1 Ως υποχρεωτικό μέσο καταβολής των φόρων στο κράτος το νόμισμα είχε συνεχή και ζωντανή παρουσία στη ζωή των Πελοποννησίων, όπως βέβαια συνέβαινε απανταχού της βυζαντινής επικράτειας. Το σύστημα φορολογίας της γης, με τη μορφή που παγιώθηκε κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο, είχε τις βάσεις του στα τέλη του 7^ου αι.1, ενώ η υποχρέωση καταβολής των φόρων σε χρυσό νόμισμα γενικεύτηκε στα μέσα του 8^ου αι.2, Η προσπάθεια εξεύρεσης του απαραίτητου χρηματικού ποσού προκειμένου να καταβληθούν έγκαιρα ο βασικός έγγειος φόρος και τα παρακολουθήματά του ήταν μια διαρκής έννοια για τους ανθρώπους3. O πατριάρχης Νικηφόρος κατηγορούσε τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε΄ ότι η απαίτησή του να καταβάλλονται οι φόροι σε χρυσό νόμισμα ανάγκασε τους χωρικούς να πωλούν βιαστικά την παραγωγή τους σε συνθήκες που δεν ήταν ευνοϊκές, προκειμένου να μπορέσουν να ανταποκριθούν σε αυτή την υποχρέωση. Η εισαγωγή του μέτρου προκάλεσε προσωρινή αναταραχή στην αγορά, καθώς η διοχέτευση μεγάλων ποσοτήτων σιτηρών και πιθανώς οίνου, είχε ως αποτέλεσμα την κάθετη πτώση των τιμών4. Αν το ποσό του φόρου δεν ήταν στρογγυλό, ο φορολογούμενος είχε τη δυνατότητα να πληρώσει το κλάσμα σε αργυρό ή χάλκινο νόμισμα, υπό την προϋπόθεση ότι αυτό δεν υπερέβαινε τα δύο τρίτα του χρυσού νομίσματος5. Σε αντίθετη περίπτωση, ο υπόχρεος κατέβαλε ένα χρυσό νόμισμα και έπαιρνε το υπολειπόμενο –τα ρέστα του δηλαδή– σε χάλκινο νόμισμα. Προφανής στόχος ήταν η εξασφάλιση επαρκών ποσοτήτων χρυσού νομίσματος για την κάλυψη των κρατικών δαπανών, οι οποίες έπρεπε να πληρωθούν σε χρυσό (μισθοδοσία, καταβολή χορηγιών σε ξένους ηγεμόνες προκειμένου να εξασφαλιστούν ειρηνικές σχέσεις μαζί τους).

2Ο Βίος του οσίου Πέτρου, επισκόπου Άργους, κατά τις πρώτες δεκαετίες του 10^ου αι., θέτει ξεκάθαρα το πρόβλημα το οποίο απασχολούσε τόσο την Εκκλησία όσο και τους χωρικούς. Σχολιάζοντας τη γενναιόδωρη προσφορά σιτηρών από τον Πέτρο στους ενδεείς του ποιμνίου του, ο βιογράφος εξαίρει τη στάση του οσίου, ο οποίος αδιαφορούσε για τις συνέπειες της γενναιοδωρίας του. Η επισκοπή αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις φορολογικές υποχρεώσεις της, πράγμα που προκαλούσε αφόρητες πιέσεις εκ μέρους των φοροεισπρακτόρων. Όπως τονίζει ο βιογράφος, η άρνηση του οσίου να συμμορφωθεί με μια ωφελιμιστική λογική η οποία απαιτούσε να αναμένει την κατάλληλη χρονική συγκυρία για να πωλήσει σε καλή τιμή την παραγωγή των εκκλησιαστικών κτημάτων τον οδήγησε να δανείζεται προκειμένου να ανταποκριθεί στις φορολογικές υποχρεώσεις του. Βεβαίως, όπως ήταν αναμενόμενο, ο Θεός αντήμειψε τελικά γενναιόδωρα τη φιλανθρωπία του χαρίζοντας πλούσια παραγωγή στα εκκλησιαστικά κτήματα. Οι σιταποθήκες (σιτῶνες) της επισκοπής ήταν τόσο γεμάτοι, ώστε ο Πέτρος μπορούσε και τα δάνεια να αποπληρώσει και να διανέμει αφειδώς στους ενδεείς6.

3Το παραπάνω κείμενο είναι διαφωτιστικό για δύο λόγους. Δείχνει, αφενός, τη μεγάλη πίεση που ασκούσαν οι φοροεισπράκτορες και συνεπώς την άμεση ανάγκη να βρεθεί το απαιτούμενο χρηματικό ποσό7, ακόμη και με τη σύναψη δανείου, για να καταβληθούν οι φόροι, αφετέρου παρέχει τις ενδείξεις μιας οικονομίας κινητήρια δύναμη της οποίας ήταν το νόμισμα. Τα δάνεια συνάπτονταν σε νόμισμα και αυτό είναι μία ακόμη ένδειξη εκχρηματισμού της οικονομίας8, καθώς υπήρχε επίσης η δυνατότητα να συνάπτονται δάνεια σε είδος (καταναλωτικά δάνεια)9. Το ίδιο αγιολογικό κείμενο μας προσφέρει την πληροφορία ότι, κατά τη διάρκεια του μεγάλου λιμού που έπληξε το Βυζάντιο την τρίτη δεκαετία του 10^ου αι.10, ο επίσκοπος του Άργους διένειμε στους αρτοποιούς το αλεύρι της Εκκλησίας, το οποίο ήταν αποθηκευμένο στο σιτανεῖον. Οι τελευταίοι, κατά παραγγελία του, παρασκεύασαν άρτους τους οποίους διένειμαν στους χειμαζόμενους από το λιμό κατοίκους του Άργους και της ευρύτερης περιοχής11. Σε αυτή την περίπτωση η οικονομική βοήθεια δεν παρέχεται με τη μορφή της προσφοράς ενός χρηματικού ποσού, διότι βεβαίως το πρόβλημα δεν οφειλόταν στην έλλειψη χρήματος, αλλά στη σιτοδεία.

4Η μεγάλη διείσδυση του νομίσματος στην Πελοπόννησο διαφαίνεται μέσα από μια σειρά κειμένων που αφορούν στην ενσωμάτωση των Σλάβων στο βυζαντινό κράτος. Οι Σλάβοι της Πελοποννήσου εξεγέρθηκαν εναντίον της βυζαντινής αρχής κατά τη βασιλεία του Θεοφίλου και του Μιχαήλ Γ΄ (γύρω στο 840-842). Υπετάγησαν ύστερα από την παρέμβαση ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων υπό την ηγεσία του στρατηγού Πελοποννήσου Θεοκτίστου Βρυεννίου, με την εξαίρεση των Εζεριτών και των Μηλιγγών. Η εξέγερση των τελευταίων, εξαιτίας του γεγονότος ότι μπορούσαν να καταφύγουν στον ορεινό όγκο του Ταϋγέτου, ήταν πολύ δυσκολότερο να κατασταλεί. Τελικά υπετάγησαν και αυτοί, οι εξεγέρσεις τους απασχόλησαν ωστόσο το βυζαντινό κράτος και κατά τον επόμενο αιώνα. Ο Θεόκτιστος επέβαλε στους μεν Μηλιγγούς να καταβάλλουν ετησίως 60 χρυσά νομίσματα στο δημόσιο ταμείο, στους δε Εζερίτες 300 χρυσά νομίσματα12.

5Η διαφορά στο ύψος του φόρου δεν έχει ερμηνευτεί ικανοποιητικά13. Ενδεχομένως, σχετίζεται με το χαρακτήρα των οικονομικών δραστηριοτήτων των δύο ομάδων –οι Μηλιγγοί ήταν ποιμενικός πληθυσμός14, ενώ οι Εζερίτες ήταν εγκατεστημένοι στην εύφορη πεδιάδα του Έλους και ίσως διέθεταν περισσότερα οικονομικά μέσα. Φυσικά δεν πρόκειται παρά για μια υπόθεση, η οποία δεν μπορεί να επαληθευτεί. Σύμφωνα με τον Πορφυρογέννητο, οι δύο αυτές ομάδες κατέβαλαν κανονικά τους φόρους τους μέχρι την τρίτη δεκαετία του 10^ου αι. Τότε, με αφορμή την προετοιμασία μιας εκστρατείας των Βυζαντινών στη νότια Ιταλία, οι Μηλιγγοί και οι Εζερίτες αυτοανακηρύχθηκαν αυτόνομοι και αυτοδιοικούμενοι15. Παράλληλα, αρνήθηκαν να δεχθούν τον εκπρόσωπο του στρατηγού (ἄρχοντα)16 και να συμμετάσχουν στην εκστρατεία, καθώς και να προσφέρουν σε αντιστάθμισμα οποιαδήποτε άλλη υπηρεσία (εἰσὶν ὥσπερ αὐτόνομοι καὶ αὐτοδέσποτοι, καὶ οὔτε παρὰ τοῦ στρατηγοῦ δέχονται ἄρχοντα, οὔτε συνταξιδεύειν αὐτῷ ὑπείκουσιν, οὔτε ἄλλην τοῦ δημοσίου δουλείαν ἐκτελεῖν πείθονται)17. Ο νέος στρατηγός Πελοποννήσου Κρινίτης Αροτράς εξεστράτευσε εναντίον τους την άνοιξη και το καλοκαίρι πυρπολώντας τα χωράφια τους. Οι επαναστατημένοι Μηλιγγοί και Εζερίτες αναγκάστηκαν, υπό την απειλή του λιμού, να ζητήσουν να συγχωρεθούν και να γίνουν δεκτοί και πάλι ως υπήκοοι του αυτοκράτορα. Ο Κρινίτης, ως εκπρόσωπος της κεντρικής εξουσίας, αποδέχθηκε τα αιτήματά τους αυξάνοντας, ωστόσο, κατά γεωμετρική πρόοδο το ποσό του φόρου (πάκτον), το οποίο κατέβαλαν ως ένδειξη της υποταγής τους στον αυτοκράτορα18. Η αύξηση αυτή αποτελούσε σαφέστατα την τιμωρία τους για την ανταρσία. Έτσι ορίστηκε ότι οι Μηλιγγοί θα κατέβαλαν επιπλέον 540 χρυσά νομίσματα, τα οποία σε συνδυασμό με τα 60 που κατέβαλαν παλαιότερα ανέβαζαν το πάκτον στα 600 χρυσά νομίσματα, ενώ στους Εζερίτες ο Κρινίτης επέβαλε επιπλέον άλλα 300 νομίσματα, ώστε και αυτών ο φόρος να ανέλθει στα 600 χρυσά νομίσματα και να εξισωθεί με το φόρο των Μηλιγγών. Συνολικά ο Κρινίτης απέστειλε στον κοιτῶνα το ποσό των 1200 χρυσών νομισμάτων19. Την παρατήρηση αυτή την κρατούμε για τη συνέχεια.

6Η αυτοκρατορική εξουσία, ωστόσο, κάθε άλλο παρά εδραιώθηκε στην Πελοπόννησο. Η ανταρσία του στρατηγού Βάρδα Πλατυπόδη, διαδόχου του Κρινίτη, στην οποία ανεμείχθησαν σημαντικές προσωπικότητες –μεταξύ αυτών πιθανότατα και ο αρχιεπίσκοπος Καισαρείας Αρέθας, ο οποίος καταγόταν από την Πάτρα20– έδωσε τη δυνατότητα στους Μηλιγγούς και τους Εζερίτες να αιτηθούν τη συμπάθειαν για τη μεγάλη αύξηση των πάκτων που τους είχε επιβάλει ο Κρινίτης. Ο όρος συμπάθεια έχει τεχνικό περιεχόμενο και δηλώνει την απαλλαγή ενός φορολογούμενου για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα από ολόκληρο το φόρο ή από ένα μέρος του21. Αντιμετωπίζοντας το ενδεχόμενο μιας νέας επανάστασης και το ακόμη χειρότερο της σύμπραξης των Σλάβων με τους Βουλγάρους, οι οποίοι είχαν εισβάλει στoν ελλαδικό χώρο22, ο αυτοκράτορας Ρωμανός Λακαπηνός αναγκάστηκε να προχωρήσει στην επαναφορά του παλαιού ύψους των πάκτων, όπως αυτά είχαν καθοριστεί στα μέσα του 9^ου αι.23.

7Τρίτη περίπτωση ιδιαίτερης ομάδας η οποία κατέβαλε πάκτον σε χρυσό νόμισμα στην κεντρική εξουσία ήταν οι οἰκήτορες του κάστρου Μαΐνης, περιοχής που ταυτίζεται με το Τηγάνι της Μάνης. Σύμφωνα με τον Πορφυρογέννητο, πρόκειται για τους παλαιούς κατοίκους, οι οποίοι ζούσαν σε μεγάλη απομόνωση και είχαν δεχθεί το βάπτισμα σχετικά πρόσφατα, μόλις στα χρόνια του Βασιλείου Α΄. Όποια και αν είναι η ερμηνεία της πληροφορίας24, σημασία για το θέμα μας έχει το γεγονός ότι οι οἰκήτορες του κάστρου Μαΐνης κατέβαλαν ετησίως ως πάκτον το διόλου ευκαταφρόνητο ποσό των 400 χρυσών νομισμάτων25. Ο ίδιος συγγραφέας, μεταξύ των πληροφοριών που δίνει για τους κατοίκους της ἐλαιοφόρου Μάνης, γράφει ότι η ελαιοκομία, αποτελούσε την παραμυθίαν, την παρηγορία δηλαδή, για τον πληθυσμό μιας άνυδρης και άγονης περιοχής, η οποία δεν διέθετε άλλες πλουτοπαραγωγικές πηγές26. Οι κάτοικοι της Μάνης ζούσαν προφανώς πουλώντας το λάδι τους. Σε πρόσφατη μάλιστα μελέτη διατυπώθηκε η υπόθεση ότι ο στρατός αποτελούσε, ενδεχομένως, μία από τις κινητήριες δυνάμεις του ελαιεμπορίου27. Σημαντική πάντως για το θέμα μας είναι η διαπίστωση ότι τρεις πληθυσμιακές ομάδες με αρκετές ιδιαιτερότητες σχετίζονταν με την κρατική εξουσία μέσω της καταβολής ενός χρηματικού ποσού σε χρυσό νόμισμα.

8Η συσχέτιση του χρυσού νομίσματος με τη φορολογία επανέρχεται αρκετά συχνά στα κείμενα που αναφέρονται στην Πελοπόννησο. Κατά σύμπτωση, οι πληροφορίες αφορούν και πάλι στη Λακωνία. Ο Βίος του οσίου Νίκωνος αναφέρεται στην άφιξη στη Λακεδαίμονα ενός βασιλικού κουβικουλαρίου28 ο οποίος είχε ως αποστολή τη «χρυσοτελῆ εἴσπραξιν»29. Όπως συμβαίνει συνήθως σε αυτές τις περιπτώσεις, o εντεταλμένος με την είσπραξη του φόρου προσπάθησε όχι μόνο να ανταποκριθεί στην αποστολή του, αλλά και να επωφεληθεί ο ίδιος οικονομικά με αποτέλεσμα η παρουσία του να γίνει ιδιαιτέρως επαχθής30. Η μονή διαμαρτυρήθηκε ότι δεν είχε στην κατοχή της ἐναπόθετον χρυσίον και συνεπώς αδυνατούσε να καταβάλει τα χρήματα. Το ἀπόθετον χρυσίον ήταν το κεφάλαιο με το οποίο είχε προικιστεί μια μονή από τον ιδρυτή της με σκοπό να εξασφαλιστεί μια οικονομική εφεδρεία σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης31 και συνεπώς διέφερε από τα χρήματα που ήταν άμεσα διαθέσιμα για την κάλυψη των τρεχουσών δαπανών ή για την πραγματοποίηση επενδύσεων32. Δεδομένων των συνθηκών ίδρυσης της μονής του οσίου Νίκωνος33, δεν είναι απίθανο ο ισχυρισμός των μοναχών να ήταν αληθής. Ο κουβικουλάριος προχώρησε σε δραστικά μέτρα, έθεσε σε περιορισμό τους μοναχούς που αρνήθηκαν, υπό το πρόσχημα της οικονομικής αδυναμίας, να καταβάλουν το φόρο και αποφάσισε να διερευνήσει διεξοδικά τα οικονομικά της μονής (τὰ τῆς μονῆς ἐπιπλέον κυκῆσαι καὶ παντοίως λυμήνασθαι). Η σωτήρια θαυματουργική παρέμβαση του, νεκρού τότε, Νίκωνος έσωσε την κατάσταση. Ο κουβικουλάριος εγκατέλειψε κακήν κακώς τη μονή χαρίζοντας σε αυτή, για να εξευμενίσει τον όσιο, το ποσό των εβδομήντα δύο χρυσών νομισμάτων, δηλαδή μία ολόκληρη λίτρα χρυσού34.

9Η «χρυσοτελὴς εἴσπραξις» δεν είναι γνωστή από άλλες πηγές. Δεν πρόκειται για το βασικό έγγειο φόρο35, ο οποίος δηλώνεται συνήθως με το όνομα «δημόσιος» και δεν εισπραττόταν από βασιλικούς κουβικουλαρίους, αλλά από τους διοικητές, υπαλλήλους του σεκρέτου του γενικοῦ36. Η δικαιολογία που προέβαλαν οι μοναχοί ότι δεν διέθεταν ἐναπόθετον χρυσίον οδηγεί στη σκέψη ότι η «χρυσοτελὴς εἴσπραξις» ήταν μια έκτακτη εισφορά, η οποία δε σχετιζόταν με τις τρέχουσες δαπάνες. Ως προς το χαρακτήρα αυτής της εισφοράς είναι δύσκολο να αποφανθούμε. Είναι αξιοσημείωτο, πάντως, ότι τα πάκτα που εισέπραξε έναν αιώνα νωρίτερα ο στρατηγός Κρινίτης από τους Μηλιγγούς και τους Εζερίτες προορίζονταν, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Πορφυρογεννήτου, για τον κοιτῶνα37, στον οποίο υπηρετούσαν οι κουβικουλάριοι. Eίναι πιθανό, λοιπόν, ότι υπήρχε κάποια σχέση μεταξύ της χρυσοτελοῦς εἰσπράξεως του Βίου του Νίκωνος και τῶν πάκτων που εισέπρατταν οι στρατηγοί Πελοποννήσου από τις σλαβικές ομάδες των Μηλιγγών και των Εζεριτών.

10Γνωρίζουμε ότι ένα από τα μετόχια της μονής, το Σλαβοχώρι, γειτόνευε με τους Μηλιγγούς, οι οποίοι συχνά-πυκνά δημιουργούσαν προβλήματα στη μονή38. Είναι επίσης γνωστό ότι από τις αρχές του 9^ου αι. οι Σλάβοι άλλων περιοχών της Πελοποννήσου και συγκεκριμένα της περιοχής της Πάτρας ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν ορισμένες ημέρες εργασίας και φόρους σε είδος στη μητρόπολη του αποστόλου Ανδρέα. Με αυτόν τον τρόπο της εξασφάλιζαν τα μέσα προκειμένου αυτή να ανταποκριθεί σε μια μορφή έμμεσης φορολογίας, όπως ήταν η φιλοξενία αξιωματούχων και πρεσβειών που διέρχονταν από την Πάτρα39. Δεν αποκλείεται κάτι ανάλογο να συνέβαινε και με άλλες περιπτώσεις σλαβικών ομάδων. Οι Εζερίτες που ήταν εγκατεστημένοι στην πεδιάδα του Έλους είχαν αφομοιωθεί πολύ καλύτερα στο βυζαντινό περιβάλλον. Κατά πάσα πιθανότητα ζούσαν και εργάζονταν στα μετόχια του Σλαβοχωρίου, του Παρωρίου και του Περισσού, τα οποία, σύμφωνα με τη Διαθήκη του οσίου Νίκωνος, είχε παραχωρήσει ο στρατηγός στην εκκλησία του Σωτήρος40. Ίσως οι Εζερίτες να κατέβαλλαν ένα τμήμα από τα πάκτα τους, τα οποία αρχικά προορίζονταν για τον κοιτῶνα, στη μονή. Οι άριστες σχέσεις της εκκλησίας του Νίκωνος και του ίδιου του ιδρυτή της με τους εκάστοτε στρατηγούς Πελοποννήσου41 αποτελεί μια επιπλέον ένδειξη προς αυτή την κατεύθυνση. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο, τα πάκτα των Σλάβων εισπράττονταν από το στρατηγό, πιθανώς δια του αντιπροσώπου του, του ἄρχοντος, και αποστέλλονταν στον κοιτῶνα. Είναι πιθανό ότι γύρω στα τέλη του 10^ου αι. ή στις αρχές του 11^ου αι. ένας άλλος στρατηγός, ο οποίος ευνοούσε τη μονή, αποφάσισε να της παραχωρήσει ένα μέρος τους. Αξίζει να θυμηθούμε σε αυτό το σημείο την ιδιαίτερη μέριμνα του Νίκωνος για τα κανίσκια του στρατηγού και του κριτοῦ, αφού, όπως ομολογεί, έκτισε την εκκλησία με τη βοήθεια των στρατηγών, των κριτῶν και των στρατιωτών42. Με βάση μάλιστα τη λεγόμενη Διαθήκη του Νίκωνος, τολμώ να διατυπώσω την υπόθεση ότι ίσως επρόκειτο για τα πάκτα και την εργασία των παροίκων του χωρίου Περισσός. Η ιδιαίτερη μνεία που γίνεται σε αυτούς: «ἐκεῖνοι δὲ ὁποῦ δουλεύουσιν εἰς τὸν ναὸν ἤγουν τὸ χωρίον τοῦ περὶ σοῦ .... θέλω νὰ εἶναι ἀναιγγίκτοι καὶ ἀπείρακτοι ἀπὸ κάθε ἕναν»43 αποτελεί μια σοβαρή ένδειξη. Είναι σημαντικό ότι δεν υπάρχει ανάλογη αναφορά για τους παροίκους των μετοχίων του Σλαβοχωρίου και του Παρωρίου. Για αυτούς δεν υπάρχει καμία ιδιαίτερη πρόνοια, παρά μόνο για την παραγωγή των κτημάτων (εἰσοδίσματα), η οποία έπρεπε να συγκεντρώνεται κάθε χρόνο στην εκκλησία του Σωτήρος44. Φαίνεται ότι οι Σλάβοι πάροικοι του Περισσού όχι μόνο καλλιεργούσαν κτήματα της μονής, όπως συνέβαινε και με τα άλλα μετόχια, αλλά κατέβαλαν σε αυτή το πάκτον τους, ενώ παράλληλα της προσέφεραν και ορισμένες ημέρες εργασίας (ἀγγαρεία)45, όπως συνέβαινε με τους ομοεθνείς τους που δούλευαν στη μητρόπολη Πατρών. Ενδέχεται η επαχθής παρουσία του κουβικουλαρίου να συνδεόταν με την παρακράτηση του πάκτου της συγκεκριμένης ομάδας από τη μονή και με την επιθυμία αποκατάστασης της παλαιότερης ρύθμισης, σύμφωνα με την οποία όλα τα πάκτα κατέληγαν στον κοιτῶνα.

11Η καταβολή των πάκτων σε χρυσό νόμισμα από τα δύο σλαβικά φύλα, τα οποία, προφανώς, παρά τη μακρά διαδικασία ενσωμάτωσής τους στο βυζαντινό σύστημα δεν είχαν ακόμη πλήρως αφομοιωθεί, επιβεβαιώνει το συμβολικό ρόλο του νομίσματος ως συνεκτικού στοιχείου του ετερογενούς πληθυσμού του βυζαντινού κράτους. Το άλλο ενδιαφέρον σημείο είναι ότι οι σλαβικοί πληθυσμοί, οι οποίοι περιγράφονται τόσο στο Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν, όσο και στο Βίο του οσίου Νίκωνος ως σκληροτράχηλοι, απολίτιστοι, ορεσείβιοι46 φαίνεται ότι διέθεταν χρυσά νομίσματα. Το ερώτημα είναι πώς το χρυσό νόμισμα περιερχόταν στα χέρια τους. Για τους Εζερίτες που καλλιεργούσαν εδάφη στην εύφορη πεδιάδα του Έλους μπορούμε να υποθέσουμε ότι πωλούσαν γεωργικά είδη, ενώ οι Μηλιγγοί, δεδομένης της ενασχόλησής τους με την κτηνοτροφία, πωλούσαν κτηνοτροφικά είδη. Ο Βίος του οσίου Νίκωνος περιέχει παραδείγματα που δείχνουν πέραν πάσης αμφιβολίας ότι το λιανικό εμπόριο καθημερινών ειδών πρώτης ανάγκης, όπως το ψωμί ή τα φρούτα, γινόταν με νομίσματα47. Οι παραγωγοί είχαν τη δυνατότητα να ανταλλάξουν τα χάλκινα νομίσματα με χρυσά για την πληρωμή του φόρου. Η διαδικασία αυτή γινόταν από τους καταλλάκτας, τους σακκουλαρίους, γνωστούς από το Επαρχικό Βιβλίο για την λαθραία δραστηριοτητά τους48, ή τους ίδιους τους εμπόρους, έναντι κάποιας προμήθειας.

12Ακόμη περισσότερο εύγλωττο, ωστόσο, ως προς το βαθμό διείσδυσης του νομίσματος στην Πελοπόννησο είναι το χωρίο εκείνο του Πορφυρογεννήτου που αναφέρεται στην εξαγορά από τους κατοίκους της Πελοποννήσου της υποχρέωσής τους να συμμετάσχουν σε εκστρατεία στο θέμα Λογγοβαρδίας στα χρόνια του Ρωμανού Λεκαπηνού, όταν στρατηγός του θέματος ήταν ο Ιωάννης Πρωτεύων. Πρόκειται για τον προκάτοχο του Κρινίτη επί των ημερών του οποίου εκδηλώθηκε η στάση των Μηλιγγών και Εζεριτών49. Πολύ σύντομα, θα αναφέρω ότι κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο τη ραχοκοκαλιά του στρατού αποτελούσαν οι ελεύθεροι χωρικοί, οι οποίοι έπρεπε να κατέχουν γη αξίας τουλάχιστον τεσσάρων λιτρών χρυσού. Αυτό σήμαινε ακίνητη περιουσία αξίας 288 χρυσών νομισμάτων. Η βασική ιδέα ήταν ότι τα έσοδα από τη γη μπορούσαν να τους εξασφαλίσουν τον εξοπλισμό τους. Η υποχρέωση της στρατιωτικής υπηρεσίας βάρυνε τη γη, η οποία δε μπορούσε να κατατμηθεί, η δε μεταβίβασή της συνεπαγόταν και μεταβίβαση της υποχρέωσης στράτευσης στο νέο ιδιοκτήτη50.

13Οι Πελοποννήσιοι επέλεξαν λοιπόν (ᾑρετίσαντο) να μην εκστρατεύσουν, αλλά να προσφέρουν για τις ανάγκες της εκστρατείας χίλια άλογα χαλινωμένα και σελωμένα, καθώς και να συνεισφέρουν ένα ποσό σε μετρητά (λογάριον), το οποίο ανερχόταν σε ένα κεντηνάριο, δηλαδή 100 λίτρες χρυσού. Το ποσό αυτό ισοδυναμούσε με 7200 χρυσά νομίσματα. Παρατήρηση αξιοσημείωτη είναι ότι το έκαναν αυτό χωρίς την παραμικρή δυσκολία : μετὰ πολλῆς προθυμίας51. O Πορφυρογέννητος δίνει στη συνέχεια στοιχεία για τον αριθμό των αλόγων που ανέλαβαν να δώσουν οι διάφοροι κοσμικοί αξιωματούχοι, οι μητροπολίτες Κορίνθου και Πατρών, οι επίσκοποι και οι μονές, ανάλογα με το καθεστώς τους52. Όπως φαίνεται, το λογάριον, δηλαδή το ένα κεντηνάριο χρυσού, συγκεντρώθηκε εξ ολοκλήρου από το στρατό του θέματος Πελοποννήσου. Η επανάσταση μάλιστα των Εζεριτών και των Μηλιγγών συνδέεται κατά πάσα πιθανότητα με την άρνηση των δύο σλαβικών ομάδων να συμμετάσχουν στη συγκέντρωση του λογαρίου. Οι στρατιώτες του θέματος Πελοποννήσου, ή ακριβέστερα, οι οικογένειες που τους συντηρούσαν53, συνεισέφεραν από πέντε χρυσά νομίσματα, ενώ οι παντελῶς ἄποροι ανά δύο από πέντε νομίσματα, δηλαδή το μισό από όσα έδωσαν οι υπόλοιποι54. Η επιλογή αυτή υποδηλώνει ότι οι στρατιώτες, οι οποίοι αποτελούσαν μια μεσαία κοινωνική ομάδα στην Πελοπόννησο, είχαν όχι μόνο μια διόλου ευκαταφρόνητη ακίνητη περιουσία55, αλλά ότι διέθεταν και μια σχετική οικονομική ευχέρεια, αφού προτίμησαν να καταβάλουν το ποσό των πέντε χρυσών νομισμάτων παρά να εκστρατεύσουν. Ο Νίκος Οικονομίδης υπολόγισε ότι πρέπει να υπήρχαν γύρω στους 1500-1600 άνδρες στο στρατό της Πελοποννήσου, οι οποίοι υποστηρίζονταν από 2880 οικογένειες ζευγαράτων, με άλλα λόγια από οικογένειες που είχαν στην κατοχή τους έκταση γης που μπορούσε να καλλιεργήσει ένα ζευγάρι βόδια56. Aς σημειωθεί ότι οι ζευγαράτοι ήταν εύποροι χωρικοί. Ο κανόνας στην αγροτική κοινωνία ήταν οι βοϊδάτοι, όσοι δηλαδή είχαν στην κατοχή τους μόνο ένα βόδι57. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι είτε έκριναν ότι τους συνέφερε περισσότερο να πληρώσουν προκειμένου να μην εκστρατεύσουν, αλλά να παραμείνουν στις εστίες τους, είτε είχαν την πολυτέλεια να πληρώσουν για να μην υποβληθούν στις κακουχίες μιας εκστρατείας. Όπως και αν είχε το πράγμα, η επιλογή τους δείχνει ότι δεν είχαν δυσκολία να βρουν και να καταβάλουν το απαιτούμενο ποσό για την εξαγορά. Με άλλα λόγια, το νόμισμα κυκλοφορούσε ελεύθερα και ένας μεσαίος χωρικός, μπορούσε να το αποκτήσει πουλώντας την παραγωγή του.

14Η εντύπωση την οποία διαμορφώνουμε είναι ότι υπήρχε μια σημαντική ρευστότητα στην Πελοπόννησο του πρώτου μισού του 10^ου αι. O Νίκος Οικονομίδης συγκέντρωσε ένα μεγάλο αριθμό αναφορών για τη χρήση τόσο του χρυσού νομίσματος, όσο και των υποδιαιρέσεών του στην καθημερινή πρακτική58. Στόχος του ήταν να απαντήσει στις απόψεις εκείνες που υποστηρίζουν τον περιορισμένο βαθμό εκχρηματισμού της βυζαντινής οικονομίας, καθώς και το μικρό συγκριτικά ρόλο του χρήματος στη συγκέντρωση του πλούτου59. Οι παρατηρήσεις του έχουν ισχύ βεβαίως και για την Πελοπόννησο. Προς την ίδια κατεύθυνση οδηγούν και τα κείμενα που παρουσιάστηκαν εδώ σχετικά με τη φορολογία και τον εξαργυρισμό της στρατείας. Η Πελοπόννησος διέθετε σημαντικές πλουτοπαραγωγικές πηγές. Το εμπόριο του λαδιού60 συμμετείχε σε μεγάλο βαθμό στην οικονομική ευρωστία των κατοίκων της. Το εμπόριο οίνου και ίσως του μεταξιού, η παραγωγή του οποίου τότε άρχισε να αποκτά οικονομικό ενδιαφέρον για την Πελοπόννησο61, προσέφεραν επιπλέον δυνατότητες για την αποκόμιση κέρδους. Παρά την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια της ζωής της υπαίθρου, η οποία καταγράφεται στα αγιολογικά κείμενα της περιόδου62, γεγονός είναι ότι στην Πελοπόννησο του 10^ου αι. το νόμισμα κυκλοφορούσε σε επαρκείς ποσότητες.

15Η νεαρά του Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού, με την οποία ο αυτοκράτορας δηλώνει κατηγορηματικά ότι όλες οι κοπές παλαιοτέρων αυτοκρατόρων έπρεπε να γίνονται δεκτές, υπό την προϋπόθεση ότι ήταν αναλλοίωτες ως προς τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, το βάρος και την περιεκτικότητα στο ανάλογο μέταλλο63, υποδηλώνει την ανάγκη για αύξηση της νομισματικής μάζας προκειμένου να εξασφαλιστεί ρευστότητα και μας επιτρέπουν να μιλήσουμε για μια οιονεί «ανακύκλωση» του νομίσματος. Η έμφαση στην είσπραξη των φόρων σε χρυσό νόμισμα, ακόμη και μεταξύ πληθυσμιακών ομάδων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως ήταν οι Σλάβοι, και η διαρκώς αυξανόμενη τάση για εξαργυρισμό των έμμεσων φόρων, ή της στρατείας, δείχνουν ανάγλυφα τον υψηλό βαθμό εξαργυρισμού της οικονομίας, αλλά και την ισχυρή πίεση για αύξηση της νομισματικής κυκλοφορίας. Η Πελοπόννησος, εύπορη επαρχία του βυζαντινού κράτους, αποτελεί μια καλή περίπτωση για να μελετήσει ο ερευνητής αυτό το φαινόμενο.