1 Οι σφραγίδες αλληλογραφίας των Βυζαντινών, τα γνωστά μας μολυβδόβουλλα, αποτελούν αξιόλογα ιστορικά τεκμήρια, λόγω των πολύτιμων πληροφοριών που προσφέρουν για τη διοικητική και κοινωνική οργάνωση της Αυτοκρατορίας, την ιστορική γεωγραφία, την εικονογραφία και την προσωπογραφία. Η σπουδαιότητα των μικρών αυτών μνημείων έχει ιδιαιτέρως εκτιμηθεί τα τελευταία τριάντα χρόνια, μετά την αξιολόγησή τους ως σημαντικής πηγής της ιστορίας, και τη δημοσίευση πολλών συλλογών, μουσειακών και ιδιωτικών, αλλά και τη μεγάλη αξία τους, όταν αυτά συνιστούν ανασκαφικά ή επιφανειακά ευρήματα γνωστής προέλευσης1.

2Η παρούσα μελέτη, βασιζόμενη αποκλειστικά στην επανεξέταση και αξιολόγηση σφραγιστικού υλικού, που είτε προέρχεται από την πελοποννησιακή χερσόνησο είτε αναφέρεται σ’ αυτήν, επιχειρεί να συμβάλει στην προώθηση της επιστημονικής έρευνας για μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο της βυζαντινής ιστορίας, αυτή των λεγόμενων σκοτεινών χρόνων. Περίοδο για την οποία πολύ μελάνι έχει χυθεί και πολλές πηγές έχουν χρησιμοποιηθεί για την ανάλυση ιστορικών γεγονότων και την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τις τότε επικρατούσες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες στον ελλαδικό χώρο. Τα μολυβδόβουλλα ωστόσο, ως ιστορική πηγή, μικρό ρόλο έχουν παίξει σε αυτό το εγχείρημα. Στόχος λοιπόν αυτής της μελέτης είναι να τονίσει και να αναδείξει αυτό το σπουδαίο ιστορικό ρόλο των σφραγίδων αλληλογραφίας.

3Κατά την ύστερη αρχαιότητα, η Πελοπόννησος αποτελούσε μέρος της επαρχίας της Αχαΐας και διατηρούσε τον αστικό της χαρακτήρα. Ο Ιεροκλής μάλιστα αναφέρει 26 πόλεις στην πελοποννησιακή χερσόνησο2. Όμως, από τα τέλη του 6^ου αι. διαπιστώνεται οικονομική παρακμή, που διαρκεί μέχρι τις αρχές του 9^ου αι., γεγονός που αφενός, οφείλεται στις εχθρικές εισβολές, και αφετέρου, εντάσσεται στο γενικότερο φαινόμενο ύφεσης αυτής της περιόδου, λόγω της δημογραφικής, πολιτικής και οικονομικής κρίσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Αυτοκρατορία, η οποία είχε φτάσει σε υψηλό επίπεδο ευημερίας επί Ιουστινιανού Α΄, στα μέσα του 7^ου αι. ήταν πλέον ένα πολύ διαφορετικό κράτος, με άλλης μορφής οικονομία. Έχει μάλιστα εκφραστεί η άποψη ότι αυτή η ίδια η στρατιωτική κρίση οφειλόταν στην πανώλη, η οποία υπέσκαψε τη δυνατότητα αντίστασης στις σλαβικές, αβαρικές, περσικές και, αργότερα, αραβικές εφόδους. Πρόκειται για κρίση μακράς διάρκειας, που κράτησε ως τα τέλη του 8^ου αι. και χαρακτηριζόταν από έλλειψη εργατικού δυναμικού στην ύπαιθρο, πτώση της παραγωγής και συρρίκνωση των πόλεων. Το εμπόριο και οι ανταλλαγές, αν και συνεχίστηκαν, οπωσδήποτε υπέφεραν από τη μείωση της παραγωγής, τη γενική ανασφάλεια και τη διακοπή των επικοινωνιών. Η κυκλοφορία του χρήματος γινόταν με πολύ βραδείς ρυθμούς, και η παρουσία χάλκινων νομισμάτων στις επαρχίες ήταν πενιχρή3.

4Ασφαλώς, το ζήτημα των σλαβικών επιδρομών έχει απασχολήσει έντονα την επιστημονική κοινότητα, που μετά τις ενδελεχείς μελέτες των τελευταίων ετών, έχει αποδεχθεί την εν τέλει γρήγορη αφομοίωση των εισβολέων και τον κατά συνέπεια εξελληνισμό τους, αν και υπήρχαν στην Πελοπόννησο ανεξάρτητες σλαβικές κοινότητες μέχρι και τον 14^ο αι.4.

5Από τα τέλη του 7^ου αι. η Πελοπόννησος αποτελούσε τμήμα του θέματος Ελλάδος, ενώ από τις αρχές του 9^ου αι. υφίσταται ως ανεξάρτητο θέμα με πρωτεύουσα την Κόρινθο και πρώτο στρατηγό πιθανότατα τον Λέοντα Σκληρό. Η πρώτη ασφαλής μνεία στρατηγού ανάγεται μεταξύ 805 και 8115, ενώ έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το θέμα ιδρύθηκε μεταξύ των ετών 784 και 7886.

6Οι ακτές της Πελοποννήσου λεηλατήθηκαν από Άραβες πειρατές κατά τον 9^ο αι. και 10^ο αι., και μέχρι την ανακατάληψη της Κρήτης από τους Βυζαντινούς το 961. Μετά από αυτό το καθοριστικό για τα ιστορικά δεδομένα γεγονός, η Πελοπόννησος ανακάμπτει και ευημερεί με την ανάπτυξη της γεωργίας, του εμπορίου και της βιοτεχνίας στις πόλεις όπως στην Κόρινθο και την Πάτρα7.

7Το σφραγιστικό υλικό που συγκεντρώθηκε για τις ανάγκες αυτής της μελέτης προέρχεται από τις μεγάλες δημοσιευμένες μουσειακές και ιδιωτικές συλλογές, και από ανασκαφικά και επιφανειακά, τυχαία ευρήματα της Πελοποννήσου. Χρονολογικά οι σφραγίδες ανάγονται από τον 7^ο αι. μέχρι τα τέλη του 9^ου αι. Ανήκουν σχεδόν στο σύνολό τους στον τύπο με το σταυροειδές μονογράφημα επικλήσεως ως εμπροσθότυπο και επιγραφή ως οπισθότυπο Πρόκειται για τον τύπο που χρησιμοποιήθηκε μαζικά κατά τον 8^ο αι. και 9^ο αι., χαρακτηρίζει αυτή την εποχή, και ορίζεται ως ο τύπος των μολυβδοβούλλων της περιόδου της εικονομαχίας (εικ. 1).

8Το υλικό χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες : α) μολυβδόβουλλα με γεωγραφικό προσδιορισμό, δηλαδή αυτά που αναγράφουν το όνομα της Πελοποννήσου ή το όνομα κάποιας πόλης της χερσονήσου. Από αυτά τα περισσότερα ανήκουν σε μουσειακές και ιδιωτικές συλλογές, β) μολυβδόβουλλα που έχουν έλθει στο φως από ανασκαφικές έρευνες, τα περισσότερα των οποίων έχουν βρεθεί στις ανασκαφές της Κορίνθου. Από αυτά, λίγα ανήκουν σε αξιωματούχους της Πελοποννήσου. Τα περισσότερα ανήκουν σε αξιωματούχους άλλων περιοχών ή δεν έχουν γεωγραφικό προσδιορισμό, και γ) μολυβδόβουλλα που έχουν βρεθεί σε επιφανειακές έρευνες και αποτελούν τυχαία ευρήματα. Αυτά σχεδόν στο σύνολό τους προέρχονται από τις νησίδες του Αργολικού κόλπου και έχουν δημοσιευτεί από την αείμνηστη Άννα Αβραμέα8.

9Για την καλύτερη διαχείριση του υλικού, αυτό έχει διαιρεθεί σε δύο ομάδες : μολυβδόβουλλα πολιτικών και στρατιωτικών αξιωματούχων και μολυβδόβουλλα εκκλησιαστικών αρχών (πίν. 1-2). Η πρώτη ομάδα συμπεριλαμβάνει 42 αξιωματούχους, εκ των οποίων οι 17 είναι στρατηγοί. Τα μολυβδόβουλλα τριών εξ αυτών χρονολογούνται στα τέλη του 8^ου αι. – αρχές του 9^ου αι. και των υπολοίπων στον 9^ο αι. Εικάζεται μάλιστα ότι η σφραγίδα της συλλογής Ζάκου του Λέοντος, βασιλικού σπαθαρίου και στρατηγού Πελοποννήσου (πίν. 1, αρ. 11), πιθανότατα ανήκει στον γιο του πρώτου στρατηγού της Πελοποννήσου Λέοντος Σκληρού, και μπορεί να χρονολογηθεί περί το 8119. O δεύτερος πρώιμος στρατηγός είναι ο Λύκαστος, βασιλικός σπαθαροκανδιδάτος (πίν. 1, αρ. 12) και του τρίτου δεν σώζεται το όνομα (πίν. 1, αρ. 14). Μαρτυρείται ακόμα ο Νικηφόρος, εκπροσώπου Τροιζήνος στα τέλη του 8^ου αι. – αρχές 9^ου αι. (πίν. 1, αρ. 18). Πιθανότατα υπήρξε ο στρατιωτικός διοικητής ή ο εκπρόσωπος του στρατηγού στην περιοχή. Είναι άξιο παρατήρησης το γεγονός ότι στην Τροιζήνα έχουν δοθεί τοπικές διοικητικές αρμοδιότητες σε πολιτικό αξιωματούχο, εκτός του εκκλησιαστικού, διότι την ίδια εποχή μαρτυρείται και ο Ιωάννης, επίσκοπος Τροιζήνος (πίν. 2, αρ. 6). Η παρουσία αυτού του αξιωματούχου δηλώνει ότι ο ρόλος της Τροιζήνος αυτή την εποχή πρέπει να γίνεται πολύ σημαντικός. Η μέριμνα για την τοποθέτηση τοπικού εκπροσώπου ίσως συνδυάζεται με το ενδιαφέρον για την αποτελεσματική θωράκιση της ανατολικής ακτής.

10Από τους τέσσερις τουρμάρχες (πίν. 2, αρ. 19-22) οι δύο είναι πρωιμότεροι, αφού οι σφραγίδες τους χρονολογούνται στα τέλη του 8^ου αι. – αρχές 9^ου αι., και είναι σημαντικό να τονισθεί εδώ ότι δεν υπάρχουν άλλοι τουρμάρχες αυτή την περίοδο στα Βαλκάνια γνωστοί από σφραγιστικό υλικό10. Έντονη είναι και η παρουσία των πρωτονοταρίων, με πέντε πρόσωπα (πίν. 1, αρ. 23-27). Πρόκειται για τους υπαλλήλους που ασκούν πολιτική διοίκηση στο θέμα και είναι υπεύθυνοι για τις προμήθειες του στρατού και του στόλου, καθώς και για την είσπραξη της φορολογίας σε είδος.

11Υπάρχουν επίσης σφραγίδες δύο αναγραφέων (πίν. 1, αρ. 28-29), δηλαδή υπευθύνων κτηματολογίου, εκ των οποίων ο ένας έζησε στα τέλη του 8^ου αι. – αρχές 9^ου αι. Εντυπωσιακός, ωστόσο, για τα δεδομένα της εποχής, είναι ο αριθμός των δέκα κομμερκιαρίων, πολύ σημαντικών αξιωματούχων της διοικητικής ιεραρχίας, αρμοδίων για τον έλεγχο της διακίνησης των εμπορευμάτων κατά τις εισαγωγές και εξαγωγές τους, και την είσπραξη των ανάλογων δασμών (πίν. 1, αρ. 30-39). Από τους δέκα οι τρεις έδρασαν στα τέλη του 8^ου αι. – αρχές 9^ου αι. (πίν. 1, αρ. 34, 37, 38) και δύο από αυτούς εκτελούν ταυτόχρονα και τα καθήκοντα του διοικητού (πίν. 1, αρ. 32, 36), που είναι επίσης φοροεισπρακτικά. Την ίδια εποχή μαρτυρείται και ο Νικήτας, ύπατος και επόπτης Πελοποννήσου (πίν. 1, αρ. 40), σημαντικός επίσης δημοσιονομικός λειτουργός με καθήκοντα καθορισμού και ελέγχου πληρωμής προσωπικών φόρων.

12Ειδικά στην Κόρινθο ασκεί αρμοδιότητες κατά τον 9^ο αι. ο Θεόδωρος, δρουγγάριος και άρχων Κορίνθου (πίν. 1, αρ. 41), το μολυβδόβουλλο του οποίου βρέθηκε στις ανασκαφές της Κορίνθου. Η Κόρινθος ως το κύριο αστικό κέντρο, λιμάνι και πρωτεύουσα του θέματος, εξυπηρετείται από τοπικό διοικητή.

13Αναφορικά με την εκκλησιαστική διοίκηση (πίν. 2), η σφραγιστική μαρτυρία μας δίνει την ακόλουθη εικόνα : τα μολυβδόβουλλα των εκκλησιαστικών λειτουργών της περιόδου που μας απασχολεί δεν είναι πολλά (μόνο 10), ορισμένα όμως είναι πρωιμότερα από αυτά των πολιτικών αξιωματούχων, καθώς χρονολογούνται από τις αρχές του 7^ου αι. μέχρι τα μέσα περίπου του 9^ου αι. Μαρτυρούνται οι αρχιεπισκοπές Κορίνθου και Πατρών (πίν. 2, αρ. 2-5, 8), ο επίσκοπος Τροιζήνας (πίν. 2, αρ. 6), ο επίσκοπος Μονεμβασίας (πίν. 2, αρ. 9) και ο επίσκοπος Ορόβης (πίν. 2, αρ. 10) τις σφραγίδες του οποίου έχει μελετήσει η Βάσω Πέννα και έχει αποδεχθεί την ύπαρξη επισκοπής στη νησίδα Ρόμβη του Αργολικού κόλπου κατά τον 8^ο αι.11.

14Η Κόρινθος υπήρξε μέχρι το δεύτερο τέταρτο του 8^ου αι. το δεύτερο κέντρο του Ιλλυρικού. Μετά την ένωση με το πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, συνέχισε για κάποιο διάστημα να παίζει το ρόλο της ενωμένης μητρόπολης της Ελλάδας, και τελικά η δικαιοδοσία της περιορίστηκε στην ανατολική Πελοπόννησο. Ο Laurent αναγνωρίζει στο μολυβδόβουλλο του Γαβριήλ, αρχιεπισκόπου Ελλάδος, που χρονολογείται στα τέλη του 8^ου αι. με αρχές του 9^ου αι. (πίν. 2, αρ. 1) τον επίσκοπο Κορίνθου, ο οποίος είχε ακόμη για ένα χρονικό διάστημα στη δικαιοδοσία του ένα μέρος της Ελλάδας και μετά τη δημιουργία του θέματος Πελοποννήσου.

15Η πόλη επιβίωσε και στους δύσκολους καιρούς που μας απασχολούν, όπως αποδεικνύεται από τα ανασκαφικά δεδομένα και την τοπικά παραγόμενη αλλά και εισηγμένη κεραμική.

16Η πρώτη σημαντική παρατήρηση που προκύπτει αβίαστα εκ των ανωτέρω είναι ότι : από την ίδρυση του θέματος της Πελοποννήσου στα τέλη του 8^ου αι. και καθόλη την πορεία του 9^ου αι., φαίνεται να υπάρχει ομαλή διοικητική συνέχεια στην περιοχή, που διέπεται από μία κανονικότητα αναφορικά με την άσκηση της εξουσίας σε όλους τους τομείς του κοινωνικού και οικονομικού βίου. Εις επίρρωση αυτού του συμπεράσματος συνεπικουρούν τόσο τα ανασκαφικά ευρήματα, όσο και τα επιφανειακά, τα οποία μνημονεύουν διαφορετικό τοπωνύμιο από αυτό της Πελοποννήσου, ή αναγράφουν απλώς και μόνο ονόματα προσώπων, τίτλους και αξιώματα.

17Από τα 15 μολυβδόβουλλα των νησίδων του Αργολικού κόλπου (πίν. 3), μαρτυρείται ένας στρατηγός Ελλάδος του 8^ου αι. (πίν. 3, αρ. 14) του οποίου το όνομα δεν διαβάζεται, καθώς και ένας στρατηγός Ελλάδος (πίν. 3, αρ. 16), του οποίου επίσης το όνομα δεν διαβάζεται, στα τέλη του 8^ου αι. – αρχές του 9^ου αι. Τα υπόλοιπα, που χρονολογούνται στο σύνολό τους από τα τέλη του 7^ου αι. μέχρι τα μέσα του 9^ου αι., ανήκουν σε υψηλούς αξιωματούχους, που θα μπορούσαν να είναι και τοπικοί, τόσο όμως γνωστοί στην περιφέρειά τους, ώστε να μη χρειαζόταν να αναφέρουν γεωγραφικό προσδιορισμό. Εκείνο που έχει σημασία να τονισθεί στην προκειμένη περίπτωση είναι ότι η συγκέντρωση τόσων σφραγίδων αλληλογραφίας στις νησίδες, οπωσδήποτε δηλώνει τακτική επικοινωνία των διοικητικών αρχών μεταξύ τους, η οποία φαίνεται ότι δεν παρεμποδιζόταν από δυσμενείς κοινωνικές συνθήκες.

18Στο ίδιο συμπέρασμα μας οδηγούν και τα ανασκαφικά ευρήματα : από ένα σύνολο 25 σφραγίδων, χρονολογούμενων από τα τέλη του 7^ου αι. μέχρι και τον 9^ο αι. (πίν. 4), απαντούν έξι αξιωματούχοι της Πελοποννήσου : πέντε στρατηγοί (πίν. 4, αρ. 2, 4, 7, 13, 23) και ο Θεόδωρος, δρουγγάριος και άρχων Κορίνθου (πίν. 4, αρ. 8), που προαναφέρθηκε, και έξι από άλλες περιοχές, και μάλιστα αρκετά απομεμακρυσμένες από την Πελοπόννησο, όπως : ο Θεοφύλακτος, άρχων Δαλματίας (πίν. 4, αρ. 11), ο Ιωάννης, παραφύλαξ Αβύδου (πίν. 4, αρ. 14) ο Λέων, στρατηγός των Κυκλάδων (πίν. 4, αρ. 18), ο Ακρόλιος, κομμερκιάριος Θεσσαλονίκης (πίν. 4, αρ. 1), ο Επιφάνιος, γηροκόμος του Αγίου Αββά Κύρου (πίν. 4, αρ. 6), και ο Θεόφιλος στρατηγός των νήσων (πίν. 4, αρ. 10). Τα υπόλοιπα χωρίς γεωγραφικό προσδιορισμό, ανήκουν σε υψηλούς τιτλούχους και αξιωματούχους.

19Ανακεφαλαιώνοντας, καταλήγουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα: τα αξιώματα των κατόχων των μολυβδοβούλλων του θέματος της Πελοποννήσου δηλώνουν έντονη τη παρουσία ποικίλων διοικητικών μονάδων κατά την περίοδο που μας απασχολεί. Φαίνεται ότι οι Βυζαντινοί ασκούν κανονικά την εξουσία στην πελοποννησιακή χερσόνησο και έχουν τον απόλυτο έλεγχο του εμπορίου και της οικονομίας. Οι φοροεισπρακτικοί μηχανισμοί λειτουργούν εύρυθμα, όπως διαπιστώνεται από τη μαρτυρία των κομμερκιαρίων, αλλά και των λοιπών δημοσιονομικών υπαλλήλων. Η επικοινωνία διεξάγεται ομαλά στους θαλάσσιους δρόμους και στα παράλια, αφού ο άρχων Δαλματίας και ο παραφύλαξ Αβύδου μπορούν να στέλνουν επιστολές στην Κόρινθο και στο Άργος, οι οποίες φτάνουν ανεμπόδιστα στον προορισμό τους.

Πινακεσ

20Συντομογραφίες : Α = Ανασκαφικό εύρημα· Ε = Επιφανειακό εύρημα· Μ = Μουσειακό αντικείμενο· Π = Προσκτήματα· β. = βασιλικός.

Πινακασ 1. Πολιτικοι και στπατιωτικοι αξιωματουχοι Πελοποννησου

211. Απελάτης, πατρίκιος και στρατηγός Πελοποννήσου, α΄ μισό 9^ου αι. (A.-K. Wassiliou, W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Österreich 2. Zentral-und Provinzlalverwaltung [2004], αρ. 331). M

222. Αρτάβασδος, πατρίκιος β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2691 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125). A

233. Βαρσάκιος, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2569a). M

244. Γεώργιος, β. σπαθαροκανδιδάτος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 1935 = DOSeals 2, αρ. 22.25). M

255. Γρηγόριος (;), β. σπαθαροκανδιδάτος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 1979 // Αβραμεα κ.ά. 1990, αρ. 62α = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125). A

266. Ευστράτιος, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (DOSeals 2, αρ. 22.24 // Davidson 1952, αρ. 2694 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125). M-A

277. Ησαΐας, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (DOSeals 2, αρ. 22.26 // Α. Mordtmann, «Plombs byzantins de la Grèce et du Péloponnèse», RA 33/1 [1877], σ. 294, αρ. 7 = Schlumberger 1884, σ. 179, αρ. 1 = Bon 1951, σ. 187, αρ. 6 = Curta 2004, σ. 169 και 184, αρ. 70). M

288. Θεόγνωστος ή Θεόκτιστος ή Θεοφύλακτος, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2493a-c. Το με αρ. 2493c = DOSeals 2, αρ. 22.37). M

299. Θεόκτιστος, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2493a [εσφαλμένη ανάγνωση Θεόγνωστος] = DOSeals 2, αρ. 22.38). M

3010. Ιωάννης, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2700 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125). A

3111. Λέων, β. σπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2145c = W. Seibt [σημ. 5], σ. 20-21). M

3212. Λύκαστος, β. σπαθαροκανδιδάτος και στρατηγός Πελοποννήσου, 8^ος-9^ος αι. (V. Šandrovskaja, Iskusstvo Vizantii v sobranijha SSSR [Katalog vystavki] Ι-ΙΙΙ [1977], Section «Sfragistika», αρ. 450 = Curta 2004, σ. 169 και αρ. 141= Lilie κ.ά. 1998-2009, 3, σ. 109). M

3313. Πάρδος, πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2287). M

3414. Όνομα, πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, μέσα 8^ου αι. – μέσα 9^ου αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2632 = Curta 2004, σ. 169 και αρ. 170 = Lilie κ.ά. 1998-2009, 5, σ. 454). M

3515. Όνομα, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (DOSeals 2, αρ. 22.40). M

3616. Όνομα, πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Laurent 1962, αρ. 228). M

3717. Όνομα, στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2712). A

3818. Νικηφόρος, εκπροσώπου Τροιζήνος, 8^ο-9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2223 = DOSeals 2, αρ. 35.1. Σε κατάλογο δημοπρασίας έχει καταγραφεί ένας Ιωάννης, εκπρόσωπου Τροιζήνος, χωρίς χρονολόγηση, πρβλ. SBS 3 [1993], σ. 18). M

3919. Γεώργιος, β. σπαθάριος και τουρμάρχης Πελοποννήσου, α΄ μισό 9^ου αι. (Α. Mordtmann, «Plombs byzantins de la Grèce et du Péloponnèse», RA 33/1 [1877], σ. 294, αρ. 8 = Schlumberger 1884, σ. 180 = Bon 1951, σ. 187, αρ. 8). M

4020. Θεοφύλακτος, β. πρωτοσπαθάριος και τουρμάρχης Πελοποννήσου, 8^ος αι. (B.A. Pančenko, Katalog molivdovulov [1908], αρ. 361 [386], σ. 100-101 = Bon 1951, σ. 193, αρ. 35 = Curta 2004, σ. 173 και αρ. 88 = Lilie κ.ά. 1998-2009, 4, σ. 669). Μ

4121. Σέργιος, β. σπαθάριος και τουρμάρχης Πελοποννήσου, αρχές 9^ου αι. (A.-K. Wassiliou, W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Österreich 2. Zentral- und Provinzialverwaltung [2004], αρ. 345). M

4222. Όνομα, τουρμάρχης Πελοποννήσου, 8^ος-9^ος αι. (B.A. Pančenko, Katalog molivdovulov [1908], αρ. 462 [508], σ. 140 = Bon 1951, σ. 193, αρ. 37= Curta 2004, σ. 173 και αρ. 172). Μ

4323. Ιωσήφ, ύπατος και πρωτονοτάριος Πελοποννήσου, β΄ μισό 9^ου αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2067). M

4424. Γεώργιος, πρωτονοτάριος Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 1929a-b = DOSeals 2, αρ. 22.18-19). M

4525. Κωνσταντίνος, β. μανδάτωρ και πρωτονοτάριος Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 1814 = DOSeals 2, αρ. 22.16). M

4626. Λέων, πρωτονοτάριος Πελοποννήσου, α΄ μισό 9^ου αι. (V. Laurent, «Sceaux byzantins inédits», ByzZ 33 [1933], σ. 338-340 = Bon 1951, σ. 190, αρ. 19). M

4727. Λέων, ασηκρήτις και πρωτονοτάριος Πελοποννήσου, α΄ μισό 9^ου αι. (Α. Mordtmann, «Μολυβδόβουλλα βυζαντινὰ τῶν ἐπαρχιῶν τῆς Εὐρώπης», EΦΣΚ 17 [1886], σ. 151, αρ. 23 = Bon 1951, σ. 190, αρ. 20). M

4828. Βασίλειος, ύπατος και αναγραφεύς Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 3220 = DOSeals 2, αρ. 22). M

4929. Λύκαστος, β. σπαθάριος και αναγραφεύς Πελοποννήσου, 8^ος-9^ος αι. (Κ. Μ. Κωνσταντοπουλοσ, Βυζαντιακὰ μολυβδόβουλλα τοῦ ἐν Ἀθήναις Ἐθνικοῦ Νομισματικοῦ Μουσείου [1917], αρ. 76 = Schlumberger 1884, σ. 181, αρ. 6 = Bon 1951, σ. 191, αρ. 23 = Lilie κ.ά. 1998- 2009, 3, σ. 109 = Curta 2004, σ. 166 και αρ. 140). M

5030. Ειρηνόκαλος, β. κομμερκιάριος Ελλάδος, Πελοποννήσου και Κεφαλληνίας, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 1865). M

5131. Ευστράτιος, β. σιλεντιάριος και κομμερκιάριος Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 1908a = DOSeals 2, αρ. 22.10 // Zacos, Veglery 1972, αρ. 1908 = V. Laurent, «Sceaux byzantins inédits», ByzZ 33 [1933], αρ. 19 [εσφαλμένη ανάγνωση: χαρτουλάριος] = Bon 1951, σ. 187, αρ. 7). M

5232. Θεόδωρος, β. διοικητής και κομμερκιάριος Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2427). M

5333. Θεόφιλος, β. στράτωρ και κομμερκιάριος Πελοποννήσου, 9^ος αι. (V. Šandrovskaja, Iskusstvo Vizantii v sobranijha SSSR [Katalog vystavki] Ι-ΙΙΙ [1977], Section «Sfragistika», αρ. 452 = SBS 5 [1998], σ. 139). M

5434. Θεοφύλακτος, β. (;) κομμερκιάριος Πελοποννήσου, 8^ος-9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2528 = DOSeals 2, αρ. 22.14 = N. Oikonomides, «Silk Trade and Production in Byzantium from the Sixth to the Ninth Century: The Seals of Kommerkiarioi», DOP 40 [1986], σ. 48). M

5535. Ιωάννης, β. κομμερκιάριος Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2006 = DOSeals 2, αρ. 22.11). M

5636. Λέων, διοικητής και κομμερκιάριος Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2104 = DOSeals 2, αρ. 22.12 // Laurent 1962, αρ. 229). M

5737. Λέων, β. κομμερκιάριος Πελοποννήσου, 8^ος-9^ος αι. (Laurent 1962, αρ. 229). Μ

5838. Λύκαστος, κομμερκιάριος Κορίνθου, Ελλάδος, 8^ος-9^ος αι. (Schlumberger 1884, σ. 182, αρ. 1 = Bon 1951, σ. 205, αρ. 70 = Curta 2004, σ. 164 και αρ. 77 = Α. Avraméa [σημ. 2], σ. 99 = Lilie κ.ά. 1998-2009, 3, σ. 109). M

5939. Nικόλαος, κομμερκιάριος Πελοποννήσου, 9^ος αι. (DOSeals 2, αρ. 22.13 // Zacos, Veglery 1972, αρ. 2215). M

6040. Νικήτας, ύπατος κι επόπτης Πελοποννήσου, 8^ος-9^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 3155 = DOSeals 2, αρ. 22.8 = Lilie κ.ά 1998-2009, 3, σ. 430). M

6141. Θεόδωρος, δρουγγάριος και άρχων Κορίνθου, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2695 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125). Α

6242. Φιλόθεος, πρωτοσπαθάριος και διοικητής Πελοποννήσου, [χωρίς χρονολόγηση] (Schlumberger 1884, σ. 180 και 497 = Bon 1951, αρ. 30 = Lilie κ.ά. 1998-2009, 3, σ. 653 = Curta 2004, σ. 166 και αρ. 151). M

Πινακασ 2. Εκκλησιαστικοι αξιωματουχοι Πελοποννησου

631. Γαβριήλ, αρχιεπίσκοπος Ελλάδος, 8^ος-9^ος αι. (Laurent 1963-1972, 1, αρ. 555 = Schlumberger 1884, σ. 183, αρ. 2). M

642. Γεώργιος, επίσκοπος Πατρών, 6^ος-7^ος αι. (Laurent 1963-1972, 1, αρ. 568). M

653. Εκκλησία Κορίνθου, 7^ος αι. (Laurent 1963-1972, 1, αρ. 553 = J.-C. Cheynet κ.ά., Sceaux byzantins de la collection Henri Seyrig [1991], αρ. 244). M

664. Θεόδωρος, μητροπολίτης Πατρών, 9^ος αι. (Laurent 1963-1972, 1, αρ. 628 = DOSeals 2, αρ. 34.5). M

675. Ιωάννης, αρχιεπίσκοπος Κορίνθου, 8^ος-9^ος αι. (Laurent 1963-1972, 3, αρ. 1747 = Zacos, Veglery 1972, αρ. 1335 = DOSeals 2, 25.1 = Curta 2004, σ. 167 και αρ. 103 = Lilie κ.ά. 1998-2009, 2, σ. 306). M

686. Iωάννης, επίσκοπος Τροιζήνος, 8^ος-9^ος αι. (Laurent 1963-1972, 3, αρ. 1750 = Zacos, Veglery 1972, αρ. 2003 = DOSeals 2, αρ. 35.2 = Curta 2004, σ. 167 και αρ. 128 = Lilie κ.ά. 1998- 2009, 2, σ. 310). M

697. Προκόπιος, επίσκοπος Κορώνης, β΄ μισό 9^ου αι. (Laurent 1963-1972, 1, αρ. 646). M

708. Όνομα, αρχιεπίσκοπος Κορίνθου, 8^ος αι. (Zacos, Veglery 1972, αρ. 2575a = Curta 2004, σ. 167 και αρ. 91 = Lilie κ.ά. 1998-2009, 5, σ. 370). M

719. Μαρίνος, επίσκοπος Μονεμβασίας, 8^ος αι. (DOSeals 2, αρ. 31.1 = Curta 2004, σ. 167 και αρ. 101 = Lilie κ.ά. 1998-2009, 3, σ. 169). M

7210. Βασίλειος, επίσκοπος Ορόβης, α΄ μισο 8^ου αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 5 = V. Pennas [σημ. 11], σ. 165 = Curta 2004, σ. 168). E

Πινακασ 3. Καταλογοσ επιφανειακων ευπηματων Πελοποννησου

731. Βασίλειος, επίσκοπος Ορόβης, α΄ μισο 8^ου αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 5 = V. Pennas [σημ. 11], σ. 165).

742. Ευτυχιανός, υπατικός, 7^ος-8^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 16).

753. Θεόδουλος, 7^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 11).

764. Θεόδωρος, πατρίκιος β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός, 8^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 7).

775. Θεοδόσιος, β. σπαθάριος, 8^ος-9^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 14).

786. Θεοδόσιος, β. σπαθάριος, 8^ος-9^ος αι. (Αβραμεα κ.ά. 1990, αρ. 73).

797. Κάλλιστος, πατρίκιος, α΄ μισό 8^ου αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 8).

808. Κωνσταντίνος, στρατηλάτης, α΄ μισό 7^ου αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 13).

819. Λέων, ύπατος και συ..., 8^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 9).

8210. Μιχαήλ, πατρίκιος και στρατηγός, α΄ μισό – μέσα 8^ου αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 21).

8311. Πλάτων, από υπάτων, 7^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 12).

8412. Στέφανος, δρουγγάριος, 8^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 1).

8513. Συμεών, από επάρχων, 6^ος-7^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 6).

8614. Όνομα, στρατηγός Ελλάδος, 8^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 3).

8715. Ανώνυμο, 8^ος-9^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 2 [χωρίς χρονολόγηση]).

8816. Όνομα, βασιλικός, σπαθάριος και στρατηγός Ελλάδος, 8^ος-9^ος αι. (Αβραμεα 1996, αρ. 15 = Curta 2004, σ. 169 και αρ. 163 = Lilie κ.ά. 1998-2009, 5, σ. 457). Την ορθή ανάγνωση «Ελλάδος» προτείνει η Όλγα Καραγιώργου στο State Officials of the Theme of Hellas on the Evidence of Seals and other Sources (υπό εκτύπωση).

Πινακασ 4. Καταλογοσ ανασκαφικων ευπηματων Πελοποννησου

891. Ακρόλιος, ύπατος κομμερκιάριος Θεσσαλονίκης, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2690 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 127 // 1. Ανέκδοτο, ΝΜΑ, Π. 1947· 2. Zacos, Veglery 1972, αρ. 3072, πίν. 207).

902. Αρτάβασδος, πατρίκιος β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2691 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125).

913. Γεώργιος, ύπατος, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2692).

924. Γρηγόριος (;), β. σπαθαροκανδιδάτος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Αβραμεα κ.ά. 1990, 62α = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125 // Zacos, Veglery 1972, αρ. 1979 [Γρηγόριος]).

935. Δημήτριος, β. στράτωρ, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2693).

946. Επιφάνιος, γηροκόμος του Αγίου Αββά Κύρου, β΄ μισό 8^ου αι. (Αβραμεα κ.ά. 1990, σ. 254, αρ. 72α // Zacos, Veglery 1972, αρ. 3102).

957. Ευστράτιος, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2694 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125 // DOSeals, αρ. 22.24).

968. Θεόδωρος, δρουγγάριος και άρχων Κορίνθου, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2695 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125).

979. Θεόδωρος, β. σπαθάριος τουρμάρχης, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2696).

9810. Θεόφιλος, στρατηγός των νήσων, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2699 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125).

9911. Θεοφύλακτος, β. πρωτοσπαθάριος και άρχων Δαλματίας, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2697 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125).

10012. Θεοφύλακτος, β. κομμερκιάριος, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2698).

10113. Ιωάννης, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2700 = Cheynet, Morrisson 1990, σ. 125).

10214. Ιωάννης, β. παραφύλαξ Αβύδου, 8^ος-9^ος αι. (Αβραμεα κ.ά. 1990, σ. 250, αρ. 63).

10315. Κωνσταντίνος, στρατηγός, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2702).

10416. Λέων, κουράτωρ, 8^ος-9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2703).

10517. Λέων, β. σπαθαροκουβικουλάριος και στρατηγός ..., 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2707).

10618. Λέων, πατρίκιος, β. πρωτοσπαθάριος και στρατηγός των νήσων Κυκλάδων, 8^ος-9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2704 // Κ.Μ. Κωνσταντοπουλοσ, Βυζαντιακὰ μολυβδόβουλλα τοῦ ἐν Ἀθήναις Ἐθνικοῦ Νομισματικοῦ Μουσείου [1917], αρ. 212 [κατά την Davidson λείπει το τοπωνύμιο]).

10719. Μαρτύριος, β. πρωτοσπαθάριος, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2708).

10820. Μιχαήλ, πρωτοσπαθάριος, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2709).

10921. Παύλος, άρχων, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2710).

11022. Πάρδος, κόμης της κόρτης, 8^ος-9^ος αι. (Αβραμεα κ.ά. 1990, σ. 251, αρ. 65).

11123. Όνομα, στρατηγός Πελοποννήσου, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2712).

11224. Όνομα, σπαθάριος και τουρμάρχης, 9^ος αι. (Davidson 1952, αρ. 2716).

11325. Αδιάγνωστο. 7^ος αι. (Αβραμεα κ.ά. 1990, σ. 256, αρ. 72θ).