Όψεις του οικονομικού βίου των κατοίκων της Ηλείας (τέλη του 6ου αι. – αρχές του 9ου αι.) : Προσεγγίσεις υπό το φως της αρχαιολογικής έρευνας
Aspects of the economic life of the inhabitants of Elis (late 6th c. – early 9th c. AD): Approaches in the light of archaeological research
Aspects de la vie économique des habitants de l’Élide (fin vie s. – début ixe s. apr. J.-C.) : L’apport de la recherche archéologique
p. 661-683
Résumés
L’étude se focalise sur la situation administrative et ecclésiastique des régions nord-occidentales du Péloponnèse (le nome d’Élide) au cours des « âges obscurs » (fin vie s. / début viie s. – début ixe s. apr. J.-C.), en s’efforçant autant que faire se peut d’appréhender les conditions de vie de ses habitants. Cette approche se fonde avant tout sur les rares sources textuelles (Notitiae 3 et la Chronique de Monemvasie), le nombre réduit de vestiges d’édifices que la fouille a révélés (les églises de la Vierge à Dafniotissa, de la Transfiguration du Seigneur à Olena et à Skillountia d’Élide), ainsi que sur les témoignages archéologiques (monnaies, vases en terre cuite et en métal, bijoux en argent). On tire profit des informations livrées par les carnets des fouilleurs allemands du xixe s., surtout pour les vingt trésors monétaires localisés en différents lieux de l’habitat protobyzantin d’Olympie. L’étude des pots (thèsauraria) et de certaines trouvailles complémentaires amène à remettre en question le point de vue généralement admis, selon lequel l’habitat chrétien d’Olympie serait abandonné à la fin du vie s. ou, au plus tard, au début du viie s. Cette remise en cause se fonde sur l’étude des petits objets provenant d’Olympie ou du reste de l’Élide (Miraka, Agia Triada, Prasino) autant que sur la découverte des trois édifices de culte précités, datés du viiie s. (Dafniotissa, Olena, Skillountia).
The study investigates the administrative and ecclesiastical situation in northwestern Peloponnese (today prefecture of Elis) during the “Dark ages” (late 6th c. – early 7th c. to the early 9th c. AD), while attempting as far as possible, to detect the living conditions of its inhabitants. This approach is carried out on the basis of scarce sources (the Notitiae 3 and the Chronicle of Monemvasia), the few monumental remains revealed by excavations (church of the Virgin at Dafniotissa, Church of the Transfiguration at Olena and Skillountia of Elis) and the archaeological evidence (coins, pottery, metal vases, silver jewelry). Emphasis is placed on information provided by the diaries of the German excavators of the 19th c. About twenty hoards have been found in various parts of the Early Byzantine settlement of Olympia. The study of the thesauraria (hoard-pots) and certain co-finds lead to a gradual revision of the view that has been put forward about the end of the life of the Christian settlement of Olympia in the late 6th c. or, at most, in the early 7th c. A.D. This possibility is supported both by the study of minor art objects from Olympia and the rest of Elis (Miraka, Agia Triada, Prasino) as well as the discovery of the above-mentioned three religious monuments of the 8th c. AD (Dafniotissa, Olena, Skillountia).
Στη μελέτη διερευνάται η διοικητική και εκκλησιαστική κατάσταση της βορειοδυτικής Πελοποννήσου (σημ. νομού Ηλείας) κατά τους «σκοτεινούς χρόνους» (τέλη του 6ου αι. – αρχές 7ου αι. μέχρι τις αρχές του 9ου αι.), ενώ επιχειρείται, στο μέτρο που είναι δυνατόν, η ανίχνευση των συνθηκών ζωής των κατοίκων της. Η προσέγγιση αυτή πραγματοποιείται επί τη βάσει των λιγοστών πηγών (το Εκκλησιαστικό Τακτικό 3 και το Χρονικόν της Μονεμβασίας), των ευάριθμων μνημειακών καταλοίπων, που αποκάλυψε η ανασκαφική έρευνα (ναός της Παναγίας στη Δαφνιώτισσα, ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Ώλενα και στη Σκιλλουντία Ηλείας), καθώς και των αρχαιολογικών τεκμηρίων (νομίσματα, πήλινα και μεταλλικά αγγεία, ασημένια κοσμήματα). Έμφαση δίδεται στις πληροφορίες, που παρέχονται από τα ημερολόγια των Γερμανών ανασκαφέων του 19ου αι., σχετικά με τους είκοσι νομισματικούς «θησαυρούς», που εντοπίσθηκαν σε διάφορα σημεία του πρωτοβυζαντινού οικισμού της Ολυμπίας. Η μελέτη των θησαυραρίων και ορισμένων συνευρημάτων, οδηγεί στη σταδιακή αναθεώρηση της άποψης, που έχει διατυπωθεί σχετικά με τη λήξη της λειτουργίας του χριστιανικού οικισμού της Ολυμπίας, στα τέλη του 6ου αι. ή, το πολύ, στις αρχές του 7ου αι. Η πιθανολόγηση αυτή ενισχύεται τόσο από τη μελέτη αντικειμένων μικροτεχνίας από την Ολυμπία και τον υπόλοιπο ηλειακό χώρο (Μιράκα, Αγία Τριάδα, Πράσινο), όσο και από την αποκάλυψη των προαναφερθέντων τριών λατρευτικών μνημείων του 8ου αι. (Δαφνιώτισσα, Ώλενα, Σκιλλουντία).
Plan détaillé
Texte intégral
Μνήμη Thomas Völling
Η περιοχη τησ ηλειασ κατα την παλαιοχριστιανικη περιοδο
1Στη γεωγραφική ενότητα που ορίζεται συμβατικά ως δυτική Πελοπόννησος κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους περιλαμβάνεται το δυτικό τμήμα του νομού Αχαΐας, καθώς και οι σημερινοί νομοί Μεσσηνίας και Ηλείας1. Η Ηλεία, περιοχή εύφορη και πεδινή, που δεν στερείται ορεινών εκτάσεων και πλουτοπαραγωγικών μέσων, διέθετε καλό οδικό δίκτυο μεταξύ των κυριότερων οικιστικών κέντρων της, όπως της Ήλιδος, της Ολυμπίας, της Πύλου και των λιμανιών, που διευκόλυναν το εμπόριό της, δηλαδή της Κυλλήνης (επινείου της Ήλιδος), καθώς και της Φειάς (επινείου της Ολυμπίας). Άλλος δρόμος που διερχόταν από το Επιτάλιο διευθυνόταν στα νότια, προς την Κυπαρισσία, την ηλειακή Πύλο και τη Μεθώνη. Παράγοντες που επέδρασαν στην ιστορική της πορεία συνιστούν οι γεωμορφολογικές και γεωλογικές ιδιαιτερότητές της, κυρίως η υψηλή σεισμικότητά της.
2Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο λειτουργούν στην περιοχή αστικές εγκαταστάσεις, όπως της Ήλιδος, της Φιγαλείας, όπου έχουν ανασκαφεί παλαιοχριστιανικές βασιλικές, καθώς και αγροτικές οικιστικές εγκαταστάσεις, όπως στο χώρο της αρχαίας Ολυμπίας, στην Πύλο (λόφο της Αρμάτοβας), στο Σαμικό, στο Λέπρεο2 κ.λπ. Με εξαίρεση ίσως το Επιτάλιο3, που δε φαίνεται να επιβιώνει μετά τα τέλη του 4ου αι., οι περισσότερες αστικές και αγροτικές εγκαταστάσεις της περιοχής λειτουργούν μέχρι τα τέλη του 6ου αι.
3Από το δεύτερο μισό του 6ου αι., λόγω των μεγάλων σεισμών που έπληξαν την Πελοπόννησο, των σλαβικών επιθέσεων, καθώς και άλλων γεγονότων, παρατηρήθηκε μία προϊούσα κάμψη, που επεκτάθηκε χρονικά μέχρι τα τέλη του 8ου αι. και τις αρχές του 9ου αι., και εκδηλώθηκε με διαφορετικούς τρόπους επηρεάζοντας τις πόλεις και τις αγροτικές εγκαταστάσεις, τόσο στον οικονομικό, όσο και στον δημογραφικό τομέα4. Ειδικά στην Ηλεία διαπιστώνονται αποκρύψεις ή καταχώσεις νομισματικών «θησαυρών», περιορισμός της νομισματικής κυκλοφορίας, συρρίκνωση της οικοδομικής δραστηριότητας, περιορισμός του χώρου των κτηρίων και κατοικιών, πολεοδομική αταξία κ.λπ. Οι πληροφορίες των πηγών της εποχής είναι ελάχιστες ως προς τον αριθμό και αντιφατικές ως προς το περιεχόμενο. Το Χρονικό της Μονεμβασίας, αναφέρει για επιθέσεις Σλάβων στην περιοχή και την επικράτησή τους στο δυτικό τμήμα της χερσονήσου επί δύο και πλέον αιώνες, σε αντίθεση προς το ανατολικό τμήμα (από την Κόρινθο μέχρι την περιοχή του Μαλέα), που επανήλθε γρήγορα υπό τη βυζαντινή διοίκηση5. Αντίθετα, στο Τακτικό 3, εκκλησιαστική πηγή των μέσων του 8ου αι., αναφέρεται η λειτουργία τριών επισκοπών, της Ήλιδος, της Φιγαλείας και της επισκοπής Σελίκου6. Η πενιχρότητα των πηγών, καθώς και η αντιφατικότητά τους οδήγησαν σε αδιέδοξο, που μόνον η αρχαιολογική και κυρίως η ανασκαφική έρευνα θα ήταν δυνατόν να επιβεβαιώσει ή να ανατρέψει. Πράγματι, οι συστηματικές ανασκαφές, που πραγματοποιήθηκαν στον ηλειακό χώρο απέδωσαν σημαντικούς καρπούς, ως προς την αποκάλυψη των οικιστικών καταλοίπων της περιοχής, αλλά και τη διακίνηση και κυκλοφορία του νομίσματος κατά τη διάρκεια των μεταβατικών χρόνων.
Νομισματικοι «θησαυροι» ηλειασ (εκτοσ ολυμπιασ)
4Εξετάζοντας κανείς την κατανομή των θέσεων εύρεσης των δημοσιευμένων νομισματικών «θησαυρών» στην περιοχή της Ηλείας, αντιλαμβάνεται ότι κάτι σοβαρό συνέβη κατά το δεύτερο μισό του 6ου αι. στην πόλη της Ήλιδος, στη Ζάχα (Καλλιθέα), στο Σαμικό και στην Ολυμπία. Συγκεκριμένα, ο «θησαυρός» της Ήλιδας, που βρέθηκε κοντά στο φράγμα του Πηνειού, αποτελείται από έξι χρυσά, σόλιδους, εποχής Ιουστίνου Β´ του νομισματοκοπείου της Κωνσταντινουπόλεως και απεκρύβη πιθανότατα μετά το έτος 5787 (εικ. 1α-στ). Ο «θησαυρός» της Ζάχας (σημ. Καλλιθέα), περιείχε 1 179 χάλκινες υποδιαιρέσεις, που περιλαμβάνουν κοπές της περιόδου πριν από τη μεταρρύθμιση του Αναστασίου, νούμμια του Αναστασίου Α´, του Ιουστίνου Α΄, του Ιουστινιανού Α΄ και του Ιουστίνου Β΄, καθώς και νομίσματα βανδάλων και οστρογότθων βασιλέων8. Ως πιθανότερος χρόνος απόκρυψής του πρέπει να θεωρηθεί το τέλος της δεκαετίας του 590 ή οι αρχές του 7ου αι.9. Ο «θησαυρός» του Σαμικού (θέση Τάβλα), αποτελούμενος επίσης από χιλιάδες χάλκινες υποδιαιρέσεις (8.985), δεν έχει μελετηθεί ακόμη10.
Εικ. 1. «Θησαυρός» της Ήλιδας. Έξι χρυσά, σόλιδοι, Ιουστίνου Β´. Νομ/κοπείο Κωνσταντινουπόλεως (Ν. Γιαλουρησ, Αρχαία Ήλις [1996], σ. 66, εικ. 37).
Νομισματικοι «θησαυροι» και μεμονωμενα νομισματα απο την ολυμπια
5Η ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Ολυμπίας κατά τα έτη 1876-1941 απέδωσε έναν πολύ σημαντικό αριθμό νομισμάτων, που περιέχονται σε είκοσι συνολικά «θησαυρούς»11. Από τον μεγάλο αυτό αριθμό νομισματικών «θησαυρών», που προφανώς δηλώνει την οικονομική κατάσταση των κατοίκων του οικισμού της Ολυμπίας, ελάχιστοι έχουν μελετηθεί, κυρίως λόγω της σύνθεσής τους και του τεράστιου αριθμού των μικρών χάλκινων υποδιαιρέσεων, που περιέχουν, καθώς και της φθοράς που έχουν υποστεί12.
6Από τους αναφερόμενους είκοσι «θησαυρούς» της Ολυμπίας, μόνον ένας έχει αναλυτικά μελετηθεί (1876-1911) (πίν. Α, 1). Πρόκειται για «θησαυρό» αποτελούμενο από 22.288 περίπου νομίσματα, ανάμεσα στα οποία διακρίνονται και αρχαία ελληνικά. Στην πλειονότητά τους τα νομίσματα του ευρήματος είναι μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις του 6ου αι., ενώ υπάρχουν και μεγαλύτερες, όπως ένα δεκανούμμιο Ιουστινιανού Α´ και μερικά πεντανούμμια Ιουστίνου Β΄ και Σοφίας13. Η ύπαρξη του τύπου με το φοινικόδενδρο προσδιορίζει, ως χρόνο απόκρυψης του «θησαυρού», τα τέλη της δεκαετίας του 590 ή τις αρχές του 7ου αι.14 Ο δεύτερος «θησαυρός» (πίν. Α, 2) εντοπίσθηκε, στις 11/07/1941, μέσα σε οικία (Nachantikes Haus)15, δυτικά της παλαιοχριστιανικής βασιλικής και βόρεια του ρωμαϊκού Ξενώνα Ι. Το περιεχόμενό του, που αποτελείτο από 9.270 μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις16, βρέθηκε μέσα σε πήλινο αμφορέα (σπαθείο).
7Η έρευνα του αείμνηστου Γερμανού αρχαιολόγου Th. Völling στα ημερολόγια των ανασκαφών, είχε ως αποτέλεσμα να γνωρίζουμε σήμερα πολύ περισσότερα στοιχεία σχετικά με τις συνθήκες, τον ακριβή τόπο εύρεσης, καθώς και το περιεχόμενο των υπόλοιπων δέκα από τους «θησαυρούς» του οικισμού, που περιέχουν εντυπωσιακά μεγάλο αριθμό νομισμάτων, κυρίως μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις. Ο τόπος εύρεσης των «θησαυρών» σχετίζεται σαφώς με σημεία του οικισμού, όπου αποκαλύπτεται έντονη λατρευτική, οικιστική και βιοτεχνική δραστηριότητα, όπως γύρω από τη βασιλική, από το ναό του Διός, όπου έχουν ανασκαφεί πρωτοβυζαντινές οικίες, ανατολικά της Στοάς της Ηχούς και νότια του Σταδίου, στον οπισθόδομο του Ηραίου, όπου λειτουργούσε ληνός κ.λπ. Το περιεχόμενο των «θησαυρών» αποτελείται κυρίως από πολύ μεγάλο αριθμό μικρών χάλκινων υποδιαιρέσεων του 4ου αι., του 5ου αι. και κυρίως του 6ου αι., ενώ ορισμένοι από αυτούς, βρέθηκαν μέσα σε πήλινα ακέραια ή θρυμματισμένα αγγεία, άλλοι μέσα σε δερμάτινους σάκους, άλλοι πάλι σκεπασμένοι μέ πέτρες ή πλίνθους (πίν. Α, 9-11).
8Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο «θησαυρός» που βρέθηκε στις 20/12/1877 στα ανατολικά του ανατολικού βυζαντινού τείχους και του ναού του Διός (πίν. Α, 12). Το ειδικό ενδιαφέρον συνίσταται τόσο στην ποσότητα των νομισμάτων, συνολικού βάρους 6.800 γρ. (5 οκάδες και 120 δράμια), όσο και την ποικιλία των σκευών, που αποτέλεσαν μαζί με τα νομίσματα το αντικείμενο της απόκρυψης. Σε χώρο ανατολικά του ναού του Διός, περιοχή των οικιών του χριστιανικού πληθυσμού, βρέθηκαν τα νομίσματα μέσα σε τρεις κανάτες17. Οι δύο κανάτες βρίσκονταν μέσα σε μεγάλο πήλινο αποθηκευτικό αγγείο (πίθο)18, ενώ η τρίτη κανάτα βρισκόταν δίπλα στον πίθο. Στο εύρημα συμπεριλαμβάνεται επίσης σημαντικός αριθμός χάλκινων αγγείων, όπως τριών οινοχοών και ενός λεβητοειδούς αγγείου, καθώς και πολλών σιδερένιων εργαλείων (τσάπες, φτυάρια, μαχαίρια, μία κρεάγρα κ.λπ.), που προορίζονταν κυρίως για γεωργική χρήση19. Ως έτος απόκρυψης του «θησαυρού», μαζί με τα σκεύη και τα εργαλεία, θεωρείται με τα μέχρι σήμερα δεδομένα, η περίοδος της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄, όπως προκύπτει από το νεότερο ταυτιζόμενο νόμισμα20.
9Ο νεότερος από τους «θησαυρούς» του οικισμού (πίν. Α, 7), και ο σημαντικότερος ίσως για την ιστορία του, βρέθηκε στις 28/02/1879 σε σπίτι ανατολικά του βυζαντινού ανατολικού τείχους μέσα σε πήλινο αγγείο και περιείχε δύο χρυσά και τέσσερα χάλκινα νομίσματα καλής διατήρησης21. Πρόκειται για ένα σόλιδο Τιβερίου Β΄ (578- 582) βάρους 4,49 γρ. (εικ. 2), και ένα σόλιδο Μαυρικίου Τιβερίου (582-602), αντίστοιχου βάρους και οι δύο του νομισματοκοπείου της Κωνσταντινουπόλεως (εικ. 3). Τα χάλκινα περιλαμβάνουν έναν φόλλι Αντιοχείας (αρ. 2076), δύο φόλλεις Ιουστίνου Β΄, ο πρώτος των ετών 568/569 του νομισματοκοπείου της Κωνσταντινουπόλεως (αρ. 2075) και ο δεύτερος των ετών 574/5 του νομισματοκοπείου της Νικομηδείας (αρ. 2077). Στο «θησαυρό» συμπεριλαμβάνεται και ένα βυζαντινό σταθμίο (αρ. 2078)22. Αντίθετα με τον Αχιλλέα Ποστολάκα, ο οποίος χαρακτηρίζει τα δύο χρυσά νομίσματα ως μεμονωμένα ευρήματα23, στο ημερολόγιο των γερμανικών ανασκαφών γίνεται λόγος για «θησαυρό» αποτελούμενο από δύο χρυσά και τέσσερα χάλκινα νομίσματα, που βρέθηκαν μέσα σε πήλινο αγγείο. Είναι πιθανόν ότι μετά την περίοδο κοπής του τελευταίου νομίσματος, που αντιστοιχεί στην περίοδο 582-602, κάποιο πολύ σημαντικό γεγονός συνέβη στον οικισμό, σύμφωνα με τον Th. Völling24.
Εικ. 2. Σόλιδος Τιβερίου Β´ (578-582). Νομ/κοπείο Κωνσταντινουπόλεως (NMΑ, αρ. 12135β).
Εικ. 3. Σόλιδος Μαυρικίου Τιβερίου (583/584-602). Νομ/κοπείο Κωνσταντινουπόλεως (MIB II, 66) (ΝΜΑ, αρ. 12159β).
10Με βάση τα παραπάνω, τα παλαιότερα νομίσματα των «θησαυρών» της Ολυμπίας, που μπορούν να ταυτισθούν και να χρονολογηθούν είναι νομίσματα εποχής Ιουστινιανού Α’ (527-565) και Ιουστίνου Β’ (567-578) (πίν. Α, 3-5, 12)25. Τα νεότερα νομίσματα του οικισμού, που ανήκουν επίσης σε «θησαυρούς» ανάγονται στην εποχή του Τιβερίου Β´ (578-582) και του Μαυρικίου Τιβερίου (582-602)26 και απωλέσθηκαν ή απεκρύβησαν στα τέλη του 6ου αι. ή τις αρχές του 7ου αι.27 (πίν. Α, 1, 7).
11Προσεκτική παρατήρηση των πήλινων θησαυραρίων, που έχουν διατηρηθεί ακέραια, ή ακόμη των πήλινων και χάλκινων αγγείων ή των σιδερένιων εργαλείων, που συναποτελούν τμήμα του «θησαυρού» (πίν. Α, 12), και απεκρύβησαν μαζί με αυτόν, οδηγούν σε νέους προβληματισμούς σχετικά με τον πιθανό χρόνο απόκρυψης του «θησαυρού». Συγκεκριμένα, η μικρή πήλινη τριφυλλόστομη κανάτα του «θησαυρού», που βρέθηκε γεμάτη με νομίσματα στα ανατολικά του ναού του Διός28, είναι ίδια με αντίστοιχη, που εντοπίσθηκε μέσα σε τάφο στην περιοχή του Βουλευτηρίου, καθώς και με άλλη, που προέρχεται επίσης από τάφο στην Στοά της Ηχούς29. Ανάλογα αγγεία, αλλά όχι ακριβώς όμοια με αυτά της Ολυμπίας, έχουν βρεθεί στην Κόρινθο, την Αθήνα, την Αίγινα και μπορούν να χρονολογηθούν από τα τέλη του 6ου αι. μέχρι και το πρώτο μισό του 7ου αι.30 Ακόμη, μεταξύ των χάλκινων αγγείων του «θησαυρού» υπάρχουν τέσσερις κανάτες31 αντίστοιχες των οποίων έχουν βρεθεί σε διαφορετικές περιοχές της Πελοποννήσου, όπως στη Μαντίνεια Αρκαδίας, τον Πριόλιθο Καλαβρύτων, το σπήλαιο της Ανδρίτσας Αργολίδας, στον όρμο της Ζογεριάς στις Σπέτσες32 κ.λπ. Επίσης, το χάλκινο λεβητοειδές αγγείο33 έχει ομοιότητες με ανάλογα από την Ολυμπία34, την Κόρινθο, την Πέργαμο, τις Σάρδεις, το Yassi-Ada35. Ακόμη, ο «θησαυρός» (πίν. Α, 2), που βρέθηκε σε οικία (Nachantikes Haus) στα βόρεια του ρωμαϊκού Ξενώνα Ι περιείχετο μέσα σε πήλινο αμφορέα (σπαθείο) χωρίς λαβές36, που μπορεί να συσχετισθεί με ανάλογα από τη Σάμο, το Yassi-Ada, την Αφρική, τη Βουλγαρία (Sadovec) και να χρονολογηθεί στο πρώτο ή το δεύτερο μισό του 7ου αι.37. Τέλος, ο «θησαυρός» από πολύ μικρά χάλκινα νομίσματα (πίν. Α, 9), που βρέθηκε σε οικία πάνω από τη Στοά της Ηχούς και περιείχετο μέσα σε μόνωτο αγγείο, χαμένο σήμερα38, αντίστοιχο του οποίου έχει βρεθεί στην Αίγινα και μπορεί να χρονολογηθεί στον 7ο-8ο αι.39.
12Σε χρονικό ορίζοντα του τέλους του 6ου αι. και του πρώτου μισού του 7ου αι. οδηγεί και η μελέτη μίας σειράς μεμονωμένων νομισμάτων, που έχουν βρεθεί στον οικισμό και εντάσσονται διαδοχικά στην εποχή βασιλείας Τιβερίου Β’ (ένας φόλλις Κυζίκου του 579/580, προερχόμενος από τη νοτιοδυτική τάφρο, ένας φόλλις Αντιοχείας του 580/581, προερχόμενος από την ανατολική τάφρο [εικ. 4-5]), του Μαυρικίου Τιβερίου (ένα εικοσανούμμιο Θεσσαλονίκης πιθανόν του 585/586 [εικ. 6], ένας φόλλις Νικομηδείας του 587/588 [εικ. 7] και ένας φόλλις Κωνσταντινουπόλεως του 587/588 [εικ. 8], ένας φόλλις Αντιοχείας του 598/599 [εικ. 9]), του Φωκά (ένας φόλλις Φωκά μετά Λεοντίας του 602/603, ένας φόλλις Αντιοχείας επίσης Φωκά μετά Λεοντίας του έτους 603/604, ένας φόλλις Κωνσταντινουπόλεως των ετών 604-605 [εικ. 10-12], ένας φόλλις Νικομηδείας του έτους 606/607 [εικ. 13], ένας φόλλις Κυζίκου του 606/607 [εικ. 14] και Αντιοχείας των ετών 606/607, ένας φόλλις Κωνσταντινουπόλεως του έτους 606/607, ένα εικοσανούμμιο Θεσσαλονίκης, αδιάγνωστης χρονολογίας κοπής), αλλά και Ηρακλείου, όπως προκύπτει από ένα εικοσανούμμιο Κωνσταντινουπόλεως του έτους 611/612 (εικ. 15-17)40.
Εικ. 4. Φόλλις Τιβερίου Β´ 79-580). Νομ/κοπείο Κυζίκου (ΝΜΑ, αρ. 1839).
Εικ. 5. Φόλλις Τιβερίου Β´ (580-581). Νομ/κοπείο Αντιοχείας (ΝΜΑ, αρ. 739).
Εικ. 6. Εικοσανούμμιο Μαυρικίου Τιβερίου (585-586). Νομ/κοπείο Θεσσαλονίκης (ΝΜΑ, αρ. 12163ιγ).
Εικ. 7. Φόλλις Μαυρικίου Τιβερίου (587-588). Νομ/κοπείο Νικομηδείας (ΝΜΑ, αρ. 12169α).
Εικ. 8. Φόλλις Μαυρικίου Τιβερίου (587-588). Νομ/κοπείο Κωνσταντινουπόλεως (ΝΜΑ, αρ. 12167α).
Εικ. 9. Φόλλις Μαυρικίου Τιβερίου (598-599). Νομ/κοπείο Αντιοχείας (ΝΜΑ, αρ. 12188α).
Εικ. 10. Φόλλις Φωκά (602-603). Νομ/κοπείο αδιάγνωστο (ΝΜΑ, αρ. 12212β).
Εικ. 11. Φόλλις Φωκά (603-604). Νομ/κοπείο Αντιοχείας (ΝΜΑ, αρ. 12212δ).
Εικ. 12. Φόλλις Φωκά (604-605). Νομ/κοπείο Κωνσταντινουπόλεως (ΝΜΑ, αρ. 12198γ).
Εικ. 13. Φόλλις Φωκά (606-607). Νομ/κοπείο Νικομηδείας (ΝΜΑ, αρ. 12204β).
Εικ. 14. Φόλλις Φωκά (606-607). Νομ/κοπείο Κυζίκου (ΝΜΑ, αρ. 12203ε).
Εικ. 15. Φόλλις Φωκά (606-607). Νομ/κοπείο Αντιοχείας (ΝΜΑ, αρ. 12213α).
Εικ. 16. Εικοσανούμμιο Φωκά, αδιάγνωστης χρονολογίας κοπής. Νομ/κοπείο Θεσσαλονίκης (ΝΜΑ, αρ. 12214α).
Εικ. 17. Εικοσανούμμιο Ηρακλείου (611-612). Νομ/κοπείο Κωνσταντινουπόλεως, officina E (MIB III, 169) (ΝΜΑ, αρ. 303α [Σβορώνος, αρ. 1857]).
Οικιστικα καταλοιπα στην αρχαια ολυμπια
13Στο χώρο του αρχαίου ιερού της Ολυμπίας αναπτύχθηκε τον 5ου αι. ο πρωτοβυζαντινός οικισμός με επίκεντρο την τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική στα δυτικά του Ναού του Διός41. Σύμφωνα με πρόσφατη προκαταρκτική έρευνα, η βασιλική, κτίσμα των μέσων του 5ου αι., υπέστη κάποιες αλλαγές στη διάρκεια του 6ου αι.42 και πιθανόν να κρύβει στοιχεία των οικοδομικών της φάσεων, που δεν έχουν ακόμη διερευνηθεί επαρκώς. Σε κάθε περίπτωση η θέση του οικισμού της Ολυμπίας πάνω στο οδικό δίκτυο της εποχής, που συνδέει τα κυριότερα οικιστικά κέντρα της Δυτικής Πελοποννήσου και ο μείζονος σημασίας αγροτικός του χαρακτήρας, χωρίς να μπορεί να προσδιορισθεί ακριβώς, δεν μπορεί τουλάχιστον να αμφισβητηθεί43.
14Η οικιστική εγκατάσταση στην Ολυμπία επιβιώνει σύμφωνα με τη νομισματική κυκλοφορία, τουλάχιστον μέχρι τις αρχές ή και το πρώτο μισό του 7ου αι., όπως άλλωστε επιβεβαιώνεται και από τη λειτουργία του κτηρίου με τις «Λεοντοκεφαλές» (Löwenköpfen ή Löwenkelter), που βρισκόταν ανάμεσα στην πύλη του Γυμνασίου και την Παλαίστρα44. Πρόκειται για οικοδόμημα αγροτικού χαρακτήρα, κτισμένου με τούβλα, πέτρες και αρχαία μέλη. Αποτελείτο από τέσσερις χώρους, ο πρώτος από τους οποίους χρησίμευε ως ληνός, ο δεύτερος ως χώρος αγοράς και πώλησης σταφυλιών, μούστου και κρασιού (εξαρτήματα ζυγαριάς, νομίσματα), ο τρίτος προοριζόταν για οικιακές βιοτεχνικές εργασίες, όπως εριουργία (σιδερένια σαΐτα), καθώς και αποθήκευση οίνου (μεγάλος πίθος), ενώ στον τελευταίο, που χρησίμευε και ως μαγειρείο, υπήρχε μύλος για την άλεση σταριού. Το κτήριο αυτό, σπάνιο στο είδος του κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο45, λειτουργούσε συνεχώς από το δεύτερο μισό του 5ου αι. και μέχρι, τουλάχιστον, το έτος 600, όπως προκύπτει από τα νομίσματα που βρέθηκαν επιτόπου, το νεότερο από τα οποία είναι εποχής Τιβερίου Β´ του έτους 580/581, του νομισματοκοπείου της Νικομηδείας46. Η ανασκαφή του οικήματος αυτού έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού καταδεικνύει το επίπεδο των ασχολιών των κατοίκων μέχρι, τουλάχιστον, τα τέλη του 6ου αι. και τις αρχές του 7ου αι., εποχή κατά την οποία οι σλαβικές επιδρομές είχαν ήδη αρχίσει και πληθυσμικές ομάδες επήλυδων είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή, σύμφωνα με το Χρονικό της Μονεμβασίας. Επίσης, μέχρι περίπου το έτος 600 είναι βεβαιωμένη η λειτουργία κλιβάνου, πιθανόν επεξεργασίας γυαλιού, στο χώρο του κτηρίου του Συνδέσμου των Αθλητών (Θέρμες του Λεωνιδαίου)47, καθώς και ληνού μέσα στο ρωμαϊκό συγκρότημα, βορείως του Πρυτανείου48. Ακόμη, το οικοδόμημα νοτιοδυτικά της βασιλικής, γνωστό ως κτήριο με τις Μετασκευές (Spolienhaus)49, η χρήση του οποίου μπορεί ενδεχομένως να συνδυασθεί με χώρο φιλοξενίας προσκυνητών, εκτείνεται χρονικά και μετά τις αρχές του 7ου αι., όπως προκύπτει από τη χρονολόγηση αποθηκευτικού αγγείου50. Τέλος, η Πρωτοβυζαντινή οικία (Nachantikes Haus), που βρισκόταν στα δυτικά της βασιλικής πρέπει να ήταν σε λειτουργία έως τις αρχές, τουλάχιστον, του 7ου αι., όπως τεκμηριώνεται από το νομισματικό «θησαυρό», που βρέθηκε μέσα σε πήλινο αμφορέα (σπαθείο)51. Σε αντίστοιχο χρονικό ορίζοντα εντάσσεται και μία ομάδα κεραμικών αγγείων, που προέρχονται από το νοτιανατολικό τομέα και μελετώνται από κοινού με τη συνάδελφο αρχαιολόγο, Αναστασία Γιαγκάκη52. Τα συνολικά στοιχεία του οικισμού, η βεβαιωμένη λειτουργία ποικίλων βιοτεχνικών δραστηριοτήτων, όπως κατασκευής κεραμικών αγγείων53, γυάλινων και πήλινων λυχναριών54, σιδερένιων εργαλείων και σκευών55, ξυλουργείων, λαξευτηρίων λίθου, παραγωγής οίνου, όπως προκύπτει από τον εντοπισμό δεκατεσσάρων και πλέον ληνών56, σε συνδυασμό με το μεγάλο σε αριθμό και όγκο «θησαυρών», αλλά και μεμονωμένων νομισμάτων, που έχουν εντοπισθεί, καταδεικνύουν την ύπαρξη μιας ακμαίας αγροτικής και βιοτεχνικής εγκατάστασης μείζονος σημασίας, το χαρακτήρα της οποίας δεν μπορούμε, όπως προαναφέρθηκε, να προσδιορίσουμε.
15Πολύ κοντά στην Ολυμπία, στη θέση Βελμαχέικα Μιράκας57 εντοπίσθηκαν τάφοι με κτερίσματα, όπως μία ακέραιη τριφυλλόστομη οινοχόη58, που μοιάζει με αντίστοιχες από την Ολυμπία59 και την Αθήνα60 και θα μπορούσαν να ενταχθούν στον 7ο αι., καθώς και δύο ασημένια σκουλαρίκια εξαιρετικής διατήρησης61, που, μολονότι λιγότερο περίτεχνα, μοιάζουν πολύ με ανάλογα χρυσά από το Τηγάνι της Μάνης και θα μπορούσαν να χρονολογηθούν από τα τέλη του 6ου αι. και πιθανότατα στον 7ο αι.62 Πρόσφατες, μάλιστα, έρευνες, γύρω από τα κτερίσματα των τάφων στο Τηγάνι, καταλήγουν στη χρονολόγηση των σκουλαρικιών του τύπου αυτού στον 9ο αι. και μετά63.
Μνημειακα λατρευτικα καταλοιπα μεταβατικων χρονων στην ηλεια
16Ανασκαφικές έρευνες που διενεργήθηκαν τελευταία στον ηλειακό χώρο, αποκάλυψαν τρεις ναούς, που χρονολογούνται με ασφάλεια στα μεταβατικά χρόνια. Πρόκειται για τους ναούς της Παναγίας της Δαφνιώτισσας, της Κόκκινης Εκκλησίας στο Μάζι Σκιλλουντίας και της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (Επισκοπή) στην Ώλενα (χάρτης 1).
Χάρτης 1. Χάρτης του νομού Ηλείας κατά τους μεταβατικούς χρόνους (τέλη 6ου αι. - αρχές 9ου αι.).
17Συγκεκριμένα, βορειοδυτικά της Ολυμπίας, στη δεξιά όχθη του Μπεσεραίικου ρέματος στην κορυφή μικρού λόφου, ανασκάφηκε η τρίκλιτη, πιθανότατα ξυλόστεγη βασιλική της Δαφνιώτισσας, με πεσσοστοιχίες μεταξύ των κλιτών, με τρεις ημικυλινδρικές αψίδες και νάρθηκα, η πρώτη οικοδομική φάση της οποίας χρονολογείται πιθανότατα στον 8ο αι.64. Στο Μάζι της Σκιλλουντίας, μόλις 3,5 χλμ. νότια της Ολυμπίας, στη θέση Ετιά, σε απόσταση λίγων μόλις μέτρων ανατολικά του δωρικού ναού της Αθηνάς Μακίστου ανασκάφηκε ναός, κτισμένος πάνω στα ερείπια παλαιότερου, ίσως παλαιοχριστιανικής βασιλικής, με κάτοψη σταυροειδούς εγγεγραμμένου, αποτελούμενου από ξυλόστεγη μονόχωρη αίθουσα, που ανατολικά απέληγε σε μεγάλη πεταλόμορφη σε κάτοψη αψίδα, εντός της οποίας υπήρχε σύνθρονο. Με βάση πολλά στοιχεία, καθώς και την τοιχοποιία της αψίδας, ο ναός χρονολογήθηκε και πάλι στους μεταβατικούς χρόνους65. Η ύπαρξη συνθρόνου, που θα μπορούσε να συνδυασθεί με τη μαρτυρημένη από τις πηγές λειτουργία της επισκοπής Μορέου στις αρχές του 10ου αι., συνιστά πολύ ενδιαφέρον στοιχείο από την άποψη της εκκλησιαστικής οργάνωσης. Ακόμη, βόρεια της αρχαίας Ολυμπίας στην ορεινή Ώλενα (σημ. Ωλένη)66, κατά την ανασκαφική έρευνα του εκεί μεσοβυζαντινού ναού της Παλαιάς Επισκοπής Ωλένης, που αποτελούσε τον καθεδρικό ναό της βυζαντινής επισκοπής Ωλένης, αποκαλύφθηκε ένα μεγάλο τμήμα της κάτοψης προγενέστερου ναού, στον οποίο ανήκουν το ανατολικό τμήμα του βορείου τοίχου, καθώς και η κεντρική αψίδα κτισμένη με δόμους κογχυλιάτη67. Το επίθημα με το σταυρό και τα σπαράγματα του μαρμαροθετήματος, που συνδέονται με αυτή τη φάση του ναού, οδήγησαν στη χρονολόγηση του ναού στον 8ο αι.68 Ο ναός, πιθανότατα θεμελιωμένος πάνω σε παλαιότερο πρωτοβυζαντινής περιόδου, αποτελεί, κατά τον ανασκαφέα, το συνδετικό κρίκο της αρχιτεκτονικής ανάμεσα στην πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή, ενώ καταφανής είναι η ομοιότητα της τοιχοδομίας της αψίδας και του δυτικού τοίχου με την τοιχοδομία της παλαιοχριστιανικής βασιλικής της Ολυμπίας69. Στα ΒΑ του ναού στο λόφο με το όνομα Κάστρο σχηματίζεται οχυρό πλάτωμα με κρημνώδεις πλαγιές, όπου διατηρείται η πύλη του κάστρου της Ωλένης, όπου βρίσκονται εντοιχισμένα δύο μαρμάρινα γλυπτά μεσοβυζαντινών χρόνων. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε κανέναν από τους τρεις μεταβατικούς ναούς της Ηλείας δεν εντοπίσθηκαν νομίσματα, σύμφωνα και με την προφορική διαβεβαίωση του ανασκαφέα, Δ. Αθανασούλη70.
18Τα τρία αυτά λατρευτικά χριστιανικά κτήρια, τα αρχαιότερα του ηλειακού χώρου, παρουσιάζουν αντιστοιχίες σε επί μέρους στοιχεία με την παλαιοχριστιανική βασιλική της Ολυμπίας, σύμφωνα με τον ανασκαφέα. Η εκκλησία της Δαφνιώτισσας αποτελεί έναν από τους ελάχιστους ναούς των σκοτεινών χρόνων στην Πελοπόννησο, που συνιστά το συνδετικό κρίκο της αρχιτεκτονικής, ανάμεσα στην πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή, ενώ η τοιχοποιία της παρουσιάζει εντυπωσιακή ομοιότητα με την τοιχοποιία της βασιλικής της Ολυμπίας71. Η εκκλησία στό Μάζι Σκιλλουντίας, παρουσιάζει και αυτή ομοιότητες με τη βασιλική της Ολυμπίας, ενώ διαθέτει, όπως και η τελευταία, σύνθρονο με επισκοπικό θρόνο72, γεγονός που μπορεί να συνδυασθεί με την παρουσία επισκόπου στην περιοχή και να συσχετισθεί πιθανότατα με την αναγραφή της επισκοπής Σελίκου, που αναφέρεται στο εκκλησιαστικό Τακτικό 373.
19Τέλος, στην ορεινή βορειοανατολική Ηλεία και κοντά στα όρια μεταξύ Ηλείας και Αχαΐας, στον οικισμό Αγίας Τριάδας (Παλιομπουκουβίνα, κατά μήκος του ποταμού Πηνειού και της εθνικής οδού 111), εντοπίστηκαν πενήντα χριστιανικοί λακκοειδείς και κιβωτιόσχημοι τάφοι στο ανώτερο στρώμα θαλαμωτών τάφων μυκηναϊκού νεκροταφείου74. Η ανασκαφική έρευνα ορισμένων τάφων απεκάλυψε πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία, τόσο για τα ταφικά έθιμα των κατοίκων της περιοχής, όσο και για τις συνθήκες της ζωής τους. Σε λακκοειδή τάφο λαξευμένο στο δυτικό τοίχωμα θαλαμωτού και σε μικρό βάθος βρέθηκαν ως κτερίσματα εκτός των άλλων, ένα ζευγάρι σκουλαρίκια, ένα σιδερένιο δακτυλίδι, ένα μικρό σιδερένιο μαχαίρι, καθώς και κύπελλο με λαβή στα πόδια του νεκρού75. Το τροχήλατο κύπελλο, μπορεί να χρονολογηθεί στα μέσα του 7ου αι., όπως ανάλογα από την Αμαθούντα της Κύπρου, το Γυμνάσιο της Σάμου, την Ελεύθερνα, και την Αίγινα76, ενώ τα χάλκινα σκουλαρίκια με διακόσμηση σφαιριδίων και σταφυλιών, είναι εντελώς όμοια με ασημένια ενώτια από το Τηγάνι της Μάνης77, καθώς και την Κόρινθο, που, σύμφωνα με πρόσφατες αναθεωρήσεις, εντάσσονται χρονικά στη μεσοβυζαντινή περίοδο78. Τέλος, το δαχτυλίδι μοιάζει με ανάλογα από την Ολυμπία και την Κόρινθο79. Σε άλλο λακκοειδή τάφο, μεταξύ των κτερισμάτων συμπεριελαμβάνονταν μία τριφυλλόσχημη οινοχόη του 7ου αι., ένα σιδερένιο μαχαίρι της ίδιας εποχής, καθώς και έντεκα γυάλινες χάντρες80. Η τροχήλατη οινοχόη είναι αντίστοιχη με άλλες της ίδιας εποχής από την Αθήνα, την Κόρινθο, το Άργος και την Ελεύθερνα81. Επίσης, στο χώρο του νεκροταφείου βρέθηκαν επιφανειακά εκτός τάφων τέσσερα χειροποίητα αγγεία, τρία άωτα και ένα μόνωτο, του πρώτου και του δεύτερου μισού του 7ου αι. αντίστοιχα, ενώ το μόνωτο, λόγω της λαβής και της διακόσμησής του, θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 8ο αι.82, σύμφωνα με την τυπολογία των Vida-Völling83. Τέλος, κατά την ανασκαφή αρχαίου νεκροταφείου στη θέση Ακόνες, δυτικά του χωριού Πράσινο (ΒΑ του Πύργου) βρέθηκαν χριστιανικοί τάφοι στον ένα από τους οποίους υπήρχε μία οινοχόη και δύο χάλκινα ενώτια, που χρονολογήθηκαν αρχικά στον 6ο αι. ή 7ο αι.84. Η οινοχόη φαίνεται να έχει ομοιότητα με αντίστοιχη του 7ου αι. από την Ολυμπία, την Σπάρτη (οικισμός Μαγούλα, ΒΔ της πόλης), την Σάμο85, αλλά και από άλλες περιοχές, εκτός ελληνικού χώρου.
Διαπιστωσεισ - συμπερασματα
20Από τα παραπάνω αποσπασματικά αρχαιολογικά δεδομένα, μπορούμε να κάνουμε ορισμένες επισημάνσεις, αναφορικά με τη γεωγραφική κατανομή των οικιστικών εγκαταστάσεων, το χαρακτήρα τους, τις ασχολίες και το επίπεδο ζωής των κατοίκων, το βαθμό του εκχρηματισμού της οικονομίας κ.λπ. Έτσι, διαπιστώνεται :
21Α. Σταδιακή τάση απομάκρυνσης του πληθυσμού από τις πεδινότερες περιοχές προς εύφορες ορεινές και ημιορεινές θέσεις, με χαρακτηριστική την περίπτωση της Ώλενας (στην κορυφή του λόφου). Αντίστοιχα ισχύουν ως προς την επιλογή της οικιστικής θέσης στη Δαφνιώτισσα (στην κορυφή μικρού λόφου) και στο Μάζι Σκιλλουντίας, που βρίσκονται σε μικρή σχετικά απόσταση από την Ολυμπία. Αυτή την τάση αναγνωρίζουμε επίσης στην επιλογή της Αγίας Τριάδας (Παλιομπουκουβίνας), στην εύφορη κοιλάδα του ποταμού Πηνειού, κοντά στην ορεινή οδό Ήλιδας-Ολυμπίας και σε μικρή σχετικά απόσταση, τόσο από την Ήλιδα, όσο και την ηλειακή Πύλο (Αρμάτοβα). Το υφιστάμενο καλό οδικό δίκτυο της περιοχής σε συνδυασμό με την πεδινή διαμόρφωση του εδάφους διευκόλυνε, όπως φαίνεται, την πρόσβαση στις νέες εγκαταστάσεις. Τα υλικά κατάλοιπα των θέσεων, που αναφέρθηκαν, σε συνδυασμό με τις διαθέσιμες πηγές, δεν επαρκούν για να προσεγγίσουμε το χαρακτήρα των νέων οικισμών (πόλεις-επισκοπές, αγροτικές εγκαταστάσεις). Η ύπαρξη συνθρόνου με επισκοπικό θρόνο στους ναούς της Σκιλλουντίας και της Ολυμπίας δημιουργεί προβληματισμούς και μπορεί να συσχετισθεί με την παρουσία επισκόπου στην περιοχή. Έδρα επισκόπου ήταν και η Ώλενα κατά τον 8ο αι., όπως υποδηλώνεται τόσο από την αναγραφή επισκόπου (ὁ Σελίκου) στο Τακτικό των Εικονοκλαστών, όσο και από τη διατήρηση του χαρακτηριστικού τοπωνυμίου Επισκοπή. Τα υφιστάμενα αρχαιολογικά κατάλοιπα στις πρωτοβυζαντινές πόλεις της Ήλιδας και της Φιγαλείας δεν επιτρέπουν, προς το παρόν, τουλάχιστον, να πιθανολογήσουμε τυχόν επιβίωσή τους και κατά την εποχή αυτή, παρά την αναγραφή τους στο εκκλησιαστικό Τακτικό 3 (ὁ Ἕλις, ὁ Φιαλίας).
22Η περίπτωση της Ολυμπίας είναι εντελώς ξεχωριστή και ιδιότυπη, λόγω της σημαντικής θέσης της πάνω στο οδικό δίκτυο, καθώς και της γειτνίασής της με τους κυριότερους γνωστούς οικισμούς της Ώλενας, της Δαφνιώτισσας και της Σκιλλουντίας (Μάζι). Ο οικισμός δείχνει ότι αποτελεί κάτι πολύ ευρύτερο από μία τυπική αγροτική εγκατάσταση, όπως τεκμηριώνεται από την ένταση και το εύρος της οικονομικής και βιοτεχνικής δραστηριότητας, τουλάχιστον μέχρι και τις αρχές του 7ου αι. Ο εντοπισμός σλαβικού νεκροταφείου στον οικισμό φανερώνει την παρουσία Σλάβων, οι οποίοι πιθανότατα συμβιώνουν με τη συρρικνωμένη τοπική χριστιανική κοινότητα από το δεύτερο μισό του 7ου αι. και μετά.
23Β. Οι αποκρύψεις νομισματικών «θησαυρών» στην Ηλεία μαρτυρούν την ύπαρξη κάποιου κινδύνου (στα τέλη του 6ου αι. ή στις αρχές του 7ου αι.), που απειλεί τους κατοίκους πόλεων, όπως η Ήλιδα, αλλά κυρίως αγροτικών περιοχών, όπως η Καλλιθέα, η Ολυμπία, το Σαμικό. Το περιεχόμενο όσων «θησαυρών» έχουν μελετηθεί δηλώνει μία συντηρητική και εσωστρεφή οικονομία, που διακινεί κατά κύριο λόγο μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις του 5ου-6ου αι., μικρό αριθμό αρχαίων ελληνικών νομισμάτων, καθώς και υστερορρωμαϊκών κοπών του 4ου αι. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση της Ήλιδος, απ’ όπου προέρχονται αποκλειστικά χρυσά νομίσματα. Οι δώδεκα από τους είκοσι νομισματικούς «θησαυρούς» της Ολυμπίας για τους οποίους έχουμε κάποια στοιχεία καταδεικνύουν το βαθμό του εκχρηματισμού της οικονομίας της περιοχής μέχρι τα τέλη του 6ου αι. και τις αρχές του 7ου αι. Η θέση εύρεσης των «θησαυρών» αυτών με τον αποταμιευτικό χαρακτήρα86, μέσα σε σπίτια σε διάφορα σημεία του ιερού, φανερώνει συνθήκες πανικού, που υποχρέωσε τους κατόχους τους να τους αποκρύψουν πρόχειρα, με σκοπό να τους ξαναπάρουν μόλις μπορέσουν. Θεωρώντας ότι σειρά αλλεπάλληλων γεγονότων συνέβησαν στην περιοχή από τα τέλη του 6ου αι. και κυρίως κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 7ου αι., πιστεύουμε ότι οι εν λόγω «θησαυροί» αποτέλεσαν αντικείμενα απόκρυψης διαφορετικών χρονικών περιόδων, όπως προκύπτει και από τη χρονολόγηση ορισμένων πήλινων ή μετάλλινων θησαυραρίων και συνευρημάτων. Το γεγονός δείχνει να επιβεβαιώνεται από τις ενδείξεις σχετικά με την επιβίωση, τμήματος τουλάχιστον, του χριστιανικού πληθυσμού και μετά το τέλος του 6ου αι. και τις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι., όπως τεκμηριώνεται, όχι μόνον από την εύρεση περιορισμένου αριθμού νομισμάτων εποχής Φωκά και Ηρακλείου, αλλά και τη χρήση τροχήλατης κεραμεικής και αντικειμένων μικροτεχνίας, η μελέτη των οποίων βρίσκεται σε εξέλιξη. Η απουσία νομισμάτων της περιόδου των μεταβατικών χρόνων (του δεύτερου μισού του 7ου αι. και του 8ου αι.), από το χώρο του ιερού της Ολυμπίας, δεν είναι μεμονωμένο φαινόμενο, αλλά παρατηρείται σε ολόκληρο τον ηλειακό χώρο, ακόμη και σε περιοχές, όπως η Ώλενα, η Δαφνιώτισσα και η Σκιλλουντία, όπου εντοπίσθηκαν κτιριακά κατάλοιπα αυτής της εποχής. Το γεγονός αυτό συνδυάζεται και με την απουσία σφραγιστικού υλικού, χωρίς αυτό να σημαίνει αναγκαστικά την απουσία διοικητικών αρχών ή οικονομικών και εμπορικών δραστηριοτήτων στην περιοχή. Από τη σύνθεση των «θησαυρών», στο μέτρο που αυτή είναι γνωστή, προκύπτει ότι το περιεχόμενό τους αντικατροπτίζει εισόδημα κλειστής, συντηρητικής και εσωστρεφούς οικονομίας, που βασίζεται κυρίως σε αγροτικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες, ενώ χαρακτηρίζεται από σχετική αυτάρκεια σε ό,τι αφορά στα βασικά είδη διατροφής. Η θέση εύρεσης των «θησαυρών» της Ολυμπίας, κυρίως μέσα σε οικίες και κτήρια, όπου ασκούνταν βιοτεχνικές και εμπορικές δραστηριότητες, δηλώνει το οικονομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε αυτό το εισόδημα. Διαφωτιστική ως προς αυτό, είναι η σύνθεση του «θησαυρού» (πίν. Α, 12), στον οποίο εκτός από τα νομίσματα, περιέχονται χάλκινα και σιδερένια αγγεία, καθώς και πολυάριθμα γεωργικά εργαλεία. Δεν γνωρίζουμε την οικονομική δραστηριότητα του κατόχου του «θησαυρού» (πίν. Α, 7α-δ· εικ. 2-3) στον οποίο βρέθηκαν τα δύο μοναδικά για την Ολυμπία χρυσά νομίσματα. Σε κάθε περίπτωση, το νομισματικό κενό στον ηλειακό χώρο αρχίζει από τον 7ο αι., όπως αναφέρθηκε και φτάνει έως το 10ο αι. (Κυλλήνη, Κρέστενα, Ολυμπία, Ήλιδα, Σκιλλουντία, Βρεστό)87, αντίθετα με άλλες περιοχές της Πελοποννήσου (Πάτρα, Σπάρτη, Ψωφίδα, Τεγέα)88, που το κενό γεφυρώνεται τον 9ο αι. και μάλιστα την εποχή του Θεοφίλου. Η αιτία του μεγάλου αυτού νομισματικού κενού, διάρκειας τριών περίπου αιώνων, πρέπει να αναζητηθεί σε γενικότερους παράγοντες, που δεν συνδέονται απαραίτητα με εχθρικές επιδρομές και καταστροφές89. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πόλη της Πάτρας παρουσιάζει ένα νομισματικό κενό από το δεύτερο μισό του 7ου αι. (γύρω στο 630 ή 640) μέχρι τις αρχές του 9ου αι. (εποχή Θεοφίλου)90, η πόλη της Μεσσήνης από τον 7ο αι. μέχρι τον Βασίλειο Α´ (πληροφορία του αρχαιολόγου Κλ. Σιδηρόπουλου), ενώ στη Θεσσαλονίκη το κενό διευρύνεται από τον Ιουστίνο Β´ μέχρι τον Λέοντα ΣΤ´ τον Σοφό (πληροφορία της αρχαιολόγου Ευτέρπης Μαρκή).
24Γ. Η έρευνα των μνημειακών καταλοίπων, των αντικειμένων της μικροτεχνίας, της νομισματικής κυκλοφορίας (τέλη 6ου αι. και αρχές 7ου αι.), συνυπολογιζομένου και του φαινομένου της απουσίας νομισμάτων των μεταβατικών χρόνων, καταδεικνύει το μέτριο επίπεδο οικονομικής ζωής των κατοίκων της περιοχής, που βασίζεται κυρίως στη γεωργία, στη βιοτεχνία, στην κτηνοτροφία, καθώς και στις πολύ περιορισμένες εμπορικές συναλλαγές. Θεωρούμε ότι και η περιοχή αυτή περνά από τα τέλη του 6ου αι. και τις αρχές του 7ου αι. και μετά, σε μία μακρά περίοδο χαμηλής οικονομικής δραστηριότητας (low activity), που χαρακτηρίζει πολλές αγροτικές αλλά και αστικές εγκαταστάσεις της Πελοποννήσου (λ.χ. το Μπερμπάτι στην Αργολίδα, την Πάτρα στην Αχαΐα). Αυτά τα στοιχεία αποτυπώνονται και στη μνημειακή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, που διακρίνεται για τη συρρίκνωση και την επαναχρησιμοποίηση των χώρων των κτηρίων, τη χρήση του τοπικού κογχυλιάτη λίθου, τη λιτή εσωτερική διακόσμηση, την απουσία γλυπτών και τοιχογραφιών. Στοιχείο χαρακτηριστικό της εποχής συνιστά επίσης, η εισαγωγή της χρήσης της χειροποίητης κεραμεικής, καθώς και της κεραμεικής αργού τροχού, παράλληλα με τη χρήση της τροχήλατης απ’ όλες αδιακρίτως τις ομάδες του πληθυσμού, ντόπιους και ξένους, με εξαίρεση τα χειροποίητα τεφροδόχα αγγεία της Ολυμπίας, αδιαμφισβήτητα δηλωτικά σλαβικής παρουσίας στον οικισμό. Η μελέτη των κτερισμάτων, υλικό κατάλοιπο στο οποίο αποτυπώνεται ο πραγματικός βαθμός αφομοίωσης του ξένου στοιχείου, καθώς και οι επιρροές του τοπικού, δείχνει ότι έχουν συντελεσθεί αλληλοεπιδράσεις, που δηλώνονται από την αλληλο-υιοθέτηση στοιχείων τόσο από Σλάβους, όσο και από Χριστιανούς (π.χ. χρήση τροχήλατων αγγείων στις σλαβικές ταφές, χρήση χειροποίητων αγγείων στους χριστιανικούς τάφους κ.λπ.).
Bibliographie
Βιβλιογπαφικεσ συντομογπαφιεσ
Αβραμεα 1983 = Α. Αβραμεα, «Νομισματικοί “θησαυροί” και μεμονωμένα νομίσματα από την Πελοπόννησο (ΣΤ´-Ζ´αι.)», Σύμμεικτα 5 (1983), σ. 49-89.
Aθανασουλησ 2006 = Δ. Χ. Aθανασουλησ, Η ναοδομία στην Επισκοπή Ωλένης κατά τη μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο (2006).
Βικατου 2002 = Ο. Βικατου, «Το χριστιανικό νεκροταφείο στην Αγία Τριάδα Ηλείας. Συμβολή στη μελέτη της χειροποίητης κεραμικής», στο Θεμελησ, Κοντη 2002, σ. 238-270.
Furtwängler 1890 = Α. Furtwängler, Olympia IV. Die Bronzen und die übrigen kleineren Funde von Olympia (1890).
Θεμελησ, Κοντη 2002 = Π. Γ. Θεμελησ, Β. Κοντη (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία: Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα 29-30 Μαΐου 1998 (2002).
Πεννα 2002 = Β. Πεννα, «Νομισματική κυκλοφορία στην Ηλεία κατά τη βυζαντινή περίοδο», στο Θεμελησ, Κοντη 2002, σ. 229-237.
Völling 1995 = Th. Völling, «Ein frühbyzantinischer Hortfund aus Olympia», MDAI(A) 110 (1995), σ. 425-459.
Robinson 1959 = H. S. Robinson, The Athenian Agora V. Pottery of the Roman Period: Chronology (1959).
Schilbach 1999 = J. Schilbach, «Die Datierung der Schichten im Südostgebiet», στο XI. Bericht über die Ausgrabungen in Olympia (1999), σ. 70-151.
Notes de bas de page
1 Για την ενότητα του χώρου της Δυτικής Πελοποννήσου, βλ. Η. Aναγνωστακησ κ.ά., «Χώρος και ενότητα της Δυτικής Πελοποννήσου», στο Θεμελησ, Κοντη 2002, σ. 65-79. Για την Ηλεία κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο, βλ. Α. Λαμπροπουλου, «Θέματα της ιστορικής γεωγραφίας του νομού Ηλείας κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο», στο Α. Δ. Ριζακησ (επιμ.), Αρχαία Αχαΐα και Ηλεία, Πρακτικά του Α´ Διεθνούς Συμποσίου (1991), σ. 283-291. Βλ. επίσης, A. Lambropoulou, «Le Péloponnèse occidental à l’époque protobyzantine (ive-viie siècles). Problèmes de géographie historique d’un espace à reconsidérer», στο K. Belke κ.ά. (επιμ.), Byzanz als Raum. Zu Methoden und Inhalten der historischen Geographie des östlichen Mittelmeerraumes (2000), σ. 95-113.
2 Α. Λαμπροπουλου (σημ. 1), σ. 286-289. Μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική έχει οικοδομηθεί στο χώρο του εργαστηρίου του Φειδία, δυτικά του Ναού του Διός στην Ολυμπία. Παλαιοχριστιανικές φάσεις εντοπίσθηκαν στο ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Ανήλιο, στο ναό της Επισκοπής Ωλένης, στη Σκιλλουντία (πρώην Μάζι), στο Λαμπέτι, στο Σιμόπουλο κ.ά.
3 Α. Λαμπροπουλου (σημ. 1), σ. 290.
4 Για τη Δυτική Πελοπόννησο κατά τη διάρκεια των μεταβατικών χρόνων, βλ. A. Lambropoulou, «The Presence of Slavs in the Western Peloponnese during the 7th and 8th Centuries: New Archaeological Evidence», στο D. Quast (επιμ.), Foreigners in Early Medieval Europe: Thirteen International Studies on Early Medieval Mobility (2009), σ. 197-217.
5 P. Lemerle, «La chronique improprement dite de Monemvasie : le contexte historique et légendaire», RÉB 21 (1963), σ. 9 στ. 39 – σ. 10 στ. 48.
6 J. Darrouzès, Notitiae episcοpatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (1981), not. 3, στ. 756 (ὁ Ἕλις), στ. 763 (ὁ Φιαλίας), στ. 741 (ὁ Σελίκου). Βλ. επίσης Γ. Κονιδαρησ, «Παρατηρήσεις εις τα περί επισκοπών της Λακωνικής κατά τους ένδεκα πρώτους αιώνας της Καθολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ελλάδος. Μετ᾽ εισαγωγής εις το πρόβλημα των πηγών περί των επισκοπών Πελοποννήσου», Λακωνικαί Σπουδαί 5 (1980), σ. 414, στ. 635 (ὁ Σελίκου), στ. 649 (ὁ Ἕλις), στ. 654 (ὁ Φιαλίας). Για το Τακτικό 3, το λατινικό πρότυπό του και τη χρονολόγησή του, βλ. Ε. Κουντουρα-Γαλακη, «Η “Εικονοκλαστική” Notitia 3 και το λατινικό πρότυπό της», Σύμμεικτα 10 (1996), σ. 45-73, ειδικά για την Ηλεία, σ. 57, 62, 69-70.
7 Αβραμεα 1983, σ. 66, αρ. 32· TMB, σ. 248, αρ. 153· Πεννα 2002, σ. 232, 237.
8 Για την ερμηνεία της παρουσίας βανδαλικών και οστρογοτθικών νομισμάτων στους «θησαυρούς» της Πελοποννήσου του 6ου αι., βλ. I. Touratsoglou, «“Vandales” et “Ostrogoths” dans le Péloponnèse», ΝομΧρον 28 (2010), σ. 31-50.
9 Πεννα 2002, σ. 232-233. Για παλαιότερη βιβλιογραφία, βλ. Αβραμεα 1983, σ. 67, αρ. 34· TMB, σ. 288-289, αρ. 207. Ως αρχική χρονολογία απόκρυψης του «θησαυρού» είχε προταθεί παλαιότερα η περίοδος 541-552.
10 Αβραμεα 1983, σ. 66, αρ. 33· TMB, σ. 273, αρ. 185· Πεννα 2002, σ. 232, σημ. 11.
11 Αβραμεα 1983, σ. 67, αρ. 35· TMB, σ. 261-262, αρ. 169· Πεννα 2002, σ. 232-235.
12 Σύμφωνα με την πληροφορία του Διευθυντή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αθήνας, καθηγητή κ. R. Senff έχει αρχίσει η συγκέντρωση και μελέτη όλων των νομισμάτων, που προέρχονται από τις γερμανικές ανασκαφές της Ολυμπίας.
13 Ο «θησαυρός» δεν αναφέρεται από την Αβραμέα. Για το «θησαυρό» βλ. TMB, σ. 261-262, αρ. 169· ΣΒΘ, σ. 30-31, αρ. 12. Ως πιθανή περίοδος απόκρυψης του «θησαυρού» είχε θεωρηθεί αρχικά η εποχή βασιλείας Ιουστίνου Β´ (565-578).
14 Πεννα 2002, σ. 232-235, κυρίως σ. 233. Η απόκρυψη του «θησαυρού» τοποθετείται χρονικά προς τα τέλη του 6ου αι. ή τις αρχές του 7ου αι.
15 Για την πρωτοβυζαντινή αυτή οικία, βλ. παρακάτω, σ. 145, και σημ. 51.
16 Αβραμεα 1983, σ. 67, αρ. 35· Πεννα 2002, σ. 235. Ως χρόνος εύρεσης του «θησαυρού», που φυλάσσεται στο τοπικό Μουσείο, αναφέρεται από την Αβραμέα η 12/07/1941, ενώ στα γερμανικά ημερολόγια αναγράφεται η 11/07/1941. Ο «θησαυρός» έχει περιγραφεί με βάση τα γερμανικά ημερολόγια των ανασκαφών από τον Völling 1995, σ. 453-454, αρ. 10, και σ. 455, εικ. 10. Ο «θησαυρός», σύμφωνα με τον Th. Völling, αποτελείται από χάλκινα νομίσματα ελληνικά και ρωμαϊκά, που χρονολογούνται από τον 1ο αι. μέχρι και τον 4ο αι., ενώ τα νεότερα ταυτιζόμενα είναι νομίσματα Ιουστινιανού Α´, όπως επίσης οστρογοτθικά (Τωτίλα 541-552) και βανδαλικά. Ο «θησαυρός» αυτός έχει σύνθεση που παρουσιάζει ομοιότητες με εκείνον από τη Ζάχα (Καλλιθέα), βλ. και Völling 1995, σ. 454, σημ. 95.
17 S. Vryonis, «The Slavic Pottery (Jars) from Olympia, Greece », στο S. Vryonis Jr. (επιμ.), Byzantine Studies. Essays on the Slavic World and the Eleventh Century (1992), σ. 32-33· Völling 1995, σ. 425-451. Για το «θησαυρό» και τα σχέδια των αγγείων και των αντικειμένων, βλ. Furtwängler 1890, σ. 213, αρ. 1372.
18 Για τον πίθο, βλ. Völling 1995, σ. 427, εικ. 1-2, σ. 433, αρ. 1, σ. 428-429 (όπου σχέδιο του πίθου στα ημερολόγια των ανασκαφών), σ. 442, και σημ. 26. Έχει ομοιότητα περισσότερο με αγγεία μεταφοράς υγρών, δηλ. τα Dolia Τύπου 2, σύμφωνα με την τυπολογία του G. Kuzmanov, «Die lokale Gefäßkeramik», στο S. Uenze (επιμ.), Die spätantiken Befestigungen von Sadovec (Bulgarien), Ergebnisse der deutsch-bulgarisch-österreichischen Ausgrabungen 1934-1937 (1992), σ. 216, πίν. 106, 107, 1-7.
19 Völling 1995, σ. 437-440, αρ. 10-25.
20 Για όλα τα στοιχεία γύρω από το «θησαυρό» της 20/12/1877 και όλη την προγενέστερη σχετική βιβλιογραφία, βλ. αναλυτικά, Völling 1995, σ. 425-451. Για τα εργαλεία που περιλαμβάνονται σε αυτόν, βλ. αναλυτικά Th. Völling, «Early Byzantine Agricultural Implements from Olympia (5th/6th Centuries A.D.)», στο Θεμελησ, Κοντη 2002, σ. 195-207. Βλ. επίσης και H. Baitinger, Th. Völling, Werkzeug und Gerät aus Olympia (2007), σ. 7-8, σημ. 40, σ. 92-93, αρ. 372, σ. 98, αρ. 391 (κρεάγρα), σ. 184-186, σ. 187, αρ. 755 (αλυσίδες).
21 Völling 1995, σ. 452, αρ. 5, σ. 455-456.
22 Αυτόθι, σ. 452, σημ. 89, σ. 455-456.
23 Α. Ποστολακασ, Νομίσματα εν τω Εθνικώ Νομισματικώ Μουσείω (1883-1884) (1885), σ. 60-61.
24 Völling 1995, σ. 456.
25 Αυτόθι, σ. 452, αρ. 4, αρ. 5, αρ. 6, σ. 425-451.
26 Αυτόθι, σ. 452, αρ. 5.
27 Πεννα 2002, σ. 232-233.
28 Völling 1995, σ. 433-434, αρ. 3, σ. 435, εικ. 7.
29 Αυτόθι, σ. 442 σημ. 28, πίν. 97, εικ. 4 (Κ 3062). Για την ομοιότητα με την οινοχόη από την Ολυμπία (Κ 2979), βλ. Furtwängler 1890, σ. 211, αρ. 1359.
30 C. H. Morgan II, Corinth XI. The Byzantine Pottery (1942), σ. 167-168, εικ. 146· Robinson 1959, σ. 122, πίν. 35 (Group N)· F. Felten, Alt-Ägina Ι,2. Die christliche Siedlung (1975), σ. 68, πίν. 20, εικ. 85-87. Ο Felten τα χρονολογεί στον 7ο-8ο αι.
31 Völling 1995, σ. 434-436, αρ. 5-8, πίν. 93, 1, 3-4, πίν. 94, 1-3.
32 Για την οινοχόη από την Μαντίνεια, βλ. Γ. Σταϊνχαουερ, «Αρχαία Μαντίνεια», ΑΔ 29 (1973-1974), Β´ 2, σ. 300, πίν. 192β. Οι οινοχόες από τον Πριόλιθο Καλαβρύτων στην Αχαΐα και το σπήλαιο της Ανδρίτσας στην Αργολίδα είναι ακόμη αδημοσίευτες. Για την οινοχόη από τη Ζογεριά, βλ. Χ. Κοιλακου, Μουσείο Σπετσών (1989), σ. 6-7.
33 Völling 1995, σ. 436-437, σ. 443-444, σημ. 42, αρ. 9, πίν. 94, 4.
34 Από την Ολυμπία προέρχονται τρία παρόμοια αγγεία, που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των παλιών ανασκαφών, τα εξής, Br 3207, Br 11919, Br 12338, βλ. σχετικά Völling 1995, σ. 443-444, σημ. 41. Προέρχονται από τις Δυτικές Θέρμες, το Ηραίον κ.ά.
35 G. R. Davidson, Corinth XII. The Minor Objects (1952), σ. 73, αρ. 552-553, πίν. 51 (του 13ου αι.)· W. Altmann, «Die Arbeiten zu Pergamon, 1902–1903: Die Einzelfunde», MDAI(A) 29 (1904), σ. 199, εικ. 31· J.C. Waldbaum, Metalwork from Sardis: The Finds through 1974 (1983), σ. 91, αρ. 515-517· G. F. Bass, «Underwater Excavations at Yassi Ada: A Byzantine Shipwreck», AA (1962), σ. 552, εικ. 15 (πρώτο μισό του 7ου αι.)· G. F. Bass, F. H. van Doorninck Jr., Yassi Ada I. A Seventh-Century Byzantine Shipwreck (1982), σ. 269 (MF5), fig. 12-2, 12-3.
36 Πρόκειται για τύπο σπαθείου (Κ 1196), μικρών διαστάσεων, ύψους μόλις 0,41 μ., που προέρχεται από την Ανατολική Μεσόγειο και χρησιμοποείτο από τον 6ο αι. μέχρι και το πρώτο ή και το δεύτερο μισό του 7ου αι. πιθανότατα για την μεταφορά κρασιού, βλ. Völling 1995, σ. 453-454, και σημ. 96, αρ. 10, σ. 455, εικ. 10.
37 U. Jantzen κ.ά., Die Wasserleitung des Eupalinos. Die Funde (Samos) (2004), σ. 219, αρ. 1359, 1362, πίν. 46 (7ος αι.)· M. Bonifay, Études sur la céramique romaine tardive d’Afrique (2004), σ. 127-129, σ. 128, εικ. 69, B5, D1 (Amphore Type 33)· M. Mackensen, «Αmphoren und Spatheia von Golemanovo Kale», στο S. Uenze (σημ. 18), σ. 245-251, σ. 248, εικ. 4, αρ. 4, πίν. 53, αρ. 15· G. F. Bass, F. H. van Doorninck Jr. (σημ. 35), σ. 181 (P 67), σ. 182, εικ. 8-18 (P67), σ. 187 (P67). Σπαθεία με λαβές, μικρών διαστάσεων και αντίστοιχου ύψους, βρέθηκαν στο Εμποριό της Χίου και χρονολογούνται στις αρχές του 7ου αι., γύρω στο έτος 630, βλ. σχετικά M. Ballance κ.ά., Excavations in Chios 1952-1955. Byzantine Emporio (1989), σ. 65, σ. 106-109, αρ. 233, 234, 235, εικ. 37.
38 Völling 1995, σ. 452 αρ. 7, σ. 453, εικ. 9. Δυστυχώς, σώζεται μόνον το σχέδιο της οινοχόης στα γερμανικά ημερολόγια.
39 F. Felten (σημ. 30), πίν. 20, εικ. 87.
40 Αβραμεα 1983, σ. 85, σημ. 6-9. Τα νομίσματα φυλάσσονται στο ΝΜΑ, όπου τα είδα και τα φωτογράφησα. Την ταύτισή τους οφείλω στη νομισματολόγο του Μουσείου, κα. Γιόρκα Νικολάου, την οποία ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή.
41 Η βασιλική διέθετε νάρθηκα στη νότια πλευρά του οποίου βρισκόταν η είσοδος, καθώς και αίθριο με τετράπλευρο πρόπυλο. Το ιερό βήμα περιοριζόταν στο πλάτος του μεσαίου κλίτους, το δάπεδο του οποίου ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες. Στην ανατολική πλευρά προστέθηκε η ημικυκλική εσωτερικά και εξωτερικά αψίδα του ιερού. Αριστερά του κεντρικού κλίτους σώζεται ο άμβωνας, στο ημικύκλιο της αψίδας το σύνθρονο, καθώς και χαμηλό τέμπλο αποτελούμενο από διάτρητα θωράκια. Για τη χρονολόγηση των οικοδομικών φάσεων της βασιλικής, βλ. F. Adler, Olympia II. Die Baudenkmäler von Olympia (1892), σ. 93-105. Επαναδημοσίευση της βασιλικής προετοιμάζει ο F.A. Bauer.
42 U. Sinn, «Έκθεση των ερευνών στην Ολυμπία της ύστερης αρχαιότητας», στο Θεμελησ, Κοντη 2002, σ. 61. Σε οικοδομικές φάσεις της βασιλικής της Ολυμπίας είχε αναφερθεί παλιότερα και ο H. Leclercq, «Olympie», DACL XII/2 (1936), στήλ. 2071-2078.
43 Th. Völling, «The Last Christian Greeks and the First Pagan Slavs in Olympia», στο Ε. Kουντουρα-Γαλακη (επιμ.), Οι Σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου (7ος-9ος αι.) (2001), σ. 306-307. Ο αγροτικός χαρακτήρας της εγκατάστασης στην Ολυμπία δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, όπως επίσης αναμφισβήτητη είναι η μεγάλη έκτασή του και η οικονομική του σημασία, λόγοι για τους οποίους θα μπορούσε να πιθανολογηθεί η λειτουργία μιας ευρύτερης αγροτικής μονάδας, ίσως μίας μητροκωμίας.
44 Για το ορθογώνιο αυτό κτήριο διαστάσεων 20 × 6 μ., με τις παλαιότερες βιβλιογραφικές αναφορές και τις μαρτυρίες των ημερολογίων, βλ. Th. Völling, «“Neuer Most aus alten Löwenköpfen”. Ein frühbyzantinisches Gemach der alten Grabung in Olympia», MDAI(A) 111 (1996 [1997]), σ. 391-410· Th. Völling, «Παραγωγή κρασιού στο ιερό του Ολυμπίου Διός στο πρώιμο Βυζάντιο», στο Γ. Α. Πικουλασ (επιμ.), Οίνον ιστορώ. Αμπελοοινική ιστορία και Αρχαιολογία της ΒΔ Πελοποννήσου (2001), σ. 34-35, εικ. 1. Για τα διάφορα αντικείμενα που βρέθηκαν στο χώρο αυτό, όπως σαΐτα για ύφανση, καθώς και καντάρι, σιδερένιο άγγιστρο, μαχαίρια σε σχήμα δρεπάνου, σιδερένιες σκαπάνες για τον τρύγο κ.λπ. βλ. H. Baitinger, T. Völling (σημ. 20), σ. 7, σημ. 37, σ. 57, αρ. 171, σ. 58, σ. 222.
45 Th. Völling (παραπάνω), σ. 408-410, εικ. 9, πίν. 80 εικ. 1.
46 Αυτόθι, σ. 404-405, εικ. 8, 408.
47 U. Sinn κ.ά., «Bericht über das Forschungsprojekt “Olympia während der römischen Kaiserzeit” II-IV/1», Nikephoros 6 (1993), σ. 158· 7 (1994), σ. 241-247· 8 (1995), σ. 162, σ. 169-174.
48 C. Schauer, «Eργαστήριο κεραμικής του 5ου μ.X. αιώνα στην Oλυμπία», στο Θεμελησ, Κοντη 2002, σ. 209.
49 Για το κτήριο αυτό της Ολυμπίας, βλ. σχετικά Schilbach 1999, σ. 146, σημ. 290, σ. 149-150, εικ. 107-108· H. Kyrieleis κ.ά., «Bericht über die Arbeiten in Olympia in den Jahren 1982 bis 1999», στο XII. Bericht über die Ausgrabungen in Olympia (2003), σ. 2-3, Abb. 1, 38.
50 Schilbach 1999, σ.149-150, εικ. 107-108. Το αγγείο Κ1753 στη γωνία του Spolienhaus χρονολογείται από το β’ μισό του 7ου αι. και μετά.
51 Πρόκειται για οικία, που αποτελείται από τρεις χώρους, ο ένας από τους οποίους είναι κουζίνα. Στο χώρο βρέθηκε πήλινος αμφορέας (σπαθείο Κ 1196) γεμάτος με νομίσματα, τα νεότερα από τα οποία είναι εποχής Ιουστινιανού Α´, βλ. Völling 1995, σ. 453-454, αρ. 10, σ. 455, εικ. 10. Για την οικία και τη διαρρύθμισή της, βλ. A. Mallwitz, «Das Gebiet südlich der Bäder am Kladeos. Der Baubefund», στο VI. Olympiabericht (1958), σ. 12-41· T. Völling, «The Last Christian Greeks», στο Ε. Kουντουρα-Γαλακη (σημ. 43), σ. 305-306, εικ. 2. Για το σπαθείο αναλυτικότερα, βλ. παραπάνω σ. 141, σημ. 36-37.
52 Για την κεραμεική και τα αντικείμενα μικροτεχνίας (πόρπες) κ.λπ., που προέρχονται από τον οικισμό της Ολυμπίας και μπορούν να χρονολογηθούν στα μεταβατικά χρόνια (7ος αι. ή 8ος αι.), βλ. προς το παρόν, βλ. Α. Λαμπροπουλου κ.ά., «Συμβολή στην ερμηνεία των αρχαιολογικών τεκμηρίων της Πελοποννήσου κατά τους “σκοτεινούς αιώνες”», στο Ε. Kουντουρα-Γαλακη (σημ. 43), σ. 214-215, σημ. 116-117.
53 Από τη μελέτη της κεραμεικής προκύπτει η λειτουργία ενός τοπικού εργαστηρίου κεραμεικής, από το οποίο προέρχεται και ο αμφορέας του 7ου-8ου αι. (Κ 3065), βλ. σχετικά Schilbach 1999, σ. 149, πίν. 40.3.
54 Η λειτουργία εργαστηρίου κατασκευής πήλινων λυχναριών, που λειτουργούσε ακόμη και στις αρχές του 7ου αι. ανιχνεύεται στην περιοχή βόρεια του Πρυτανείου, όπως προκύπτει από την εύρεση μητρών λυχναριών, βλ. C. Schauer, «Early Byzantine Pottery Workshops in Olympia», στο Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta 41 (2010), σ. 30, εικ. 1, σ. 32, σ. 34-35, εικ. 6.
55 Για τα τοπικά εργαστήρια κατασκευής σιδερένιων και χάλκινων εργαλείων, καθώς και σκευών, ένα από τα οποία πρέπει να λειτουργούσε κοντά στο εργαστήριο του Φειδία, βλ. H. Baitinger, Th. Völling (σημ. 20), σ. 38-39, αρ. 73, 79.
56 Th. Völling (σημ. 43), σ. 306· H. Baitinger, Th. Völling (σημ. 20), σ. 7, σημ. 37.
57 Ο. Βικατου, «Παράκαμψη Ολυμπίας. Ευρήματα σωστικών ανασκαφών», στο Πρακτικά του Ζ´ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τομ. Α’ (2006), σ. 388-389, εικ. 10-11.
58 Αυτόθι, σ. 403, εικ. 10
59 Schilbach 1999, σ. 147, σ. 148, πίν. 39, 5. 8 (Κ 2978, Κ 2946).
60 Robinson 1959, σ. 122, πίν. 35 (Group Ν 9).
61 Ο. Βικατου (σημ. 57), σ. 404, εικ. 11. Τα σκουλαρίκια παρουσιάζουν σχετική ομοιότητα με αντίστοιχα από το χριστιανικό νεκροταφείο της Αγίας Τριάδας Ηλείας, βλ. σχετικά Βικατου 2002, σ. 253, σ. 269, εικ. 20.
62 Για αντίστοιχα χρυσά σκουλαρίκια από το Τηγάνι της Μάνης, βλ. Σ. Γερογιωργη, στο Δ. Παπανικολα-Μπακιρτζη (επιμ.), Καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο. Ὠρες Βυζαντίου, ἐργα και ημέρες στο Βυζάντιο (2002), σ. 558-559, αρ. 770. Για τη χρονολόγηση των ταφών στο Τηγάνι και ειδικά του τάφου 25 με τα χρυσά σκουλαρίκια βλ. και C. Katsougiannopoulou, «Einige Überlegungen zum byzantinischen Friedhof in Tigani auf dem Peloponnes», στο E. Pohl κ.ά. (επιμ.), Archäologisches Zellwerk. Beiträge zur Kulturgeschichte in Europa und Asien. Festschrift für Helmut Roth zum 60. Geburtstag (2001), σ. 461-469, ειδικά σ. 464, εικ. 5, 465.
63 A. Bosselmann-Ruickbie, Byzantinischer Schmuck des 9. bis frühen 13. Jahrhunderts (2011), σ. 59-61. Στην ίδια χρονολόγηση έχει καταλήξει σχετικά και η έρευνα του P. Langó, «Crescent-Shaped Earrings with Lower Ornamental Band», στο F. Daim, J. Drauschke (επιμ.), Byzanz – das Römerreich im Mittelalter 3. Peripherie und Nachbarschaft (2010), σ. 372, fig. 2. 1a, σ. 373-379.
64 Aθανασουλησ 2006, σ. 77-90, πίν. 15-22, σχ. 13-18.
65 Αυτόθι, σ. 213-224, πίν. 98-105, σχ. 59-60.
66 Η Ώλενα βρίσκεται σε βουνό ύψους 300 μ., στο υψηλότερο και νοτιότερο σημείο του οροπεδίου βρίσκεται ο ναός της Μεταμορφώσεως. Η οικονομία της περιοχής, με τις πεδινές και ημιορεινές εκτάσεις, βασίζεται στο λάδι, τα αμπέλια και τις σταφίδες.
67 Aθανασουλησ 2006, σ. 91-112, πίν. 23-40, σχ. 19-23.
68 Αυτόθι, σ. 107, 111.
69 Αυτόθι, σ. 85-86.
70 Για τα νομισματικά ευρήματα στην περιοχή, βλ. D. Athanasoulis, J. Baker, «Medieval Clarentza. The Coins 1999-2004 with Additional Medieval Coin Finds from the Nomos of Elis», NC 168 (2008), σ. 241-301, πίν. 28-35.
71 Aθανασουλησ 2006, σ. 89-90, σ. 519. Ο ανασκαφέας επισημαίνει την ομοιότητα σε ό,τι αφορά τη μορφολογία και επιμέρους κατασκευαστικά στοιχεία, μεταξύ της βασιλικής της Ολυμπίας και των μεταβατικών ναών της Ηλείας, όπως κυρίως της Παναγίας της Δαφνιώτισσας, της Σκιλλουντίας κ.λπ., σε βαθμό που δικαιολογεί τη διατύπωση της άποψης ότι η βασιλική της Ολυμπίας αποτέλεσε μνημείο πρότυπο της περιοχής.
72 Aθανασουλησ 2006, σ. 219-221.
73 N. Bees, «Beiträge zur kirchlichen Geographie Griechenlands im Mittelalter und in der neueren Zeit», Oriens Christianus, n.s., 4 (1915), σ. 242· Γ. Κονιδαρησ (σημ. 6), σ. 414, αρ. 635 (ὁ Σελίκου)· Ε. Κουντουρα-Γαλακη (σημ. 6), σ. 57, σημ. 61· Aθανασουλησ 2006, σ. 45, και σημ. 39.
74 Βικατου 2002, σ. 241-242.
75 Αυτόθι, σ. 242 -244, σ. 253-254, εικ. 15, εικ. 20.
76 M. Touma, «La céramique protobyzantine d’Amathonte: remarques sur le matériel trouvé en 1988», BCH 113 (1989), σ. 873-874, pièce 20, εικ. 31. W. Martini, C. Steckner, Das Gymnasium von Samos. Das frühbyzantinische Klostergut (1993), σ. 122, εικ. 36. 2. 1, πίν. 15. 2. 1· Α. Γιαγκακη, «Οι τάφοι», στο Π. Θεμελησ (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα. Tομέας Ι, τόμ. Α´ (2004), σ. 135, σ. 180, αρ. 122α- 122β· F. Felten (σημ. 30), σ. 68, πίν. 21, αρ. 94.
77 Για τη χρονολόγηση των ενωτίων από το Τηγάνι, βλ. όλη τη βιβλιογραφία παραπάνω σημ. 60, 61. Βλ. επίσης Σ. Γερογιωργη (σημ. 62), σ. 558, αρ. 769. Για την αναχρονολόγηση αυτού του τύπου ενωτίων από το Τηγάνι, βλ. και Á. Bollók, «Byzantine Jewellery of the Hungarian Conquest Period: A View from the Balkans», στο C. Entwistle, N. Adams (επιμ.), Intelligible Beauty, Recent Research on Byzantine Jewellery (2010), σ. 176, σημ. 67, σ. 177, εικ. 5, σ. 178.
78 Η ανασκαφέας, Ολυμπία Βικάτου, χρονολογεί τα σκουλαρίκια αυτά στον 6ο αι. - 7o αι., ενώ τα απλού τύπου σκουλαρίκια-κρίκοι χρονολογεί από τον 7ο αι. και μετά, βλ. Βικατου 2002, σ. 253. Η έρευνα του Langó κατέληξε στη χρονολόγηση των ενωτίων από την Αγία Τριάδα στον 10ο αι., βλ. P. Langó (σημ. 63), σ. 372 εικ. 2. 1a, σ. 373, σ. 379, σ. 401, αρ. 39. Μέχρι τον 9ο αι. χρονολογείται αντίστοιχο ενώτιο από την Κόρινθο, G. R. Davidson (σημ. 35), σ. 254, αρ. 2041 (= A. Bosselmann-Ruickbie [σημ. 63], σ. 238, αρ. 52).
79 Βικατου 2002, σ. 244, 254, 268 εικ. 18 στ. (τύπου L με σφενδόνη). Ανάλογα έχουν βρεθεί στην Κόρινθο, την Ολυμπία, βλ. G. R. Davidson (σημ. 35), σ. 243, αρ. 1930, πίν. 105· Ν. Γιαλουρησ, ΑΔ 17 (1961-1962), Χρονικά, πίν. 117ε. Η χάλκινη βαρελόσχημη χάντρα, που βρέθηκε στον τάφο της Αγίας Τριάδας, χρονολογείται στον 7ο αι. - 8o αι. (Βικατου 2002, σ. 244, εικ. 18α, σ. 255), ή και στον 10ο αι., βλ. P. Langó (σημ. 63) , σ. 373.
80 Βικατου 2002, σ. 246-247, σ. 254, εικ. 13, εικ. 17α, εικ. 22.
81 Robinson 1959, σ. 122, πίν. 35, Group Ν. 6-9· C. H. Morgan II (σημ. 30), εικ. 146 b-c· P. Aupert, «Objets de la vie quotidienne à Argos en 585 apr. J.-C.», στο Études argiennes (1980), σ. 429, αρ. 232, εικ. 41, αρ. 232· Α. Γιαγκακη (σημ. 76), σ. 135, σ. 181, 124α-124β.
82 Βικατου 2002, σ. 248-252, 257-258, εικ. 12, εικ. 14, εικ. 16.
83 T. Vida, T. Völling, Das slavische Brandgräberfeld von Olympia (2000), σ. 93-95, 49 εικ. 15.
84 Ξ. Αραπογιαννη, ΑΔ 52 (1997), Β´ 1, σ. 248, πίν. 99γ. Η οινοχόη κατά την Αραπογιάννη έχει ομοιότητα με αντίστοιχη από την Αθήνα, βλ. Robinson 1959, σ. 122, πίν. 33, Μ 365. Αντίθετα, θεωρώ πως το αγγείο εντάσσεται χρονικά σε μία ομάδα αγγείων της αθηναϊκής Αγοράς (Group N), που χρονολογείται στις αρχές του 7ου αι., βλ. Robinson 1959, σ. 122, πίν. 35. Κατά συνέπεια και η οινοχόη αυτή μπορεί να ενταχθεί χρονολογικά στον 7ο αι., ενώ στην ίδια εποχή χρονολογείται ανάλογη οινοχόη από το ναυάγιο του Yassi Ada, βλ. G. F. Bass, F. H. van Doorninck Jr. (σημ. 35), σ. 168-169, εικ. 8-10 (P14, P15, P16).
85 Schilbach 1999, σ. 146-147, πίν. 39. 8 (= Furtwängler 1890, σ. 211, αρ. 1362). Η οινοχόη αυτή προήλθε από τάφο που βρέθηκε κοντά στην Παλαίστρα στην περιοχή της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Για ανάλογη οινοχοΐσκη από τη Σπάρτη, βλ. Α. Θεμοσ κ.ά., «Ύστερη ρωμαϊκή κεραμική από την περιοχή της κώμης της Πιτάνης στη Σπάρτη», στο Δ. Παπανικολα-Μπακιρτζη, Ν. Κουσουλακου (επιμ.), Κεραμική της ύστερης αρχαιότητας από τον ελλαδικό χώρο (3oς-7ος αι. μ.Χ.). Πρακτικά, Β’ (2010), σ. 749, σ. 755 αρ. 24, σ. 759, σχ. 5. 24. Για τη Σάμο, βλ. U. Jantzen (σημ. 37), σ. 228-229, αρ. 1407- 1408, πίν. 49, 50, σ. 302 αρ. 1770, πίν. 78 (του πρώτου τετάρτου του 7ου αι.).
86 Πεννα 2002, σ. 235. Σύμφωνα με την Πέννα, ο χαρακτήρας των «θησαυρών» με τις πολλές μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις είναι αποταμιευτικός, γεγονός που σημαίνει ότι οι αποταμιευτικές απαιτήσεις των κατόχων τους φαίνεται να προσαρμόστηκαν στις τάσεις της τρέχουσας νομισματικής κυκλοφορίας στην περιοχή και δεν μπόρεσαν να ενισχυθούν με μεγαλύτερης αξίας νομισματικό απόθεμα, γεγονός που φανερώνει την εσωστρέφεια της οικονομίας ως προς τη διακίνηση του νομίσματος. Η δεύτερη εκδοχή που διατυπώνεται λόγω του μεγάλου μεγέθους των «θησαυρών» είναι ότι αποτελούν προϊόντα απόσυρσης και στη συνέχεια αποθησαυρισμού πληθωριστικών νομισμάτων, που εκδίδονται στα χρόνια του Μαυρικίου (582-602).
87 Πεννα 2002, σ. 230.
88 Β. Πεννα, «H ζωή στις βυζαντινές πόλεις της Πελοποννήσου: η νομισματική μαρτυρία (8ος-12ος αι. μ.X.)», στο Mνήμη Martin J. Price (1997), σ. 203.
89 Πεννα 2002, σ. 229-237, και κυρίως σ. 236-237.
90 Για τη νομισματική κυκλοφορία στην Πάτρα, βλ. Α Λαμπροπουλου, Α. Μουτζαλη, «Η μετοικία των κατοίκων της Πάτρας στο Ρήγιο της Καλαβρίας (τέλη 6ου - αρχές 9ου αιώνα). Η αναίρεση μιας μαρτυρίας;», στο Λ. Δρουλια, Α. Δ. Ριζακησ (επιμ.), Πρακτικά Συνεδρίου, Αχαΐα και Νότιος Ιταλία. Επικοινωνία, ανταλλαγές και σχέσεις από την αρχαιότητα έως σήμερα (2011), σ. 259-262.
Auteur
Ερευνήτρια ΙΙΕ/ΕΙΕ.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
