Ιστορικο περιγραμμα

1Χρονικά όρια της περιόδου που αποκαλείται Δυτικός Μεσαίων στην Πελοπόννησο, ως προς την έναρξή της είναι αδιαμφισβήτητα το έτος 12041. Ως προς τη λήξη της όμως είναι δυνατόν να αναφερθούν διάφορες χρονολογίες, όπως το έτος 1432 που θεωρείται ως το καταληκτήριο έτος του Πριγκιπάτου της Αχαΐας ή το 1460 έτος της πτώσης του Δεσποτάτου του Μορέως στους Οθωμανούς, αλλά και τα έτη 1500-1540, όταν έπεσαν στους Οθωμανούς οι βενετικές αποικίες της Μεθώνης και Κορώνης και στη συνέχεια το Ναύπλιο. Και μόνο το γεγονός αυτών των διαφορετικών προτάσεων για τα χρονικά όρια της λήξης του Μεσαίωνα, είναι ικανό να καταδείξει τόσο την πολυπλοκότητα στα μεσαιωνικά πράγματα της Πελοποννήσου αλλά συγχρόνως και το μεγάλο ενδιαφερον που αυτά παρουσιάζουν.

2Το 1204 υπήρξε το χρονικό σημείο αλλαγής σελίδας σε ολόκληρη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και στην ιστορία της Πελοποννήσου. Αποτέλεσμα της κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204, υπήρξε η Συνθήκη της Διανομής των εδαφών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με αυτήν την Partitio Romaniae, το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου είχε παραχωρηθεί στη Βενετία. Ωστόσο, η κατάληψη της έγινε από το Boniface de Momferat και από δύο γάλλους ευγενείς τον Geoffrοi de Villehardouin και τον Guillaume de Champlitte. Η κατάκτηση της Πελοποννήσου από τους Φράγκους, στο Βόρειο, στο Δυτικό και στο κεντρικό της τμήμα απαίτησε μεν χρόνο αλλά δεν υπήρξε δυσχερής εφόσον οι πόλεις παραδόθηκαν στους εισβολείς, με εξαίρεση το ορεινό οχυρό Αράκλοβο, στην κεντρική Πελοπόννησο στην περιοχή των Σκορτών, που υπερασπίσθηκε με σθένος ο τοπικός άρχων Δοξαπατρής Βουτσαράς. Αντίθετα η κατάληψη του ανατολικού τμήματος της Πελοποννήσου και συγκεκριμμένα του Ακροκορίνθου, της Ακροναυπλίας και του Άργους και αργότερα και της Λακωνίας, με την Μονεμβασία που έπεσε τελευταία το 1248, αντιμετώπισε σθεναρή αντίσταση2. Ειδικότερα, για την πόλη που μας φιλοξένησε, το Άργος, η κατάκτηση της μεν κάτω πόλης υπήρξε ευχερής σε αντίθεση με το φρούριό της την αρχαία Λάρισα.

3Η Ακροναυπλία έπεσε στον Villehardouin το 1211, και το φρούριο του Άργους το 1212, μετά την πτώση του οποίου ολοκληρώθηκε η φραγκική κατάκτηση της Πελοποννήσου –πλήν της Λακωνίας– κατάκτηση στην οποία ο γηγενής πληθυσμός είχε παραμείνει απαθής και ουδέτερος, εφόσον τους προηγούμενους χρόνους είχε εισπράξει την αδιαφορία από την κεντρική εξουσία και είχε ταλαιπωρηθεί πολύ από γεγονότα, όπως οι πειρατικές επιδρομές αλλά και οι φορολογικοί εισπρακτικοί μηχανισμοί της διοίκησης κ.ά. Σχετικά με τους τοπικούς άρχοντες οι μεν μικροί συμβιβάσθηκαν με τον φράγκο κατακτητή, με τον όρο να διατηρήσουν τις περιουσίες τους, ενώ οι μεγαλύτεροι, ιδιαίτερα δε όσοι είχαν δικό τους στρατό, αντιστάθηκαν με σθένος, όπως ο άρχων του Ναυπλίου Λέων Σγουρός.

4Ο Geoffrοi de Villehardouin ως πρωτεύουσα του νέου φραγκικού κράτους, όρισε την Ανδραβίδα στην Ηλεία. Το κράτος αυτό, που υπήρξε κατά τον Ζακυθηνό το «επισημότατον πασών των εν Ελλάδι φραγκικών κτήσεων» προοριζόταν να έχει μεγάλη ακμή. Η Πελοπόννησος τον 13^ο αι. έγινε για τους Φράγκους, στην καθημερινή ζωή, Μορέας, και στην επίσημη γλώσσα των εγγράφων Αχαΐα, καθώς οι επικεφαλής της Ηγεμονίας της Αχαΐας, του Principatus Achaie, υπογράφουν ως Princeps Achaie, τίτλο ακριβώς που φέρει ο ηγεμόνας και στα νομίσματά του3. Ο ίδιος διαίρεσε την νεοαποκτηθείσα Πελοπόννησο σε 12 βαρονίες και τις διένειμε σε φεουδάρχες ενώ παράλληλα οργάνωσε και τη λατινική εκκλησία. Η Φραγκοκρατία στην Πελοπόννησο κληροδότησε την καστροπολιτεία στην Γλαρέντζα, κάστρα σε καίριες θέσεις, όπως στο Μυστρά, στο Χλεμούτσι, στο Γεράκι, στην Άκοβα, στην Καρύταινα και μνημεία, όπως την Παναγία της Ίσοβας στην Ηλεία, την Αγ. Σοφία στην Ανδραβίδα, τον Άγ. Φραγκίσκο μέσα στη Γλαρεντζα, το κιστερσιανό μοναστήρι της Ζαράκας κοντά στη Στυμφαλία και μνημεία μεικτά όπως η Παναγία Βλαχέρνα στην Ηλεία.

5Παράλληλα με τους Φράγκους, που ίδρυσαν την Ηγεμονία της Αχαΐας, στην Πελοπόννησο, διακινούνται σταθερά και με επιμονή και οι Βενετοί4. Αυτοί, μετά το 1209 παραχώρησαν στον Villehardouin τις κτήσεις τους στην Πελοπόννησο που είχαν από τη Συνθήκη Διανομής, εκτός από τη Μεθώνη και την Κορώνη που διατήρησαν ως «κόρην οφθαλμού», εφόσον και οι δύο αυτές ακραίες παραθαλάσσιες πόλεις κατείχαν μία νευραλγική θέση για τη ναυσιπλοΐα και το εμπόριο, τομείς που πάντα είλκυαν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των Βενετών. Στα τέλη του 14^ου αι. το Ναύπλιο (1389), αλλά και το Άργος (1394) πέρασαν επίσης στην κατοχή τους, και στη συνέχεια και η Πάτρα (1408), το Ναυαρίνο (1423), όπως και άλλες καίριες θέσεις επίσης.

6Στα μέσα του 13^ου αι., και συγκεκριμένα το 1261, οι Έλληνες αποκτούν στη νότια Πελοπόννησο μια βάση, ένα σταθερό σημείο αναφοράς της φθίνουσας βυζαντινής αυτοκρατορίας5. Μετά τη μάχη της Πελαγονίας στα 1259 και την ήττα του πρίγκιπα της Αχαΐας, Guillaume de Villehardouin, οι Φράγκοι παραχώρησαν στους Έλληνες τα τρία κάστρα, αυτό της Μονεμβασίας, της Μέσα Μάνης, «…και τρίτο κι ευμορφότερο του Μυζηθρά το κάστρο». Ο Μυστράς με τους Καντακουζηνούς και τους Παλαιολόγους θα γίνει η πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μορέως, και θα εξελιχθεί σε κέντρο πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας και συγχρόνως σε κέντρο πολιτικής αντίστασης του βυζαντινού κράτους μέχρι την Οθωμανική κατάκτηση το 1460. Στα 1349 ο Μανουήλ Καντακουζηνός έγινε ο πρώτος δεσπότης του Μυστρά. Ειδικά με τους Θεόδωρο Α΄ και Β΄ Παλαιολόγους, τμήματα της Πελοποννήσου, όπως η Ηλεία, η Αχαΐα, και η Κορινθία εντάχθηκαν στο Δεσποτάτο του Μορέως.

7Μετά τις συνθήκες του Viterbo στα 1267 και το θάνατο του Guillaume de Villehardouin στα 1268, οι Anjou της Νεαπόλεως με τον Charles I d’Anjou, εμφανίσθηκαν στην Πελοπόννησο και έλαβαν την κυριαρχία του πριγκιπάτου6. Στη διάρκεια του 14^ου αι. και του 15^ου αι. η Πελοπόννησος δέχθηκε απειλή από τους Καταλανούς, τους Ναβαραίους, τους Τόκκο δεσπότες της Ηπείρου, και από το δεύτερο μισό του 14^ου αι. και από τους Οθωμανούς, ενώ την παρουσία τους σημείωσαν δύο φορές οι Ιππότες της Ρόδου, καθώς και οι Φλωρεντινοί Acciaiuoli7. Οι μόνοι που συνέχιζαν να ενδιαφέρονται για τα εδάφη της Πελοποννήσου σταθερά και διαχρονικά ήταν οι Βενετοί, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τα νομίσματα.

8Γεγονότα γνωστά. Υπενθυμίζονται μόνο επιγραμματικά ως ένα στοιχειώδες ιστορικό περίγραμμα για την περίοδο που εξετάζεται.

Πηγεσ

Η νομισματικη επευνα

9Πηγές8 που μας διαφωτίζουν για αυτή την εποχή στην Πελοπόννησο είναι κυρίως ελληνικές και λατινικές: ο Νικήτας Χωνιάτης, ο Geoffroi de Villehardouin, το Χρονικό του Μορέως που γράφτηκε από άγνωστο τον 14^ο αι. σε 4 παραλλαγές, ο Δημ. Χωματιανός, ο Marco Sanudo και διάφορες επιστολές, παπών κυρίως, προς δυτικές προσωπικότητες που είχαν εγκατασταθεί στην Πελοπόννησο. Eπίσης, βυζαντινές πηγές όπως οι Παχυμέρης, Γρηγοράς, Καντακουζηνός και άλλοι. Τέλος, ενδιαφέρουσες διπλωματικές και οικονομικές πηγές προέρχονται από τους Βενετούς, τους Anjou, και τη Ραγούσα.

10Βασικά συγγράμματα αναφοράς για νομίσματα, παραμένουν τα κλασσικά έργα των Π. Λάμπρου, G. Schlumberger, N. Papadopoli, και D.M. Metcalf9. Μεμονωμένες μελέτες τις τελευταίες δεκαετίες από ξένους αλλά και Έλληνες νομισματολόγους, όπως, μεταξύ άλλων, οι Ορέστης Ζερβός και Αναστάσιος Τζαμαλής, έχουν φέρει στο φως νέο υλικό και έχουν διαφωτίσει, τομείς και κεφάλαια της μεσαιωνικής νομισματικής10. Το παρόν Συνέδριο έχει εμπλουτίσει με νέο υλικό τη βιβλιογραφία, σύμφωνα με τις ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις που έγιναν.

Η ανασκαφικη επευνα

11Ωστόσο, η γνώση μας για την μεσαιωνική Πελοπόννησο από νομισματικής άποψης δεν είναι αυτή που όφειλε να είναι, δεδομένου ότι στα εδάφη της διακινήθηκαν ποικίλα και ιδιαίτερου ενδιαφέροντος νομίσματα. Στην Πελοπόννησο, αν και έχουν γίνει ανασκαφές, όλο τον προηγούμενο αιώνα, εν τούτοις, σε γενικές γραμμές, τα μεσαιωνικά νομίσματα ή δεν έχουν δημοσιευθεί, ή όταν το νομισματικό υλικό είναι δημοσιευμένο, τα μεσαιωνικά παραμένουν περιορισμένα ή η δημοσίευση συχνά δεν είναι λεπτομερής με την έννοια ότι δεν παρέχονται επαρκή διαφωτιστικά στοιχεία, όπως ακριβής τυπολογία, ποικιλίες κ.λπ. παρά μόνο ένας γενικός ειδολογικός προσδιορισμός του νομίσματος. Το ίδιο συμβαίνει όταν η δημοσίευση ή η απλή μνεία, είναι παλαιές. Και τότε πάλι οι αναφορές δεν συντάσσονται με τα σύγχρονα δεδομένα της μεσαιωνικής νομισματικής. Αποτέλεσμα, η γνώση μας για τη μεσαιωνική Πελοπόννησο παραμένει περιορισμένη και αποσπασματική.

12Μεγάλες συστηματικές ανασκαφές στην Πελοπόννησο έχουν αναληφθεί σε πολλές περιπτώσεις από Ξένες Σχολές :

• Συγκεκριμένα, από τις ανασκαφές της Αμερικανικής Σχολής στην αρχαία Κόρινθο, παρά τις σημαντικές δημοσιεύσεις, που περιλαμβάνουν και μεσαιωνικό υλικό, το μεγαλύτερο μέρος του τεράστιου υλικού παραμένει αδημοσίευτο11.

• Από το νομό Κορινθίας, οι ανασκαφές ωστόσο στη Νεμέα12, τα Ίσθμια13, και τις Κεγχρεές14, μας έχουν δώσει στοιχεία για νομίσματα μεσαιωνικά με ανάλογες δημοσιεύσεις.

• Το μεσαιωνικό υλικό όμως της Γαλλικής Σχολής από το Άργος παραμένει αδημοσίευτο.

• Το ίδιο και τα νομίσματα των παλαιών ανασκαφών της Αγγλικής Σχολής ανάμεσα στα 1906 και 1928 από τη Σπάρτη για το υλικό της οποίας όμως έχει δρομολογηθεί πρόγραμμα δημοσίευσης15.

• Αποσπασματικά στοιχεία έχουμε από τις σουηδικές ανασκαφές στο Μπερμπάτι Αργολίδος με μεμονωμένες δημοσιεύσεις16.

• Οι συστηματικές ανασκαφές στους Λουσούς της Αυστριακής Σχολής δεν έδωσαν μεσαιωνικό υλικό, παρά μόνο δύο φθαρμένα deniers tournois, τυχαία ασφαλώς ευρήματα17.

• Από τις ανασκαφές της Καναδικής Σχολής στη Ζαράκα, κοντά στη Στυμφαλία, έχουν βρεθεί λίγα μεσαιωνικά νομίσματα που έχουν δοθεί για δημοσίευση18.

13Από ελληνικής πλευράς, Πανεπιστήμια και φορείς, όπως η Αρχαιολογική Εταιρεία, έχουν μεν διεξαγάγει σημαντικές ανασκαφές, αλλά τα νομίσματα δεν έχουν δημοσιευθεί συστηματικά, αλλά αποσπασματικά. Ενδεικτικά αναφέρονται οι ανασκαφές στην Κορώνη19 υπό τον Ν. Κοντογιάννη ή οι ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας στο Τηγάνι Μάνης20 υπό τον καθ. Δρανδάκη. Διάσπαρτες πληροφορίες στο Έργον ή στα Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας ή αλλού, δεν φωτίζουν δυναμικά τα μεσαιωνικά πράγματα ενώ υπάρχουν και οι περιπτώσεις όπου στις δημοσιεύσεις δεν γίνεται αναφορά στα ανευρεθέντα νομίσματα, όπως, π.χ., από τα Παλάτια του Μυστρά21. Ο Κλεάνθης Σιδηρόπουλος στον προφορικό του λόγο κατά τη διάκεια του Συνεδρίου, έδωσε στοιχεία για τα μεσαιωνικά νομίσματα που φέρνουν στο φως οι εκτεταμένες και σημαντικές ανασκαφές του καθ. Πέτρου Θέμελη στη Μεσσήνη. Οι ανακοινώσεις παράλληλα των Μ. Γαλάνη-Κρίκου, Αγγ. Κόσσυβα, J. Baker, Γ. Τσεκέ, Δ. Αθανασούλη, Κ. Λαγού και Φ. Καρυανού, φωτίζουν οπωσδήποτε αποφασιστικά την «δυτική» παρουσία σε σημαντικές θέσεις της Πελοποννήσου, όπως η Ακροναυπλία, ή ίδια η πόλις του Άργους, οι Λίμνες Αργολίδας, το Χλουμούτζι, αλλά και το Μουχλί της Αρκαδίας.

14Παράλληλα, οι συνάδελφοι, Έλληνες αρχαιολόγοι της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, φέρουν εις πέρας ένα πολύ δύσκολο έργο. Αναλαμβάνουν συχνά σωστικές ανασκαφές και πολλές φορές τα αποτελέσματα τους ανταμείβουν πλήρως. Συχνά έρχονται στο φως, διαχρονικά άγνωστες νέες θέσεις και μνημεία, που παρέχουν σημαντικές πληροφορίες. Η γνώση μας όμως για μεσαιωνικά στρώματα παραμένει κατά βάσιν, και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, περιορισμένη. Ωστόσο, υπάρχουν οπωσδήποτε περιπτώσεις από ανασκαφές της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που τα αποτελέσματά τους προσφέρουν πολύτιμα στοιχεία στη μεσαιωνική νομισματική. Αναφέρονται δύο πρόσφατα παραδείγματα ανασκαφών, το ενδιαφέρον νομισματικό υλικό των οποίων έχει ήδη δημοσιευθεί. Το πρώτο παράδειγμα έχει δύο τομείς και είναι ούτως ή άλλως ένα εγχείρημα όχι μόνο εξαιρετικά ενδιαφέρον, αλλά και νεοφανές. Οργανώθηκε την δεκαετία του 1990 μέχρι το 2004 από την 6^η ΕΒΑ με την κεντρική ευθύνη του συναδέλφου Δημ. Αθανασούλη : ο πρώτος τομέας αφορούσε εκτεταμένες και συστηματικές ανασκαφές στην περιοχή της Γλαρέντζας22, θέσης αμιγώς φραγκικής και ο δεύτερος, έρευνες εκτός της Γλαρέντζας, σε διάφορα σημεία του νομού Ηλείας γενικότερα «μεσαιωνικού» ενδιαφέροντος. Θετικά αποτελέσματα για τη μεσαιωνική νομισματική έφεραν και οι σωστικές ανασκαφές της δεκαετίας του 1980 στο Άργος23 από την αείμνηστη συνάδελφό μας Τασούλα Οικονόμου-Laniado, οι οποίες όμως εστίασαν σε περιοχή εκτός του κέντρου της μεσαιωνικής πόλης.

15Ο μελετητής των μεσαιωνικών νομισμάτων, θα αναζητήσει το υλικό του για μελέτη, εκτός από τις κατά τόπους Εφορείες, και στο Νομισματικό Μουσείο24. Είναι γνωστό ότι το Νομισματικό κατέχει ένα μεγάλο αριθμό ανασκαφικών νομισμάτων, και ειδικότερα θησαυρών και με μεσαιωνικά νομίσματα, πολλοί από τους οποίους μάλιστα, εκτός Πελοποννήσου, έχουν ήδη δημοσιευθεί. Το ΝΜΑ παραμένει πάντα σημείο αναφοράς για τα νομισματικά δρώμενα της πατρίδας μας. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο είναι ότι η πρόσβαση του μελετητή στο υλικό του ΝΜΑ είναι άμεση, άνετη, και κυρίως ασφαλής, ειδικά μετά την εσωτερική τακτοποίηση μακράς πνοής που πραγματοποιήθηκε σε αυτό, πριν να γίνει η μεταστέγασή του στο Ιλίου Μέλαθρον. Συνδυαστικές έρευνες που έγιναν ανάμεσα στα παλαιά Αρχεία εγγράφων, στα παλαιά ευρετήρια, σε δημοσιεύσεις, σπανιότερα, ή και σε απλή μνεία του υλικού, αλλά και στα ίδια τα νομίσματα βέβαια, έφεραν το επιθυμητό αποτέλεσμα που είναι η ανασύσταση και ενοποίηση των παλαιών θησαυρών μέσα στο ίδιο το Μουσείο. Οι θησαυροί συνοδεύονται από πληροφορίες σχετικά με την προέλευση ή τις συνθήκες ανεύρεσής τους και από άλλα χρήσιμα για την έρευνα στοιχεία. Τέλος, οι νομισματολόγοι του ΝΜΑ, πάντα γνώστες να εντοπίζουν και να ανασύρουν το συγκεκριμένο υλικό για να διευκολύνουν τον μελετητή, καθώς και η εξειδικευμένη Βιβλιοθήκη, εμπλουτισμένη με τις τελευταίες νομισματικές εκδόσεις, δημιουργούν τις ιδανικές συνθήκες στον μελετητή των νομισμάτων.

Τα νομισματα

16Είναι γνωστό ότι η λατινική κατάκτηση στις αρχές του 13^ου αι. υπαγόρευσε και επέβαλε την αλλαγή σελίδας και στα νομισματικά πράγματα. Κατά τον 13^ο αι., 14^ο αι. και 15^ο αι., τα νομίσματα που διακινήθηκαν στην Πελοπόννησο, ήταν νέα ως προς τους προηγούμενους αιώνες και ποικίλα, ενώ ποικίλη ήταν τόσο η ποιότητα όσο και η ποσότητά τους αλλά και διαφορετική, κάθε φορά, η αρχή η υπεύθυνη για την έκδοσή τους. Άλλοτε τα νομίσματα ήταν εισηγμένα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις αυτά εκδόθηκαν σε νέα τοπικά νομισματοκοπεία. Επιγραμματικά το βασικό πλαίσιο μπορεί να διαμορφωθεί σε τρείς κύριες περιόδους:

17Α. Μέχρι τις δεκαετίες 1250/1260 κυκλοφορούσαν παράλληλα απομιμήσεις βυζαντινών και δυτικά νομίσματα. Σύμφωνα με αυτό το σχήμα, η πρώτη περίοδος θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι η πιο περίπλοκη και ασαφής για να μπορέσει να περιγράψει κανείς τα νομίσματα που κυκλοφόρησαν κατά τη διάρκεια αυτής, δεδομένου ότι μετά την κατάρρευση του βυζαντινού νομισματικού συστήματος, μεσολάβησε ένα διάστημα αμηχανίας μέχρι να αναπτυχθεί μια νέα νομισματική πρόταση.

18Β. Για έναν περίπου αιώνα, και συγκεκριμένα από τα μέσα περίπου του 13^ουαι. μέχρι τα μέσα του 14^ου αι., τα περισσότερα νομίσματα που διακινήθηκαν στην Πελοπόννησο ήταν τα νομίσματα της Φραγκοκρατίας, προϊόντα νομισματοκοπείων του νότιου ελλαδικού χώρου, ενώ έχει ταυτισθεί και ένας μικρός αριθμός εκδόσεων εισηγμένων από τη Δύση. Η δεύτερη περίοδος είναι η πλέον ενδιαφέρουσα για τη νομισματική ιστορία της Πελοποννήσου. Το κυρίαρχο Πριγκιπάτο της Αχαΐας ήταν εκείνο που καθόριζε και τα νομισματικά πράγματα στην Πελοπόννησο. Στα μέσα του 13^ου αι. ίδρυσε νομισματοκοπεία αρχικά στην Κόρινθο και ύστερα και στην Γλαρέντζα. Αφού έλιωσε αργυρά νομίσματα εισηγμένα από τη Δύση, έκοψε καλής ποιότητας deniers tournois, τα οποία έγιναν αποδεκτά με μεγάλη ευκολία τόσο στον ελλαδικό χώρο όσο και σε άλλες περιοχές.

19Γ. Από τα μέσα του 14^ου αι. η νομισματική κυκλοφορία μεταστράφηκε και καλύφθηκε σχεδόν αποκλειστικά από εισηγμένα νομίσματα της Βενετίας. Μία μόνο περίπτωση υποδιαίρεσης νομίσματος βενετικού τύπου, εκδόθηκε σε νομισματοκοπείο στην Πελοπόννησο. Πρόκειται για το tornese του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου, που κόπηκε στη Λακωνία. Τα νομίσματα της Φραγκοκρατίας περίπου στα 1350 έπαυσαν να εκδίδονται και αντικαταστάθηκαν από βενετικές εκδόσεις, οι οποίες διακινήθηκαν με ευχέρεια στα ελλαδικά εδάφη. Παράλληλα, ενώ στην Ευρώπη από τα μέσα του 14^ου αι. άρχισαν να επικρατούν τα μεγάλα αργυρά και χρυσά νομίσματα (gigliati, fiorini, ducati), στην Πελοπόννησο για λόγους οικονομικούς και πολιτικούς, δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθούν εκδόσεις ανάλογων νομισμάτων με μια μικρή εξαίρεση, όπως είναι το χρυσό του Robert de Tarente (βλ. παρακάτω).

20Στη συνέχεια, κρίνουμε απαραίτητο, λόγω της μεγάλης ποικιλίας και λόγω της πολυπλοκότητας των νομισμάτων που κυκλοφόρησαν κατά την περίοδο που εξετάζεται, να τα παρουσιάσουμε με συντομία, πριν μιλήσουμε για την κυκλοφορία τους στην Πελοπόννησο.

– Υπέρπυρα και τεταρτηρά του 12^ου αι.

21Μετά τη νομισματική μεταρρύθμιση του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού το 1092 και πριν το 1204, τα νομίσματα που κυκλοφόρησαν κυρίως στην Πελοπόννησο ήταν δύο πολύ σημαντικές υποδιαιρέσεις του βυζαντινού νομισματικού συστήματος. Αυτά ήταν τα υπέρπυρα και τα τεταρτηρά. Το χρυσό υπέρπυρο που καθιέρωσε ο Αλέξιος, ήταν ο διάδοχος του χρυσού σολίδου, το οποίο, όπως και ο σόλιδος, υπήρξε ένα πολύ σταθερό και φερέγγυο νόμισμα. Το χάλκινο τεταρτηρό έχει χαρακτηρισθεί ως το σύμβολο της οικονομικής εξάπλωσης των Βυζαντινών στο νότιο ελλαδικό χώρο, καθώς έχουν ταυτισθεί άφθονα σ’ αυτά τα εδάφη. Το αδιαφιλονίκητο προσόν του ήταν το μικρό του μέγεθος που επέτρεπε στους χρήστες να πραγματοποιούν εύκολα τις καθημερινές συναλλαγές.

– Απομιμήσεις τεταρτηρών (εικ. 1)

22Η κατάρρευση του βυζαντινού νομισματικού συστήματος, ως αποτέλεσμα της Δ´ Σταυροφορίας, επέβαλε στην Πελοπόννησο, την ανάγκη να εκδοθούν εκεί τεταρτηρά, προκειμένου να συνεχίσουν να καλύπτονται οι τοπικές ανάγκες των μικρών συναλλαγών. Έτσι εκδόθηκαν στην Πελοπόννησο τεταρτηρά μειωμένου βάρους και αισθητικής απόδοσης, σαφείς περιπτώσεις απομιμήσεων, στον τύπο κυρίως του «μονογραφήματος» και του «αγίου Γεωργίου» των τεταρτηρών του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού τα οποία ήταν τα πλεόν γνωστά και ευπρόσδεκτα στο νότιο ελλαδικό χώρο ευρύτερα. Νέα δεδομένα, ορισμένα από τα οποία παρουσιάσθηκαν στο Συνέδριο του Άργους, ενισχύουν την πρόταση ότι αυτά εκδόθηκαν στην Αργολίδα, και ειδικότερα στην περιοχή Άργους/Ναυπλίου, και από εκεί διακινήθηκαν στην Κορινθία και στην Αττική, αλλά όχι μακρύτερα (βλ. στον παρόντα τόμο την ανακοίνωση της Μ. Γαλάνη-Κρίκου).

– Λατινικές απομιμήσεις

23Για να καλυφθεί πάντα η έλλειψη επισήμου βυζαντινού νομίσματος, εκτός από τα τεταρτηρά, εκδόθηκαν, κυρίως, στην Κωνσταντινούπολη αλλά μάλλον και στη Θεσσαλονίκη, οι λατινικές απομιμήσεις. Πρόκειται για χάλκινα σκυφωτά νομίσματα – σε μεγαλύτερο και μικρότερο μέγεθος – τα οποία μιμήθηκαν τα άσπρα τραχέα του προηγούμενου αιώνα. Αυτά, κυκλοφόρησαν ευρύτατα στον ελλαδικό χώρο τις δύο ή τρεις πρώτες δεκαετίες περίπου του 13^ου αι. και θεωρείται πλέον σχεδόν βέβαιο ότι έφθασαν εκεί, στην πρώτη φάση, από τους ίδιους τους σταυροφόρους.

– Τραχέα από κράμα Νίκαιας και Θεσσαλονίκης

24Τα νέα βυζαντινά κράτη της Νίκαιας και της Θεσσαλονίκης που προέκυψαν μετά το 1204 και το 1224, εξέδωσαν τραχέα από κράμα, ολίγα από τα οποία επίσης έφθασαν μέχρι την Πελοπόννησο.

– Υπέρπυρα του Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη (1221-1254)

25Μετά τα τελευταία υπέρπυρα του 12^ου αι. των Κομνηνών και Αγγέλων, χρυσό βυζαντινό νόμισμα έφθασε πάλι στην Πελοπόννησο 20-30 χρόνια αργότερα. Αυτά ήταν νομίσματα του Ιωάννη Βατάτζη της αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Αλλά περισσότερο από τις αυθεντικές κοπές του Ιωάννη Βατάτζη στην Πελοπόννησο κυκλοφόρησαν οι απομιμήσεις τους, που πραγματοποιήθηκαν από τους Λατίνους κατακτητές στην Κωνσταντινούπολη.

– Deniers 12^ου αι.

26Παράλληλα με τα βυζαντινά ή με τις απομιμήσεις βυζαντινού τύπου, στην Πελοπόννησο βρέθηκαν και δυτικά εισηγμένα τεμάχια. Σποραδικά, ήδη από τον 12^ο αι., αργυρά deniers δυτικών νομισματοκοπείων, όπως π.χ. της Valence, της Lucca κ.ά. έφθασαν ανατολικότερα, είτε με τους σταυροφόρους είτε διά της οδού του εμπορίου. Αυτά εντοπίστηκαν όχι μόνο στην Πελοπόννησο, όπως στην Κόρινθο, και τον ελλαδικό χώρο γενικότερα, αλλά και στα παράλια της Αλβανίας, την Ρόδο, τα Δωδεκάνησα, την νότιο Μ. Ασία και την Κύπρο.

– Deniers tournois και sterling pennies (εικ. 2-3)

27Κατά τα τέλη του 12^ου αι. η ποιότητα των αργυρών νομισμάτων της Δύσης –όπως ήταν τα deniers tournois και τα sterling pennies– άρχισε να γίνεται καλύτερη, με πρώτες τις εκδόσεις της Αγγλίας και της Γαλλίας. Αυτά ακριβώς τα νομίσματα έφτασαν στην Ελλάδα αρχικά μαζί με τους σταυροφόρους αλλά και αργότερα.

– Grossi (εικ. 4)

28Λίγο αργότερα εμφανίσθηκε ένα νέο αργυρό νόμισμα ακόμα καλύτερης ποιότητας, το βενετικό grosso. Στην πορεία του 13^ου αι. τα τρία νομίσματα, τα deniers tournois, τα sterling pennies, και τα grossi, εισήχθησαν πολύ συνειδητά στον ελλαδικό χώρο. Αυτά ακριβώς τα τρία αργυρά νομίσματα δημιούργησαν ένα νομισματικό σύστημα με την πολύ λογική αναλογία 8-4-1. Έξω και πάνω από αυτά, την κορυφή κατείχε το χρυσό υπέρπυρο που ισοδυναμούσε με 80 ή 100 deniers tournois, ενώ το άλλο βυζαντινό νόμισμα, το τεταρτηρό, εξέπεσε από αυτό το σύστημα καλύπτοντας μόνο τις μικρής αξίας συναλλαγές. Το σχήμα αυτό λειτούργησε μέχρι το τέλος του 13^ου αι., όταν έπαυσαν να κυκλοφορούν τα sterling pennies τα grossi και τα υπέρπυρα και παρέμειναν μόνο ως λογιστικό νόμισμα.

– «Deniers μικρής αξίας» Κορίνθου (εικ. 5)

29Αυτά ήταν «deniers μικρής αξίας» με την έννοια ότι περιείχαν περισσότερο χαλκό και λιγότερο άργυρο, κυρίως στην επιφάνεια. Είναι αυτά που ονομάζονταν χάλκινοι οβολοί. Αναρωτάται κανείς για την αιτία η οποία υπαγόρευσε την έκδοση αυτών των κοπών μικρής αξίας, οι οποίες ήταν δύσκολο να επιβιώσουν, αφού υστερούσαν σαφώς των άλλων νομισμάτων τα οποία κυκλοφορούσαν παράλληλα. Αυτά ήταν τα πρώτα νομίσματα της Φραγκοκρατίας στην Πελοπόννησο («deniers μικρής αξίας») και κόπηκαν από τον Guillaume de Villehardouin (1246-1278) στην Κόρινθο, κατά πάσα πιθανότητα, σύμφωνα τουλάχιστον με τις επιγραφές που υπάρχουν επάνω σ’ αυτά. Στην μία πλευρά έφεραν στο κέντρο ένα σταυρό, όπως και τα δυτικά deniers, και στην άλλη διαφόρους τύπους, όπως μια κατασκευή/κάστρο, που θεωρήθηκε ότι ήταν σχηματοποιημένη απόδοση του Ακροκορίνθου, και μία άλλη, μια γενουατική πύλη. Η χρονολογία της έκδοσής τους τοποθετείται ανάμεσα στα τελευταία έτη της δεκαετίας του 1240 και μέσα στη δεκαετία του 1260 και θεωρείται ότι είχαν ως πρότυπο τα ανάλογα νομίσματα που έκοψαν οι δούκες της Αθήνας στη Θήβα.

– «Deniers μικρής αξίας» Γλαρέντζας (εικ. 6)

30Μετά την επάνοδό του στην Πελοπόννησο από την αιχμαλωσία του στην Κωνσταντινούπολη, μετά τη μάχη της Πελαγονίας το 1259, ο Guillaume de Villehardouin εγκαινίασε στη δεκαετία του 1260, ένα νέο νομισματοκοπείο στη δυτική Πελοπόννησο, αυτό της Γλαρέντζας, κοντά στην Ανδραβίδα. Εκεί έκοψε τον τελευταίο τύπο της σειράς των «deniers μικρής αξίας» με το όνομα του νέου νομισματοκοπείου πλέον επάνω σ’ αυτά.

– Deniers tournois Γλαρέντζας (εικ. 7)

31Τα πολύ ευέλικτα νομίσματα της Φραγκοκρατίας, τα denier tournois, κόπηκαν στο νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας στη δεκαετία του 1260, και ακριβέστερα μετά τις συνθήκες του Viterbo το 1267, οπότε ο Guillaume de Villehardouin αποφάσισε να εκδόσει ένα καλύτερης ποιότητας νόμισμα σε σχέση με τα προηγούμενα. Τα deniers tournois του Πριγκιπάτου της Αχαΐας μιμήθηκαν τα γαλλικά deniers, σταυρός και όπισθεν σχηματοποιημένη απόδοση του ναού του Αγίου Μαρτίνου της πόλης Tours της Γαλλίας. Τα πελοποννησιακά, έφεραν στην οπίσθια όψη την σαφή επιγραφή CLARENTIA, δηλώνοντας ευκρινώς τον τόπο της έκδοσής τους. Η πρόταση ότι και σε άλλες πόλεις της Πελοποννήσου έχουν κοπεί deniers tournois του Πριγκιπάτου –έχει πλέον εκπέσει. Τα deniers tournois της Γλαρέντζας συνέχισαν να εκδίδονται μέχρι τα μέσα του 14^ου αι., (τελευταία κοπή από τον Robert de Tarente, βλ. παρακάτω)– οπότε έφθασαν στον ελλαδικό χώρο τα βενετικά torneselli.

– Denier tournois του Charles I και/ή II d’Anjou (1278-1289)

32Οι d’Anjou της Νεαπόλεως, ως ηγέτες του πριγκιπάτου της Αχαΐας, μετά το 1278, άρχισαν να κόβουν επίσης και αυτοί στη Γλαρέντζα denier tournois με πρώτο τον Charles d’Anjou. Τα νομίσματά τους ήταν καλής ποιότητας και η παραγωγή τους είχε ανοδική πορεία μέχρι και μετά το 1300.

– Denier tournois του Philippe de Savoie (1301-1304/6)

33Τη σειρά των d’Anjou διέκοψε η ηγεμονία του Philippe de Savoie, ενός δυναμικού νεαρού ιππότη, ο οποίος υπήρξε σύζυγος της κόρης του Guillaume de Villehardouin, της Isabelle, και ο οποίος θεωρήθηκε ως σφετεριστής και παράνομος διεκδικητής της ηγεμονίας της Αχαΐας.

– «Denier μικρής αξίας» του Philippe de Savoie (1301-1304/6)

34Εκτός από deniers tournois, ο Philippe de Savoie έκοψε και τα παλαιού τύπου deniers με περισσότερο χαλκό και λίγο άργυρο. Αυτές οι κοπές θεωρήθηκαν προπαγανδιστικές εκ μέρους του Philippe de Savoie, εφόσον είχε χαράξει επάνω τους τα όπλα της Σαβοΐας, γεγονός που οδήγησε τις αρχές να καταστρέψουν την επιφάνειά τους, όπως μαρτυρείται από υλικό που έχει ανασκαφεί στην Κόρινθο.

– Νομισματοκοπείο Ναυπάκτου (λειτούργησε ανάμεσα στα 1301-1304/6)

35Την εποχή που ο Philippe de Savoie έκοβε νόμισμα στην Γλαρέντζα, οι d’Anjou ίδρυσαν ένα νέο εναλλακτικό, ανταγωνιστικό νομισματοκοπείο στη Ναύπακτο, στην απέναντι πλευρά του κορινθιακού κόλπου και εκεί έκοψαν νόμισμα στο όνομα του Philippe de Tarente, με τον τίτλο του δεσπότη της Ρωμανίας, και με την επιγραφή NEPANTI CIVIS. Παρά την πολιτική αναταραχή και αβεβαιότητα στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας, το ενδιαφέρον με τα νομισματοκοπεία της Γλαρέντζας και της Ναυπάκτου είναι ότι η παραγωγή τους υπήρξε αυξανόμενη, αυτή την εποχή.

– Mahaut de Hainaut (1316-1321) (εικ. 8)

36Ακόμα και ύστεροι πρίγκηπες όπως η Mahaut de Hainaut και ο Jean de Gravina, είχαν μεγάλη παραγωγή από deniers tournois. Παρατηρείται, δηλαδή, ένα αντιφατικό φαινόμενο ανάμεσα στην πολιτική κατάσταση, την οποία οι ιστορικοί εκτιμούν ότι έχει φθίνουσα πορεία, και στη νομισματική παραγωγή, η οποία την ίδια στιγμή είναι αξιόλογη. Απόδειξη είναι ότι ο άργυρος συνέχιζε να φθάνει από την Ευρώπη. Αυτό το γεγονός θα μπορούσε να ερμηνευθεί με τη σκέψη ότι η Πελοπόννησος θεωρούσε «τον εαυτό της» ως ένα τμήμα της Ευρώπης, τόσο στο θέμα της αύξησης της χρήσης του αργύρου, αλλά συγχρόνως και στο θέμα της εμπορικής της εξάπλωσης.

– Nομισματοκοπείο Καρύταινας (εικ. 9)

37Η Ελένη, ελληνίδα πριγκίπισσα κόρη του σεβαστοκράστορα της Μεγάλης Βλαχίας Ιωάννου Α΄ Αγγέλου Κομνηνού, με τον πρώτο της γάμο είχε γίνει μέλος της δουκικής οικογένειας της Αθήνας, υπήρξε κηδεμόνας του ανήλικου υιού της Guy II de la Roche και διοίκησε το δουκάτο των Αθηνών. Το 1291 με τον δεύτερο γάμο της με τον Hugues de Brienne απέκτησε την μισή κυριαρχία στη βαρωνία της Καρύταινας. Ήταν εκεί που κόπηκαν deniers tournois με την επιγραφή CLARICTIAS F (Semi feudi) στην μία πλευρά και στην άλλη hELENA DI GRA (Dei gratia), επιγραφή ασυνήθιστη στα φραγκικά νομίσματα. Με αυτήν σημείωνε τη διάστασή της προς τους ηγεμόνες του πριγκιπάτου της Αχαΐας Florent de Hainaut (1289-1297) και Isabelle de Villehardouin (1297-1301). Οι κοπές της Καρύταινας κυκλοφόρησαν μεν σε περιορισμένο αριθμό αλλά σποραδικά, ενώ έχουν εντοπισθεί ακόμα και εκτός Πελοποννήσου.

– Robert de Tarente (1332-1364)

38Τα deniers tournois του Robert de Tarente είναι τα τελευταία που εκδόθηκαν στο νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας. Αυτά είναι σαφώς κατώτερης ποιότητας από τα προηγούμενα και ως προς το μέταλλο αλλά και ως προς την αισθητική απόδοση. Θεωρείται ότι το νομισματοκοπείο στην Γλαρέντζα σταμάτησε στα τέλη της δεκαετίας του 1340, πιθανόν με την πανώλη που ξέσπασε στην Ευρώπη στα 1347. Πάντως, είναι βέβαιο ότι η έκδοση deniers tournois στη Γλαρέντζα έπαυσε πριν το 1353 ή λίγο νωρίτερα γιατί στα 1353, εγκανιάσθηκε από τη Βενετία το tornesello και κυκλοφόρησε στην Πελοπόννησο.

– Χρυσό του Robert de Tarente (1332-1364) (εικ. 10)

39Ο Robert de Tarente έκανε ακόμα ένα ανεπιτυχές διάβημα άξιο ωστόσο να μνημονευθεί. Έκοψε στην Γλαρέντζα σε πολύ μικρές ποσότητες χρυσό νόμισμα –fiorino– με το όνομά του στην εμπρόσθια όψη. Είναι γνωστά ελάχιστα (2-3) τεμάχια. Γεγονός είναι ότι στα μέσα του 14^ου αι. ο χρυσός έχει γίνει πιο κοινός και πιο εύχρηστος. Πάντως, το πραγματικό κέντρο παραγωγής χρυσών νομισμάτων για το μεσαιωνικό Αιγαίο στους ύστερους χρόνους υπήρξαν οι γενουατικές αποικίες της Χίου και της Λέσβου, όπως και τα τουρκικά εμιράτα, ενώ αργότερα ήταν οι Οθωμανοί εκείνοι οι οποίοι έκοψαν απομιμήσεις βενετικών δουκάτων.

– Soldino (εικ. 11)

40Στη δεκαετία του 1330 η Βενετία προσπάθησε να ενοποιήσει τα διαφορετικά συστήματα λογαριασμών της με τη δημιουργία ενός νέου νομίσματος, το οποίο κάλυψε όλες τις παραμέτρους. Αυτό ήταν το soldino, ένα μάλλον μικρό αλλά από καθαρό άργυρο νόμισμα. Το soldino έγινε γρήγορα πολύ εύκολα αποδεκτό στην Πελοπόννησο. Έχουν βρεθεί θησαυροί αποκλειστικά με soldini ενώ άλλοι, με μεικτή σύνθεση δηλαδή soldini μαζί με τα παλαιά deniers tournois.

– Τornesello (εικ. 12)

41Όταν η Φραγκοκρατία στην Πελοπόννησο εξέδωσε το deniers tournois, δηλαδή μετά το 1267, οι Βενετοί ήταν από εκείνους που άνετα το χρησιμοποίησαν στις αποικίες τους. Και όταν το νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας σταμάτησε πλέον την παραγωγή των tournois στα τέλη της δεκαετίας του 1340 ή λίγο μετά, η Γαληνοτάτη αμέσως έθεσε σε κυκλοφορία, από το 1353, το υποκατάστατό του. Συγκεκριμένα το νέο νόμισμα έλαβε το όνομα tornesello, δηλαδή μικρό tournois, και κόπηκε όχι πλέον σε τοπικό νομισματοκοπείο στην Ελλάδα αλλά στο νομισματοκοπείο της Βενετίας. Aν και ήταν ελαφρότερο από το denier tournois και κατώτερης αξίας στην πρόσμειξη του μετάλλου, εντούτοις, έλαβε τη θέση του παλαιού tournois, και συνέβη το παράδοξο φαινόμενο, ένα εισηγμένο, ένα ξένο νόμισμα να αντικαταστήσει το τοπικό. Με την εισαγωγή ωστόσο αυτού, η αξία γενικά του νομίσματος στην Πελοπόννησο έπεσε, έγινε κατώτερη, γιατί λόγω της χαμηλής του αξίας το tornesello δεν ήταν η καλύτερη λύση για τους χρήστες. Η έκδοση των torneselli με το όνομα όλων των δόγηδων της Βενετίας διαδοχικά πραγματοποιήθηκε χωρίς διακοπή μέχρι τη δεκαετία του 1420. Torneselli έχουν εκδοθεί σε τεράστιες ποσότητες και σε επίσης τεράστιες ποσότητες έχουν διαχυθεί στην Πελοπόννησο. Με την είσοδο του 15^ου αι., δεν κυκλοφορούσε άλλο νόμισμα στην περιοχή.

– Βυζαντινό tornese (εικ. 13)

42Εξαίρεση αποτελεί ένα βυζαντινό, αυτή τη φορά, νόμισμα ισοδύναμο του tornesello, το οποίο εκδόθηκε στη Λακωνία από τον Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο στη δεκαετία του 1390. Πρόκειται για το tornese. Την ταύτιση πραγματοποίησε ο Julian Baker κατά τη διάρκεια της εξέτασης του υλικού των παλαιών βρετανικών ανασκαφών από την Σπάρτη και ακολούθησε σχετική δημοσίευση (βλ. και σημ. 15). Ο ίδιος έχει συγκεντρώσει ανάλογα παραδείγματα από θέσεις όπως η Θήβα, οι Δελφοί, η Ισθμία, η Χαλκίδα, η αρχαία Κόρινθος, ο ίδιος ο Μυστράς, ενώ πρόσφατα προστέθηκε και η Ακροναυπλία. Αυτό το νόμισμα είναι δυνατόν να χαρακτηρισθεί ως αποτυχημένο διάβημα των Βυζαντινών, καθώς είχε αποκλεισθεί από τους περισσότερους θησαυρούς του 15^ου αι.

– Gigliatο και άλλα αργυρά νομίσματα

43Όπως ήδη αναφέρθηκε, τον 15^ο αι., δεν κυκλοφορούσε πλέον νόμισμα στην Πελοπόννησο, εφόσον τα βυζαντινά λακωνικά tornesi δεν εκδίδονταν πλέον, και η κοπή των torneselli είχε σταματήσει στην δεκαετία του 1420. Στην περιοχή, πάντως, φαίνεται ότι δεν διακινήθηκαν ούτε τα αργυρά gigliati της Νεαπόλεως, νομίσματα ευγενούς μετάλλου που σημείωσαν μεγάλη κυκλοφορία στο Ανατολικό Αιγαίο κατά τον 14^ο αι. και 15^ο αι. και που αντιγράφηκαν από τους ιππότες της Ρόδου, από τους γενοβέζους της Χίου αλλά και από τουρκικά εμιράτα. Όχι μόνο gigliati αλλά ούτε σικελικά αργυρά pierreali κυκλοφόρησαν στην Πελοπόννησο, όπως αυτά έχουν δώσει παρουσία στην Αττικο-Βοιωτία. Ωστόσο, όμως, πρόσφατα, αυτά τα δύο είδη αργυρών νομισμάτων και μαζί αργυρά gros tournois εμφανίσθηκαν σε έναν θησαυρό από την πόλη του Άργους που παρουσιάσθηκε στο παρόν συνέδριο από την Αγγ. Κόσσυβα.

– Ducatο και fiorino

44Την ίδια εποχή, τον 15^ο αι., ούτε χρυσά βενετικά ducati ούτε fiorini κυκλοφόρησαν στην Πελοπόννησο. Υπάρχουν μεν αναφορές στις πηγές αλλά δεν είχε εντοπισθεί σχετικός θησαυρός μέχρι τώρα. Στον ίδιο ενδιαφέροντα θησαυρό από το Άργος που αναφέρθηκε μόλις παραπάνω, ταυτίσθηκαν επίσης χρυσά fiorini. Η γενικότερη σπανιότητα αν όχι απουσία αυτών των χρυσών νομισμάτων, θα μπορούσε μάλλον να θεωρηθεί ως το αποτέλεσμα της δύσκολης κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει η Πελοπόννησος κατά τη διάρκεια αυτών των ετών λόγω της τουρκικής απειλής στην περιοχή. Η αλήθεια είναι ότι το χρυσό δουκάτο (ή zecchino), υπήρξε εντυπωσιακό νόμισμα με τον καθήμενο Χριστό στη μια του όψη και τις ιστάμενες μορφές του δόγη και του Αγίου Μάρκου στην άλλη, καθώς και το fiorino με το κρινάνθεμο χαραγμένο γλαφυρά στη μία του όψη.

– Denari της Ancona και του Campobasso

45Τα μοναδικά νομίσματα τα οποία έχουν βρεθεί ότι κυκλοφόρησαν στην Πελοπόννησο ανάμεσα στα 1420 και στα 1500 είναι ιταλικά denari, όπως είναι αυτά της Ancona και του Campobasso.

46Ένα ενδιαφέρον φαινόμενο σε αυτή την κυκλοφορία είναι ότι deniers tournois ελληνικά, δηλαδή της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα, έχουν αντιγραφεί από περιφερειακά νομισματοκοπεία της νότιας Ιταλίας, όπως, π.χ., από το Campobasso, και ήρθαν και διακινήθηκαν στην Ελλάδα περίπου στα μέσα του 15^ου αι.

Κυκλοφοπια

47Τα μεσαιωνικά νομίσματα από την Πελοπόννησο που εξετάσθηκαν για την παρούσα εισήγηση ανήκουν είτε σε θησαυρούς, είτε είναι μενονωμένα. Συγκεκριμένα, έχουν εξετασθεί 63 θησαυροί και ανάλογο υλικό από 50 περίπου διαφορετικές θέσεις. Στο παράρτημα ειδικά έχουν παρατεθεί οι θησαυροί από το ΝΜΑ.

– Θησαυροί

48Για την παρούσα εισήγηση συγκεκριμένα, όπως ήδη αναφέρθηκε, εξετάσθηκαν 11 θησαυροί του ΝΜΑ που παρουσιάζονται στο παράρτημα. Από αυτούς ορισμένοι μόνον είναι γνωστοί από σύντομη αναφορά στο ΑΔ ή στο BCH, ενώ οι υπόλοιποι ήταν εντελώς άγνωστοι στη βιβλιογραφία. Παράλληλα, προστέθηκαν νέα στοιχεία σε άλλους θησαυρούς εκτός ΝΜΑ. Ένας άλλος αριθμός από τους θησαυρούς φυλάσσεται σε περιφερειακά μουσεία και λίγοι από αυτούς έχουν δημοσιευθεί. Τέλος υπάρχουν και ορισμένοι παλαιότεροι θησαυροί, οι οποίοι είναι γνωστοί από μεγάλες διεθνείς συλλογές25.

49Οι θησαυροί έχουν χωρισθεί χρονολογικά στις τρεις περιόδους που προαναφέρθηκαν και έχουν κατανεμηθεί αντίστοιχα σε τρεις πίνακες Α´, Β´, Γ´.

50Σχόλια στον πίνακα Α´ :

51Στον πίνακα Α´ απεικονίζονται θησαυροί με χρονικό όριο μέχρι τη δεκαετία του 1260, όταν δηλαδή πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες πελοποννησιακές εκδόσεις των deniers tournois στην Γλαρέντζα. Αυτοί οι πρώιμοι θησαυροί περιλαμβάνουν κοπές από πριν το 1204, όπως χρυσά υπέρπυρα, μέχρι απομιμήσεις βυζαντινών εκδόσεων, αγγλικά και γαλλικά deniers tournois και βενετικά grossi. Η αιτία απόκρυψης των πρώιμων, αυτών δηλαδή που έχουν αποκρυβεί τις δεκαετίες του 1200 και 1210, αποδίδεται οπωσδήποτε στην λατινική εισβολή στην Πελοπόννησο. Γεωγραφικά, οι περισσότεροι θησαυροί προέρχονται από την Κορινθία και την Αργολίδα, ενώ από τη νότια Πελοπόννησο (Λακωνία) προέρχονται μόνο δύο. Οι θησαυροί που φτάνουν μέχρι τα μέσα του αιώνα, όπως οι Κορδοκόπι και Κόρινθος 1934, δείχνουν την νομισματική κυκλοφορία της εποχής σε μια εκλεπτυσμένη, επιλεγμένη μορφή με εκδόσεις σε χρυσό και άργυρο.

52Σχόλια στον πίνακα Β´:

53Στη δεύτερη περίοδο ανήκουν οι θησαυροί που περιλαμβάνουν το υλικό που παρήγαγε το νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας και αφορά χρονικά σε περίοδο από τα τέλη της δεκαετίας του 1260 μέχρι το 1353 που το νομισματοκοπείο της Βενετίας άρχισε την κοπή των torneselli. Γενικά η τάση αποθησαυρισμού φαίνεται να ακολουθεί φθίνουσα πορεία. Ενώ η Κόρινθος σαφώς συνεχίζει να προσφέρει θησαυρούς, από την άλλη, περιοχές προς δυσμάς όπως η Ηλεία, η Αχαΐα και η Μεσσηνία, κερδίζουν σε ενδιαφέρον και καταγράφουν περισσότερους θησαυρούς. Στην περίοδο αυτή ανήκουν έξι θησαυροί που εξετάσθηκαν για το παρόν συνέδριο (με γκρι χρώμα). Οι τρεις πρώιμοι από αυτούς είναι από την Αργολίδα και παρουσιάσθηκαν με λεπτομέρεια από τους Baker και Τσεκέ. Οι θησαυροί Επίδαυρος 1904 και 1891-2, είναι του ΝΜΑ όπως και οι άλλοι τρεις, Σικυών 1938, Φύχτι Μυκηνών 1898 και Ίσαρι Λυκόσουρας 1894. Βενετικά soldini αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους στη δεκαετία του 1330 και ο θησαυρός Σικυώνος είναι η πρώτη παρουσία αυτής της υποδιαίρεσης στην Πελοπόννησο. Ενώ παρατηρείται ένα μικρό κενό αποθησαυρισμού ανάμεσα στα 1310 και στα 1330, προς τα μέσα του αιώνα η τάση λαμβάνει πάλι ανοδική πορεία και δύο πρόσφατα μελετημένοι θησαυροί από την Αρκαδία και την Αργολίδα συμπληρώνουν την εικόνα. Είναι πιθανόν η ζώνη κατά μήκος του βόρειου ημίσεος της Πελοποννήσου να χαρακτηρίζεται από αυξανόμενες συρράξεις ανάμεσα στους Λατίνους και στους Έλληνες. Δυστυχώς, όμως, η πληροφόρηση, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, είναι πλημμελής. Η περίοδος της λατινοκρατίας προς το μέσον της, χαρακτηρίζεται από άνοδο των deniers tournois της Αχαΐας βασικά, τα οποία ακολουθούνται από τα προϊόντα της Θήβας και της Ναυπάκτου. Παράλληλα, ενδιαφέρον έχει η ομάδα των μεικτών θησαυρών με soldini και deniers tournois.

54Σχόλια στον πίνακα Γ´ :

55Οι θησαυροί της τελευταίας κατηγορίας ορίζονται χρονικά ανάμεσα στα 1353 και μέχρι το τέλος των μέσων χρόνων, δηλαδή το 1500. Αυτή η φάση χαρακτηρίζεται από αύξηση του αριθμού των θησαυρών, οι οποίοι καλύπτουν όλες τις περιοχές/νομούς της Πελοποννήσου συμπεριλαμβανομένης της Λακωνίας και της Μεσσηνίας. Μετά τους μεικτούς αρχικά θησαυρούς, ως προς την σύνθεσή τους, η εικόνα αλλάζει με την αποκλειστική σχεδόν επικράτηση του soldino αρχικά, μαζί με το ουγγρικό denar και του tornesello τελικά, που συνοδεύεται από τα λακωνικά tornesi στο όνομα του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου. Λίγοι θησαυροί συσπειρώνονται σε ορισμένες περιοχές και περιόδους όπως στις αρχές της δεκαετίας του 1380 με τις επιθέσεις των Ναβαραίων στην Αχαΐα και την Ήλιδα. Στον πίνακα σημειώνονται οι θησαυροί του ΝΜΑ που πρόσφατα εξετάσθηκαν (με γκρι χρώμα) – Μυστρά, Πάτρας 1939, Χατζή-Βουφράδας, Γρίβιτσας Μεθώνης, Μαντίνεια, καθώς και οι άγνωστοι θησαυροί από περιφερειακά Μουσεία –, Πάτρα, πλατεία Παντοκράτορος και Σπάρτης. Προς το τέλος του πίνακα Γ´ υπάρχει ένα κενό 80 χρόνων ανάμεσα στα 1420 και στα 1500, στη διάρκεια του οποίου δεν έχει εντοπισθεί θησαυρός στην Πελοπόννησο. Η απουσία αυτή με γλαφυρό τρόπο υπογραμμίζει την διακοπή εισόδου νέου νομίσματος, αποτέλεσμα της κακής οικονομικής κατάστασης στην Πελοπόννησο αυτή την περίοδο, και της πολιτικής βούλησης, λόγω της οθωμανικής παρουσίας στην περιοχή.

– Μεμονωμένα

56Στον κατάλογο που ακολουθεί έχουν σημειωθεί διάφορες θέσεις όπου έχουν εντοπισθεί μεμονωμένα νομίσματα :

57Τα μεμονωμένα είναι δυνατόν να κατανεμηθούν σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με τον αριθμό τεμαχίων που έχουν εντοπισθεί σε διάφορες θέσεις στην Πελοπόννησο και για τα οποία κάνουμε τις εξής παρατηρήσεις :

58Α. Τα περισσότερα, οπωσδήποτε, έχουν ανευρεθεί στην Κόρινθο και τον Ακροκόρινθο. Αν και είναι γνωστά πολλές χιλιάδες νομίσματα από την Κόρινθο, εν τούτοις τα δεδομένα τους δεν είναι απόλυτα αξιοποιήσιμα για δύο λόγους. Πρώτον, οι ανασκαφές από την Αμερικανική Σχολή δεν έχουν γίνει στο κέντρο της μεσαιωνικής πόλης, που βρισκόταν στη θέση του σύγχρονου χωριού της Αρχαίας Κορίνθου, αλλά έχουν γίνει στην περιφέρειά της, σε εγκαταστάσεις λατρείας και εργαστηρίων. Δεύτερον, δεν υπάρχει άλλη γεωγραφική θέση που να έχει δώσει συγκρίσιμο μέγεθος μεσαιωνικού υλικού, και στο οποίο να έχουν γίνει στατιστικές μετρήσεις.

59Β. Στην δεύτερη κατηγορία, είναι αυτά που αριθμούν από 30-150 τεμάχια και βρέθηκαν σε θέσεις όπως η Κυλήνη/Γλαρέντζα, η Σπάρτη, το Άργος, η Νεμέα, τα Ίσθμια, η Ζαράκα, η Ακροναυπλία, για το υλικό της οποίας συγκεκριμένα, βλ. το άρθρο της Μ. Γαλάνη-Κρίκου. Αναφορικά με το Άργος το υλικό που ανέσκαψε η Οικονόμου και μελέτησε ο J. Baker, προέρχεται επίσης από περιοχή εκτός της μεσαιωνικής πόλης. Όταν θα δρομολογηθεί η δημοσίευση των νομισμάτων από τις γαλλικές ανασκαφές στο κέντρο της αρχαίας και της μεσαιωνικής πόλης του Άργους, αναμένεται να διαφωτισθούν πολύ τα πράγματα. Αν και οι πρόσφατες ανασκαφές στην Γλαρέντζα, στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω, ήταν μάλλον περιορισμένες, εντούτοις έδωσαν υλικό που αριθμητικά κατέχει τη δεύτερη θέση μετά από το νομισματικό υλικό της Κορίνθου. Η Κόρινθος στη διάρκεια των χρόνων της Λατινοκρατίας δεν ήταν στην κατηγορία των πόλεων πρώτης σπουδαιότητας στην Πελοπόννησο, όπως ήταν η Γλαρέντζα, η Πάτρα, ο Μυστράς, η Μεθώνη-Κορώνη και από τις οποίες αναμένουμε πολλά. Στη Μεθώνη, στον Άγ. Ονούφριο π.χ. ήρθαν στο φως λίγα νομίσματα από μία και μόνο μικρή ανασκαφή του αειμνήστου Πάλλα το 1968, και στην Πάτρα κάποια, επίσης, λίγα νομίσματα έχουν ανασκαφεί από την Εφορεία Κλασικών Αρχαιοτήτων. Από τον Μυστρά υπάρχει μεν από την Εφορεία Βυζαντινών ανεσκαμμένο πολύ ενδιαφέρον υλικό, αλλά παραμένει αδημοσίευτο. Ενώ νομίσματα από την αναστήλωση των Παλατιών του Μυστρά, και τα οποία έχουν ταυτισθεί στο Νομισματικό Μουσείο, δεν συμπεριλαμβάνονται στη σχετική δημοσίευση.

60Γ. Στην τρίτη κατηγορία είναι όλες οι άλλες θέσεις οι οποίες έδωσαν λιγότερα από 10 τεμάχια και βρέθηκαν στα κάστρα Χλεμούτσι και Λιγουριό και σε θέσεις όπως Ολυμπία, Κρέστενα, Καλάβρυτα, Κιάτο, Τεγέα, Λουσοί, Τηγάνι και Άγιος Στέφανος στην Λακωνία, και αλλού.

61Αν και είναι σχετικά λίγες οι θέσεις και λίγα τα γνωστά μεμονωμένα νομίσματα, εν τούτοις, η εικόνα τους παρέχει ενδιαφέροντα στοιχεία. Στη διάρκεια του 13^ου αι. και 14^ου αι. μαρτυρείται μία στροφή από τη βορειοανατολική Πελοπόννησο προς τη δυτική και νότια πλευρά της. Ενώ η Κορινθία και η Αργολίδα αντιμετώπιζαν ταραχές, άλλες περιοχές, λατινοκρατούμενες ή θέσεις βυζαντινής επικράτειας, ήκμαζαν. Η Σπάρτη είχε μεγαλύτερη χρονική επιβίωση από το Άργος, την Κόρινθο ή ακόμα και από την Γλαρέντζα οι οποίες απειλούνταν από τον βορρά. Ενδιαφέρουσα επισήμανση είναι ότι νομίσματα κυκλοφορούσαν αδιακρίτως ανάμεσα σε λατινοκρατούμενες περιοχές και σε περιοχές βυζαντινής επιρροής, όπως, π.χ., στο Μουχλί, θέση επιρροής του δεσποτάτου του Μυστρά, σύμφωνα και με τα ενδιαφέροντα στοιχεία της ανακοίνωσης στο παρόν Συνέδριο των Λαγού και Καρυανού.

62Γενικά, κατά τη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 15^ου αι., η κυκλοφορία των νομισμάτων, είτε είναι μεμονωμένα είτε είναι μέσα σε θησαυρούς, δείχνει μία μεγάλη καμπή. Σημειώνεται απουσία νομισματικών δεδομένων. Είναι γεγονός ότι, η κατάσταση στην Πελοπόννησο κατά τον 15^ο αι. είναι πλέον δραματική. Από δεδομένα της κεραμεικής ωστόσο, είναι γνωστό ότι διάφορες θέσεις στην Πελοπόννησο συνέχιζαν να επιβιώνουν, αν και είχαν περάσει πλέον από την φραγκική ή την βυζαντινή, στην οθωμανική κυριαρχία. Από τη νομισματική μαρτυρία όμως, αυτή η συνέχιση της ζωής, αυτή η επιβίωση, δεν επιβεβαιώνεται. Δύο ερμηνείες είναι δυνατόν να δοθούν για αυτό το φαινόμενο: ή ότι η τοπική κοινωνία είχε εφαρμόσει και καθιερώσει ένα είδος αποχρηματισμού της οικονομικής ζωής και των συναλλαγών, ή ότι παλαιά νομίσματα, σε μία μακρά επιβίωσή τους, συνέχιζαν να κυκλοφορούν. Αυτή όμως η κυκλοφορία από τα νομισματικά ευρήματα δεν έχει ακόμα επιβεβαιωθεί. Σύμφωνα με τη νομισματική πάντα μαρτυρία, το τέλος των μέσων χρόνων και η μετάβαση στους νεώτερους χρόνους, καθώς και αυτή καθαυτή η οθωμανική περίοδος, υπήρξαν για την Πελοπόννησο περίοδοι περισσότερο οδυνηρές και δύσκολες απ’ ό,τι ίσως σε όποια άλλη περιοχή του ελλαδικού χώρου.

Παραρτημα

63Θησαυροί από το Νομισματικό Μουσείο που εξετάσθηκαν με αφορμή την παρούσα μελέτη.

641. Επίδαυρος 1986: 22 + 3 = 25 deniers tournois. Από ανασκαφές του Καββαδία. Βρέθηκαν το 1904. Στο ΝΜΑ ήρθαν πολύ αργότερα μέσω του ΕΑΜ. Αρ. εγγρ. 499/1986, πρωτόκολλο γ (για τα 22 τεμ.) και πρωτόκολλο β (για τα 3 τεμ.). Μνεία στο Π. Καββαδια, «Περί των εν Επιδαύρω ανασκαφών και εργασιών», ΠΑΕ 1905, σ. 52, και μνεία επίσης στο ΑΔ 1986, 41, 1.

652. Eπίδαυρος 1891-1892: 28 deniers tournois. Αδημοσίευτος. Από ανασκαφές του Καββαδία. Βρέθηκαν το Νοέμβριο του 1883. Ευρ. AE Θ’, 19.

663. Βούρβουρα Κυνουρίας 1905: 555 deniers tournois. Αδημοσίευτος. Γνωστός ως θησαυρός Κυνουρίας. Αρ. εγγρ. 2112/1905. Ευρ. 1905, κεφ. ΜΕ’ α, 1.

674. Σικυών 1938: 14 soldini, Αδημοσίευτος. Κατάσχεση. Παραδόθηκαν από τον Αν. Ορλάνδο. Ευρ. 1938, κεφ ΚΘ’, αρ. 7379.

685. Φύχτι Μυκηνών 1898: 22 deniers tournois και 12 soldini. Αδημοσίευτος. Αρ. εγγρ. 963 και 979 του 1898. Ευρ. 1897/8, κεφ. ΙΒ’.

696. Ίσαρι Λυκόσουρας 1894: 26 deniers tournois και 22 soldini. Αδημοσίευτος. Αρ. εγγρ. 498/1894, 499/1894. Ευρ. 1893/4, κεφ. ΚΔ’.

707. Mαντίνεια 1867: 11 soldini. Αδημοσίευτος. H απόδοση στους παρακάτω τύπους βασίσθηκε σε παλαιά Ευρετήρια του Ποστολάκα. Ο θησαυρός είναι προς αναζήτηση. Εκφράζεται αμφισβήτηση για την πιστότητα των ταυτίσεων των 6 τεμαχίων του Giovanni Gradenigo.

718. Πάτρα 1939: 177 soldini, 2 deniers tournois και 2 νέα ελληνικά-παρεισφρύσεις. Αδημοσίευτος. Κατάσχεση Κωστή. Παραδόθηκαν από το Φοίβο Σταυρόπουλο. Αρ. εγγρ. 7441.

729. Χατζή Βουφράδα Μεσσηνίας 1927: 1 soldino και 343 torneselli. Αδημοσίευτος. Ευρ. 1927, κεφ. IB’, αρ. A, 4916.

7310. Mυστράς 1934 (30 Ιουνίου): 345 torneselli και 1 ανώνυμο βενετικό 17^ου αι. (ISOLE ET ARMATA) που δεν πρέπει να ανήκει στο εύρημα. Μνεία στο BCH 59 (1935), σ. 244: αναφέρονται 320 τεμ. Ευρ. 1934, κεφ. ΙΗ’, σ. 42.

7411. Γρίβιτσα Μεθώνης 1867: 12 soldini. Αδημοσίευτος. Βρέθηκε «εντός φάραγγος». Από το Υπουργείο Παιδείας. Αρ. εγγρ. 9427, 9470, 5748.