1 Η ιστορία της Πελοποννήσου, κατά τους βυζαντινούς χρόνους, παρουσιάζει αρκετές ιδιαιτερότητες, οι οποίες συνεχίζουν να απασχολούν τους μελετητές, όταν αυτοί προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν και να συμπληρώσουν τις αποσπασματικές και αντικρουόμενες ιστορικές μαρτυρίες. Η ένδεια των πηγών, αλλά και η έλλειψη συστηματικής δημοσίευσης αρχαιολογικών ευρημάτων, καθιστούν τη μελέτη της βυζαντινής Πελοποννήσου, ακόμη και σήμερα, αρκετά προβληματική1.

2Κομβικό σημείο για την εξέλιξη της μελέτης της βυζαντινής ιστορίας της Πελοποννήσου αποτέλεσε το βιβλίο του Antoine Bon (1901-1972)2, Le Péloponnèse byzantin jusqu’en 12043. Αξίζει να σημειωθεί ότι o Bon, ως μέλος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, συμμετείχε στις ανασκαφές της Θάσου και δημοσίευσε υλικό της κλασικής περιόδου. Ωστόσο, το επιστημονικό ενδιαφέρον του Bon επικεντρώθηκε πολύ νωρίς στη μεσαιωνική οχυρωματική του ελλαδικού χώρου4, όπως άλλωστε καταδεικνύει και η μελέτη του για τις μεσαιωνικές οχυρώσεις του Ακροκορίνθου5. Τα ταξίδια του στην Πελοπόννησο, στη δεκαετία του 1930, δεν περιορίστηκαν μόνον στην καταγραφή και φωτογράφηση των κάστρων της φραγκοκρατίας, αλλά τον έφεραν σε επαφή και με διάφορα μνημεία της βυζαντινής περιόδου. Η βυζαντινή και η φραγκοκρατούμενη Πελοπόννησος σύντομα έγιναν ο τομέας των ερευνητικών του προτιμήσεων6. Η μονογραφία του Bon για τη βυζαντινή Πελοπόννησο αποτελεί την πρώτη συστηματική προσπάθεια να μελετηθεί η ιστορία της περιοχής από την κυριαρχία των Ρωμαίων μέχρι την τέταρτη Σταυροφορία. Παράλληλα με τα ιστορικά γεγονότα, η μελέτη πραγματεύεται την πολιτική, εκκλησιαστική και στρατιωτική διοίκηση της Πελοποννήσου, καθώς και την κοινωνία και οικονομία της περιοχής κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Η πρωτοτυπία της έρευνας του Bon έγκειται σε δύο βασικούς παράγοντες : πρώτον, στην ενασχόληση με μια απομακρυσμένη επαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, σε μια περίοδο που το ενδιαφέρον των βυζαντινών σπουδών επικεντρωνόταν σχεδόν αποκλειστικά γύρω από την Κωνσταντινούπολη και, δεύτερον, στη συνεξέταση για πρώτη φορά γραπτών πηγών και αρχαιολογικών τεκμηρίων. Στο συγκεκριμένο βιβλίο, ο Bon πραγματεύεται και το θέμα των αβαροσλαβικών επιδρομών και της περίφημης εγκατάστασης των Σλάβων στην Πελοπόννησο, αναλύοντας τις δυσχερείς συνέπειες που αυτές είχαν στις τύχες της περιοχής. Ο συγγραφέας συγκέντρωσε και σχολίασε, σχεδόν στο σύνολό της, την παλαιότερη σχετική βιβλιογραφία, με αναφορές στις γραπτές πηγές, αλλά και με την επίγνωση ότι τα λιγοστά διαθέσιμα αρχαιολογικά τεκμήρια δεν μπορούσαν να βοηθήσουν στην επίλυση των πολλών ασαφειών.

3Έκτοτε, το θέμα των αβαροσλαβικών επιδρομών και κυρίως το θέμα της εγκατάστασης των Σλάβων στην Πελοπόννησο απασχόλησε ιδιαίτερα την έρευνα. Οι διαφορετικές ιδεολογικές πεποιθήσεις των ιστορικών του 19^ου αι. και του πρώτου περίπου μισού του 20^ου αι. προκάλεσαν μακρά επιστημονική αντιπαράθεση αναφορικά με το θέμα. Η ακριβής χρονολογία των επιδρομών και της εγκατάστασης των σλαβικών φύλων στο νοτιοελλαδικό χώρο έγινε το επίκεντρο της έρευνας. Παράλληλα, ανέκυψε και το καίριο ερώτημα κατά πόσον το δυτικό τμήμα της Πελοποννήσου έμεινε πράγματι εκτός βυζαντινής επιρροής για τρεις περίπου αιώνες.

4Σήμερα, ο προσεκτικός τρόπος ανασκαφής των βυζαντινών στρωμάτων, οι επιφανειακές έρευνες σε διάφορα σημεία της Πελοποννήσου, στα παράλια και στην ενδοχώρα, η επικαιροποίηση της χρονολόγησης των υλικών καταλοίπων, κυρίως της κεραμικής, η επανεξέταση των γραπτών πηγών κάτω από το φως της αρχαιολογικής μαρτυρίας, συνιστούν τα ερευνητικά εκείνα εργαλεία με τα οποία γίνεται προσπάθεια να επαναπροσδιοριστεί το βυζαντινό παρελθόν της περιοχής7. Μονογραφίες, συλλογικοί τόμοι, πρακτικά συνεδρίων και σειρά άρθρων συνεχίζουν να συμπληρώνουν την ήδη πλούσια βιβλιογραφία8.

5 Ενδεικτικά, και κατά χρονολογική σειρά έκδοσης, θα γίνει αναφορά σε ορισμένα σύγχρονα δημοσιεύματα, τα οποία αποτελούν κατά τεκμήριο απαραίτητα σημεία αναφοράς, ανεξαρτήτως μεθοδολογικής προσέγγισης και τρόπου θεώρησης και τα οποία εμπεριέχουν πλήρη και επικαιροποιημένο βιβλιογραφικό υπομνηματισμό.

6H μονογραφία της Άννας Αβραμέα, Le Péloponnèse du iv^e au viii^e siècle, συνιστά μια πρωτοπόρα συστηματική συνεξέταση ιστορικών αφηγήσεων και ποικίλων αρχαιολογικών τεκμηρίων, όπως κτιριακά και υλικά κατάλοιπα (επιγραφές, νομίσματα, πόρπες, μολύβδινες σφραγίδες), στο πλαίσιο κατανόησης και ανασύστασης της ιστορίας της Πελοποννήσου κατά τη συγκεκριμένη περίοδο. Αναφορικά με το σλαβικό ζήτημα η συγγραφέας επανεξετάζει τον χαρακτήρα των διαφόρων αβαροσλαβικών επιδρομών στα τέλη του 6^ου αιώνα και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η μόνιμη και μαζική σλαβική εγκατάσταση στις πελοποννησιακές περιοχές πραγματοποιήθηκε λίγο αργότερα, στο διάστημα μεταξύ της δεύτερης εικοσαετίας του 7^ου αι. και του πρώτου μισού του 8^ου αι. Υποστηρίζει επίσης, ότι υπήρξε μια ειρηνική συγκατοίκηση των επήλυδων με τον ντόπιο πληθυσμό9. Η εγκατάστασή τους ήταν μαζικότερη στα κεντρικά και δυτικά τμήματα της Πελοποννήσου, δηλαδή σε περιοχές με δημογραφική συρρίκνωση, γεγονός που αποδεικνύεται από το πλήθος των σλαβικών τοπωνυμιών στις περιοχές αυτές. Παρομοίως, η μελέτη των μολύβδινων σφραγίδων του 7^ου αι. και 8^ου αι. με τόπο εύρεσης τις νησίδες του Αργολικού, οδήγησαν τη συγγραφέα στο ενδιαφέρον συμπέρασμα για ένα συνεχή έλεγχο του παράλιου πελοποννησιακού χώρου από το βυζαντινό στόλο, κυρίως για λόγους ασφάλειας των επικοινωνιών και όχι λόγω της τυχόν ανασφάλειας που επικρατούσε στο εσωτερικό της περιοχής10. Ή να το διατυπώσουμε αλλιώς παραπέμποντας στην παρατήρηση του Ηλία Αναγνωστάκη : « ευρήματα σε παράκτιες νησίδες από επεισοδιακά τεκμήρια της φυγής του πληθυσμού μπροστά στον σλαβικό όλεθρο μεταμορφώνονται σε αδιάψευστους μάρτυρες μιας διαχρονικής επικοινωνίας των ακτών με την ενδοχώρα και συνεχούς ελέγχου του παράλιου χώρου από το βυζαντινό στόλο»11.

7Το συλλογικό πόνημα Les Trésors monétaires byzantins des Balkans et d’Asie Mineure (491-713)12 αποτελεί προϊόν διεθνούς επιστημονικής συνεργασίας. Στο συγκεκριμένο βιβλίο, δίνεται αναλυτική παρουσίαση νομισματικών θησαυρών με χρονολογία απόκρυψης από την αρχή της βασιλείας του Αναστασίου μέχρι περίπου και την πρώτη δεκαετία του 8^ου αιώνα, από τη βαλκανική χερσόνησο και τη Μ. Ασία. Παράλληλα, θίγονται θέματα νομισματικής παραγωγής, καθώς και θέματα νομισματικής κυκλοφορίας κατά διοικητικές περιφέρειες. Με βάση την ομαδοποίηση των « θησαυρών » κατά χρονικές περιόδους και σύμφωνα με την πιθανή χρονολογία απόκρυψης, επιχειρείται επίσης η ένταξή τους στις διάφορες επιδρομές, κυρίως αβαροσλαβικές, οι οποίες έπληξαν τη βαλκανική χερσόνησο. Η μελέτη της Αβραμέα « Νομισματικοί “θησαυροί” και μεμονωμένα νομίσματα από την Πελοπόννησο (6^ος-7^ος αι.)»13, θα μπορούσε να θεωρηθεί ο πρόδρομος αυτής της μεθοδολογικής προσέγγισης.

8Το πρόσφατο βιβλίο του Florin Curta The Edinburgh History of the Greeks, ca. 500 to 105014 καταθέτει μια σειρά από πρωτότυπες ή ανατρεπτικές σκέψεις αναφορικά με τον τρόπο, το χρόνο και τα αίτια εγκατάστασης Αβάρων και Σλάβων στην περιοχή της Πελοποννήσου. Χωρίς αμφιβολία, το βιβλίο αυτό, σε συνδυασμό και με προγενέστερες μονογραφίες και άρθρα του ίδιου μελετητή15, πολλές φορές με θεματικές επικαλύψεις και επαναλήψεις, αποτελεί εξαιρετικά χρήσιμο βοήθημα, ανεξάρτητα του ποσοστού αποδοχής των προτεινόμενων συμπερασμάτων. H βοήθεια έγκειται στο γεγονός ότι τροφοδοτεί την έρευνα με μια σειρά ερωτημάτων ή απόψεων και συνεπώς προκαλεί για μια επικαιροποίηση ή επανεξέταση πολλών πτυχών της πελοποννησιακής ιστορίας κατά τους πρώιμους και μέσους βυζαντινούς χρόνους.

9Προφανώς, η δημοσίευση του τόμου Ιστορική γεωγραφία της βυζαντινής Πελοποννήσου (395-1204), αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας16, θα αποτελέσει μια ολοκληρωμένη παρουσίαση όλων των ιστορικών και αρχαιολογικών δεδομένων που έχουμε στη διάθεσή μας για την Πελοπόννησο της πρώϊμης και μέσης βυζαντινής περιόδου17.

10O Στράβων παρομοιάζει την Πελοπόννησο σαν ένα πλατανόφυλλο18, ενώ οι βυζαντινοί συγγραφείς την προσδιορίζουν ως τα κατωτικά μέρη19. Ωστόσο, το αρχαίο όνομα Πελοπόννησος διατηρήθηκε σε όλη τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων. Σε ορισμένες μολύβδινες σφραγίδες απαντώνται και οι ονομασίες Πολοπόννησος και Πολυπόννησος, ονομασίες που πιθανόν προήλθαν από λανθασμένες ετυμολογικές ερμηνείες της λέξης εκ μέρους όχι ιδιαίτερα μορφωμένων ανθρώπων20.

11Η Πελοπόννησος από την εποχή του Aυγούστου και ειδικότερα από το 27 π.X. αποτέλεσε τμήμα της επαρχίας Aχαΐας. Με βάση τον Συνέκδημο του Iεροκλέους, αλλά και άλλες μεταγενέστερες πηγές, όπως τα Θαύματα του Aγίου Δημητρίου, η επαρχία Eλλάδος (Aχαΐα), από τα μέσα περίπου του 5^ου αι. μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 7^ου αι., υπαγόταν στο Aνατολικό Iλλυρικό, με πρωτεύουσα την Κόρινθο. Στα τέλη του 7^ου αιώνα μαρτυρείται ο όρος Θέμα Eλλάδος. H πρώτη μνεία στρατηγού του θέματος εμφανίζεται το 695, ενώ η ίδρυσή του τοποθετείται μεταξύ του 687 και του 695, στη διάρκεια δηλαδή της πρώτης βασιλείας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Β΄ (685-695). Ο Ostrogorsky υποστήριξε ότι κατά τη συγκεκριμένη περίοδο και ακόμη στη διάρκεια του 8^ου αι. η Πελοπόννησος δεν υπαγόταν στο θέμα Eλλάδος και ότι η περιοχή βρισκόταν εκτός σφαίρας επιρροής της κεντρικής εξουσίας. Aντιθέτως, ο ιστορικός Διονύσιος Zακυθηνός υποστήριξε ότι το θέμα Eλλάδος περιελάμβανε και την Πελοπόννησο. Σήμερα, με βάση την αρχαιολογική μαρτυρία μπορεί κανείς να υποστηρίξει με αρκετή βεβαιότητα ότι η Πελοπόννησος στα τέλη του 7^ου αι. και μέχρι περίπου τα τέλη του 8^ου αι. αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του συγκεκριμένου θέματος21.

12Στις αρχές του 9^ου αι. ή και λίγο νωρίτερα22, η Πελοπόννησος αποτέλεσε αυτόνομο θέμα με πρωτεύουσα την Kόρινθο, την παλαιά πρωτεύουσα του θέματος Eλλάδος23. Η ίδρυση του θέματος Πελοποννήσου οριοθετείται από διάφορα σημαντικά γεγονότα στην περιοχή.

13Πρώτον, το 782/83 μαρτυρείται η εκστρατεία του πατρικίου καὶ λογοθέτη τοῦ ὀξέος δρόμου Σταυρακίου, ο οποίος, όπως μας πληροφορεί ο Θεοφάνης, στάλθηκε από την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία κατά των σλαβικών φύλων24 (Σκλαυινῶν ἐθνῶν)25. Ο Σταυράκιος, αφού προέλασε προς τη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα, υπέταξε όλα αυτά τα φύλα και τα υποχρέωσε να αναγνωρίσουν τη βυζαντινή κυριαρχία και να πληρώνουν φόρο. Στη συνέχεια, στράφηκε προς την Πελοπόννησο όπου συγκέντρωσε πολλούς αιχμαλώτους και αποκόμισε στην αυτοκρατορία πολλά λάφυρα26.

14Επιπλέον, στα τέλη του 8^ου αι. φαίνεται ότι ιδρύθηκε και το θέμα της Κεφαλληνίας, πιθανότατα στο πλαίσιο μιας πολιτικής εκ μέρους της κεντρικής εξουσίας για στρατιωτική και διοικητική ενδυνάμωση των δυτικών επαρχιών της αυτοκρατορίας, όπως άλλωστε αποδεικνύεται και με την περίπτωση ίδρυσης του θέματος της Πελοποννήσου27.

15Τέλος, στις αρχές του 9^ου αι., η Πελοπόννησος, όπως θα δούμε και πιο κάτω στην εκκλησιαστική οργάνωση, εμφανίζεται να εμπίπτει στα άμεσα ενδιαφέροντα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α΄ (802 – 811)28, ύστερα από την καταστολή επανάστασης των Σλάβων της Πελοποννήσου και την αποτυχία τους να καταλάβουν την πόλη των Πατρών (805 ή 807), χάρη στη θαυματουργή εμφάνιση και παρέμβαση του αποστόλου Ανδρέα29.

16Στο εξής το θέμα και οι στρατηγοί της Πελοποννήσου, τουλάχιστον μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 11^ου αι., αναφέρονται τακτικά τόσο στις γραπτές πηγές30, όσο και σε μολύβδινες σφραγίδες31. Έχει διασωθεί επίσης και μικρός αριθμός σφραγίδων με αναφορά σε τουρμάρχες Πελοποννήσου, οι οποίες συμπληρώνουν εν μέρει την εικόνα της στρατιωτικής οργάνωσης του θέματος κατά τoν 9^ο αι.32 και 10^ο αι.33. Σφραγίδες επίσης, του τέλους του 8^ου αι. και των αρχών του 9^ου αι. αναφέρουν και διαφόρους εκ προσώπου, όπως για παράδειγμα τον Νικηφόρο εκ προσώπου Τροιζήνας34, ή ακόμη τον Θεόδοτο εκ προσώπου Ορόβης35. Επιπλέον, η διοικητική υποστήριξη του θέματος, κυρίως σε θέματα δημοσιονομικά ή φοροεισπρακτικά, από τα τέλη του 8^ου αι. και μέχρι τα τέλη του 10^ου αι., περιελάμβανε, αναγραφείς36, επόπτες37, πρωτονοτάριους38, κομμερκιαρίους39, διοικητές40 και άρχοντες41.

17 Με βάση λοιπόν τις γραπτές πηγές και τα πολύτιμα σφραγιστικά κατάλοιπα υποδηλώνεται μια συνεχής επαγρύπνηση του εκάστοτε τοπικού στρατηγού και των υπηρεσιών του, κατά τον 9^ο αι. και 10^ο αι.42, για επιτήρηση στο εσωτερικό του θέματος, αλλά και για τη διασφάλιση των παράλιων περιοχών από τις αραβικές επιδρομές43. Η επιτήρηση στο εσωτερικό του θέματος πιθανότατα επικεντρώθηκε σε δύο βασικούς τομείς : πρώτον, σε οργανωτικά θέματα που αφορούσαν στην ανασυγκρότηση και λειτουργία των κρατικών διοικητικών δομών, στρατιωτικών και πολιτικών, του θέματος Πελοποννήσου. Όπως έχει ήδη αναφερθεί η ίδρυση του συγκεκριμένου θέματος ανάγεται στα τέλη του 8^ου αι. ή στις αρχές του 9^ου αι., σε μια εποχή ανάκαμψης του αυτοκρατορικού ενδιαφέροντος για την περιοχή, τόσο σε στρατιωτικό, όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Δεύτερον, σε θέματα που αφορούσαν στην ομαλή ένταξη του οποιουδήποτε σλαβικού στοιχείου44 ή άλλων επήλυδων στο ισχύον αυτοκρατορικό διοικητικό σύστημα της Πελοποννήσου45, αλλά και στο ντόπιο κοινωνικό ιστό.

18Στη διάρκεια του 11^ου αι. ή και λίγο νωρίτερα σημειώνεται μια τάση συγχώνευσης του θέματος Πελοποννήσου με το θέμα Ελλάδος, κυρίως σε ό, τι αφορούσε δημοσιοοικονομικά και νομικά ζητήματα46, ενώ λίγο αργότερα και τα δύο θέματα εντάχθηκαν στην υπηρεσία του μεγάλου δουκός47.

19Η εκκλησιαστική οργάνωση της Πελοποννήσου παρουσιάζει αρκετές ιδιομορφίες, οι οποίες με τη σειρά τους αντανακλούν τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές μεταμορφώσεις της περιοχής στο διάστημα των οκτώ αιώνων που καλύπτει η προς εξέταση περίοδος. Πολύ επιγραμματικά θα αναφερθούμε σε τρεις φάσεις της εξέλιξής της.

20Στη διάρκεια του 5^ου αι., η εκκλησία της Πελοποννήσου βρέθηκε στο επίκεντρο της πολυτάραχης και μακρόχρονης πάλης μεταξύ Ρώμης και Κωνσταντινούπολης. Η ίδρυση του λεγόμενου « παπικού βικαριάτου », με την οποία καθιερώθηκε η ψιλή εξάρτηση της εκκλησίας του ανατολικού Ιλλυρικού στην παλαιά Ρώμη, είχε ως αποτέλεσμα την υπαγωγή και της εκκλησίας της Πελοποννήσου στη δικαιοδοσία του πάπα με άμεση εξάρτηση από τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης48. Στα μέσα του 5^ου αι., η μητρόπολις Kορίνθου ήταν πρώτη στη σειρά των επισκοπών της Aχαΐας και ακολουθούσε η επισκοπή Aθηνών και αρκετές άλλες, από τις οποίες πέντε ανήκαν στον πελοποννησιακό χώρο : των Πατρών, της Λακεδαίμονος, του Άργους, της Mεγαλοπόλεως, και ίσως της Tεγέας49.

21Κομβικό σημείο για την εκκλησιαστική ιστορία της Πελοποννήσου αποτελεί η προσάρτηση του ανατολικού Iλλυρικού στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως, το 732/73350 ή το 752-75751. Στη συνέχεια η Notitia 352, γνωστή και ως Tακτικό της Eικονομαχίας, αποτελεί ίσως μια από τις ελάχιστες πηγές, η οποία παρέχει πληροφορίες για την εκκλησιαστική οργάνωση της Πελοποννήσου κατά τον 8^ο αιώνα. Δεν είναι σαφές πότε ακριβώς συντάχθηκε η Notitia 3, μολονότι η σύνδεσή της με την εικονομαχική Σύνοδο του 754 φαίνεται πιθανή53. Η συγκεκριμένη πηγή αναφέρει στην Πελοπόννησο, εκτός από τη μητρόπολη Κορίνθου, και δύο αυτοκέφαλες μητροπόλεις, των Πατρών και της Αρκαδίας, καθώς και 37 επισκοπές, παλαιές και νέες, υποκείμενες στον Κορίνθου54. Τις πληροφορίες που παρέχει η συγκεκριμένη Notitia έρχεται να εμπλουτίσει η μαρτυρία των σφραγίδων. Για να περιοριστούμε στον ευρύτερο πελοποννησιακό χώρο, ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η επισκοπή της Ορόβης, άγνωστη από άλλες πηγές55. Η μολύβδινη σφραγίδα του Βασιλείου επισκόπου Ορόβης, η οποία βρέθηκε στη νησίδα Ρόμβη, απέναντι από το Τολό, και η οποία χρονολογείται στα μέσα του 8^ου αιώνα, υπαινίσσεται την ύπαρξη πολλών επισκοπών στον πελοποννησιακό χώρο κατά τη διάρκεια του 8^ου αι. H ίδρυση της επισκοπής Ορόβης θα πρέπει ενδεχομένως να συνδεθεί με τη βασιλεία του Κωνσταντίνου Ε΄ (741-775) και ειδικότερα με τις μεθοδεύσεις του συγκεκριμένου αυτοκράτορα να ενισχύσει τον εικονομαχικό κλήρο, στο πλαίσιο της οργάνωσης της Εικονομαχικής Συνόδου το 75456, στην οποία σύμφωνα με τον Θεοφάνη έλαβαν μέρος 338 πατέρες57. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο τρεις πελοποννησιακές επισκοπές, αυτές των Πατρών, της Μονεμβασίας και της Τροιζήνας, συμμετείχαν στις εργασίες της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου (787), η οποία καταδίκασε την Εικονομαχία και αποφάσισε την αναστήλωση των εικόνων58.

22Στις αρχές του 9^ου αι., και ειδικότερα στα χρόνια της βασιλείας του Νικηφόρου Α΄, παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στην εκκλησιαστική οργάνωση της Πελοποννήσου με την αναβάθμιση της Πάτρας σε μητρόπολη59. Στην μητρόπολη Πατρών, αρχικά, υπάγονταν τρεις επισκοπές, της Λακεδαίμονος, της Μεθώνης και Κορώνης60. Αργότερα, όπως υποδηλώνεται με τη Notitia 7 προστέθηκε και η επισκοπή Βολαίνης (Ωλένης)61, ενώ στο δεύτερο μισό του 10^ου αι., σύμφωνα με τη Notitia 9, προστέθηκε και η επισκοπή του Έλους62. Η ύπαρξη μολύβδινης σφραγίδας του Παύλου επισκόπου Κερνίτζας, η οποία χρονολογείται στον 10^ο αι.63, αποτελεί μοναδική μαρτυρία, ότι η συγκεκριμένη επισκοπή υπαγόταν και αυτή στη δικαιοδοσία της μητρόπολης Πατρών, πολύ πριν από την εμφάνισή της στους επισκοπικούς καταλόγους του 12^ου αι.64. Επιπλέον, σύμφωνα με τη Notitia 7 των αρχών του 10^ου αιώνα στη μητρόπολη Κορίνθου υπάγονταν οι επισκοπές, Δαμαλά, Άργους, Μονεμβασίας, Κεφαλληνίας, Ζακύνθου, Ζεμενού και Μάνης65.

23Οι αλλαγές των αρχών του 9^ου αι., εκτός από τη δημιουργία στον πελοποννησιακό χώρο δύο κυρίαρχων μητροπόλεων, της Κορίνθου και των Πατρών, καταδεικνύουν και μια αισθητή μείωση των περιφερειακών επισκοπών. Μια τέτοια βέβαια πολιτική συνάδει με τις πρακτικές του αυτοκράτορα Νικηφόρου A ́, ο οποίος, επιδίωξε να βάλει τάξη στη χαώδη εκκλησιαστική κατάσταση του 8^ου αι. και αντιμετώπισε με αυστηρότητα τη φορολόγηση της εκκλησιαστικής περιουσίας66. Ωστόσο, άγνωστη παραμένει η εσωτερική οργάνωση της κάθε επισκοπής αναφορικά με τη γεωγραφική έκταση δικαιοδοσίας της, καθώς και με τον τρόπο διοίκησης των επιμέρους εκκλησιαστικών κοινοτήτων, οι οποίες στο παρελθόν αποτελούσαν σημαντικές επισκοπές. Βεβαίως, από τις αρχές του 10^ου αι., όπως έχει ήδη καταδειχθεί, παρατηρείται και πάλι αύξηση των επισκοπικών εδρών της Πελοποννήσου, ενώ τον 11^ο αι. η επισκοπή Λακεδαίμονος (1082/83)67 και αργότερα στον 12^ο αι., η κοινή επισκοπή Άργους-Ναυπλίου (1188/89), αναβιβάστηκαν σε μητροπόλεις68. Επίσης, η δημιουργία, στα τέλη του 11^ου αι., της μητροπόλεως Χριστιανουπόλεως, στη μεσσηνιακή ενδοχώρα, στους δυτικούς πρόποδες του όρους Αιγάλεω Τριφυλίας, κοντά στην περιοχή των Κοντοβουνίων, αποτελεί σημαντική εξέλιξη στην εκκλησιαστική ιστορία της Πελοποννήσου69. Η ίδρυση της νέας μητροπόλεως πιθανόν να συνδέεται με την άνθιση του μοναχισμού στην περιοχή, σε συνδυασμό με τη δημογραφική και την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, από τα τέλη του 11^ου αι. και σε όλη τη διάρκεια του 12^ου αι.70.

24 Γενική είναι η αντίληψη ότι η παρακμή των βυζαντινών πόλεων άρχισε σταδιακά στα τέλη του 6^ου αι. ή ακόμη στις αρχές του 7^ου αι.71. Στο σημείο αυτό θα πρέπει κανείς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός και να αποφεύγει γενικεύσεις. Η κάθε πόλη, μοιάζει να κρύβει τη δική της ιστορία, μοιάζει να προσαρμόζεται στις νέες προοπτικές ή να επιλύει τα προβλήματα που προκύπτουν με βάση ενδογενείς διεργασίες και αντιστάσεις, οι οποίες προφανώς επηρεάζονται από ποικίλους φανερούς ή άδηλους παράγοντες, όπως, για παράδειγμα, από τη γεωγραφική θέση της πόλης, τη δημογραφική και οικονομική κατάσταση της ίδιας και της ενδοχώρας της, και ακόμη από τον ψυχολογικό παράγοντα, που ιδιαίτερα επηρεάζει τον ανθρώπινο πληθυσμό σε περιόδους ιστορικών αλλαγών και μεταβατικών ανασυγκροτήσεων.

25Στην προσπάθεια του ιστορικού να αναπλάσει την ιστορική εξέλιξη και τον χαρακτήρα των πόλεων και της υπαίθρου κατά τη βυζαντινή περίοδο, αλλά και να ανασυστήσει τους χερσαίους και θαλάσσιους δρόμους επικοινωνίας, μέσα σε ένα πολύπλοκο, ασαφές και αποσπασματικά τεκμηριωμένο ιστορικό πλαίσιο, η αρχαιολογική έρευνα και η μελέτη της νομισματικής μαρτυρίας, σε συνδυασμό και με τις γραπτές πηγές γίνονται πολύτιμα εργαλεία72. Πράγματι, στις ημέρες μας, η έρευνα έχει ιδιαίτερα ωφεληθεί από τα αρχαιολογικά τεκμήρια73, παρά το γεγονός ότι σημαντικό αρχαιολογικό και νομισματικό υλικό παραμένει ακόμη αδημοσίευτο. Σε ό, τι αφορά στην εξέλιξη των πελοποννησιακών πόλεων, ανασκαφές στο Άργος74, την αρχαία Μεσσήνη75, τη Σπάρτη76, την Πάτρα77, την Κόρινθο78, τη Νεμέα79 και αλλού, καθώς και επιφανειακές έρευνες80 σε διάφορες πελοποννησιακές περιοχές81, έχουν αποκαλύψει αρκετά στοιχεία, τα οποία συμβάλλουν στην κατανόηση των μεταμορφώσεων τις οποίες γνώρισαν οι πόλεις και η ύπαιθρος της Πελοποννήσου στη διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

26Είναι γνωστό ότι κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 6^ου αι. η οικοδομική δραστηριότητα των αυτοκρατόρων Αναστασίου Α΄ (491-518) και Ιουστινιανού Α΄ (527-565) εμφανίζεται ιδιαίτερα αξιόλογη μέσα σε ένα καλά οργανωμένο σχέδιο για την προστασία και την ανάκαμψη των πόλεων της αυτοκρατορίας, τόσο στη Μ. Ασία όσο και τη Χερσόνησο του Αίμου. Επιπλέον, η ελληνιστική παράδοση, κατά την οποία η ίδρυση πόλεων ήταν μια από τις ύψιστες πράξεις αρετής του μονάρχη, έπαιξε σημαντικό ρόλο στις αντιλήψεις των δύο αυτών αυτοκρατόρων. Για παράδειγμα, οι πόλεις που είχαν καταστραφεί από τις βαρβαρικές γοτθικές επιδρομές στη χερσόνησο του Aίμου, κατά τον 3^ο αι. και 4^ο αι., ξανακτίζονται και οχυρώνονται ενώ νέες πόλεις δημιουργούνται82.

27Ωστόσο, η Πελοπόννησος, ήδη από αυτή την περίοδο, μοιάζει απομονωμένη από το κέντρο. Η περιοχή, στο μεγαλύτερο τουλάχιστον μέρος της, δεν φαίνεται να αποτελεί το επίκεντρο εκτεταμένης κρατικής οικοδομικής δραστηριότητας, και ειδικότερα εκτεταμένων αμυντικών έργων, σε αντίθεση με άλλες περιοχές της Βόρειας Βαλκανικής, της Μ. Ασίας και ακόμη της βόρειας και κεντρικής Ελλάδος.

28Η οικοδομική δραστηριότητα που εμφανίζεται σε ορισμένες πόλεις της Πελοποννήσου κατά τον 5^ο αι., αλλά και κατά τον 6^ο αι., αφορά κυρίως θρησκευτικά κτίσματα, για την ανέγερση και τη διακόσμηση των οποίων, όπως προκύπτει από αφιερωματικές επιγραφές, ξοδεύονται αρκετά ιδιωτικά χρήματα, κυρίως χρήματα εύπορων πιστών83. Ενδεικτικά αναφέρουμε, τη θεοφιλέστατη διάκονο Αγριππιανή, η οποία διέθεσε τα απαιτούμενα χρήματα για τη διακόσμηση παλαιοχριστιανικής βασιλικής στην Πάτρα, στις αρχές του 6^ου αι.84.

29Σε επίπεδο άμυνας εξαίρεση αποτελεί η ενίσχυση ή η επισκευή του τείχους του Ισθμού στα χρόνια του Ιουστινιανού (527-565) από τον Βικτορίνο85, ο οποίος είχε αναλάβει, σύμφωνα με επιγραφική μαρτυρία, την ευθύνη των οχυρών για όλες τις βαλκανικές επαρχίες. Ο αυτοκράτορας, όπως μας πληροφορεί ο Προκόπιος στο έργο του Περί Κτισμάτων86, μολονότι γνώριζε ότι όλες οι πόλεις της Πελοποννήσου ήταν ατείχιστες, αφού σκέφτηκε ότι θα χρειαστεί πολύς χρόνος για να επιμεληθεί την καθεμία χωριστά, αποφάσισε να οχυρώσει τον Ισθμό και με αυτόν τον τρόπο επέτυχε να κάνει απροσπέλαστες στους εχθρούς τις πόλεις της Πελοποννήσου. Η δημιουργία στον Ισθμό μιας συνολικής αμυντικής γραμμής για όλη την Πελοπόννησο υποδηλώνει πιθανόν την υποβάθμιση του χώρου νοτιότερα από αυτό το σημείο και πιο συγκεκριμένα την έλλειψη σημαντικών και οργανωμένων αστικών πυρήνων. Η μη αναφορά της Πάτρας, ευάλωτης σε εχθρικές επιδρομές από δυσμάς, δημιουργεί εύλογα ερωτήματα.

30Ποια ήταν όμως η εικόνα των πελοποννησιακών πόλεων κατά τον 6^ο αι. και πώς αυτή εξελίχθηκε στη διάρκεια του 7^ου αι. ;

31Ενδεικτικά87, αρχίζοντας από την Πάτρα, δεν θα ήταν παράτολμο να υποστηρίξει κανείς ότι σε όλη τη διάρκεια του 6^ου αιώνα στη συγκεκριμένη πόλη, και πιθανότατα και στην ευρύτερη περιοχή της, υπήρχαν ακόμη εύποροι αστοί και γαιοκτήμονες οι οποίοι διέθεταν τα κατάλληλα « κεφάλαια » και μπορούσαν να συμβάλουν στην κατασκευή οικοδομημάτων88 και ακόμη στο κτίσιμο του κάστρου της πόλης, ίσως στα χρόνια της βασιλείας του Μαυρικίου (582-602)89. Ενδεικτικό είναι το γεγονός, ότι από τους ελάχιστους πρωτοβυζαντινούς « θησαυρούς » με χρυσά νομίσματα από την Πελοπόννησο, δύο έχουν βρεθεί στην περιοχή των Πατρών. Ο « θησαυρός » Πατρών/1986, με χρονολογία απώλειας στα χρόνια του Μαυρικίου90, βρέθηκε σε πήλινο αγγείο, το οποίο είχε τοποθετηθεί σε κρύπτη ρωμαϊκού τάφου και αποτελείτο από 4 σόλιδους των αυτοκρατόρων Ιουστινιανού Α΄ (527- 565), Ιουστίνου Β΄ (565-578) και Μαυρικίου (582-602), όλες εκδόσεις του νομισματοκοπείου Κωνσταντινουπόλεως. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι ένα μεμονωμένο τρεμίσσιον Μαυρικίου, του ίδιου νομισματοκοπείου, με χρονολογία έκδοσης επίσης στην περίοδο 583/4-602, βρέθηκε στο κάστρο των Πατρών και ειδικότερα μεταξύ της τάφρου του εσωτερικού περιβόλου και του πύργου που προστάτευε την είσοδο του91. Ο δεύτερος « θησαυρός », γνωστός στη βιβλιογραφία ως « θησαυρός » Πατρών / Άγ. Στέφανος 1987, με χρονολογία απώλειας γύρω στο 610, αποτελείτο από 22 χρυσά νομίσματα Μαυρικίου και Φωκά (602-610), και ειδικότερα, από 20 σόλιδους και δυο σεμίσσια92. Η υπεροχή των κοπών του Φωκά υποδηλώνει ότι το χρηματικό αυτό απόθεμα αντιπροσωπεύει το πολύτιμο ρευστό κεφάλαιο κατοίκου της περιοχής στις αρχές του 7^ου αι. Με βάση το συγκεκριμένο εύρημα, η εκτίμηση των μελετητών είναι ότι η πόλη των Πατρών δεν εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της, όπως μας πληροφορεί το Χρονικόν της Μονεμβασίας, αλλά επιβίωσε και κατά τον 7^ο αι., με μια διαφορετική μορφή, συρρικνωμένη στην ενδοχώρα, στα νοτιοδυτικά του κάστρου, έχοντας τον χαρακτήρα μιας πόλης των μέσων χρόνων93.

32Η ανασκαφική δραστηριότητα της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών της Αθήνας, σχεδόν για τρεις περίπου αιώνες, στην περιοχή της αρχαίας Κορίνθου, έχει φέρει στο φως σημαντικά αρχαιολογικά τεκμήρια, χρονολογούμενα στην υστερορωμαϊκή / πρωτοβυζαντινή περίοδο. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη συνεχή επικαιροποίηση της σχετικής έρευνας, σε επίπεδο μεθοδολογίας και λεπτομερούς επανεξέτασης των ανασκαφικών δεδομένων, κτιριακών και υλικών καταλοίπων, έχουν ιδιαίτερα συμβάλει στον επαναπροσδιορισμό του ιστορικού τοπίου της Κορίνθου κατά τη συγκεκριμένη περίοδο (τέλη 4^ου αι. - αρχές 8^ου αι.). Σε γενικές γραμμές, μέχρι το 200294, κυριαρχούσε η άποψη ότι η παρακμή της πόλης είχε ήδη αρχίσει στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 4^ου αι., ως αποτέλεσμα τόσο των καταστροφικών σεισμών των ετών 365 και 37595 όσο και της πυρπόλησης της πόλης από τους Γότθους το 395/39696. Έκτοτε, το κέντρο της Κορίνθου άλλαξε χαρακτήρα και σταδιακά η έκταση της πόλης συρρικνώθηκε, όπως φανερώνει το « υστερορωμαϊκό » τείχος που χτίστηκε στο πρώτο τέταρτο του 5^ου αι.97, ενώ οι μεγάλες παλαιοχριστιανικές βασιλικές του 5^ου αι. και 6^ου αι.98, μαζί με τα κοιμητήριά τους, χτίστηκαν έξω από αυτό το νέο τείχος. Η επιδημική πανώλη του 542, καθώς και οι σεισμοί του 551/55299, μείωσαν κατά πολύ τον πληθυσμό της πόλης ενώ στα τέλη του 6^ου αι. και στον 7^ο αι., ο εποικισμός των Σλάβων στην Πελοπόννησο είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάσταση μέρους του πληθυσμού στο γειτονικό νησί της Αίγινας, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Χρονικού της Μονεμβασίας. Μέχρι τα μέσα του 6^ου αι., ο δημόσιος χώρος της αγοράς έπαψε να λειτουργεί ως εμπορικό και διοικητικό κέντρο και σταδιακά χρησιμοποιήθηκε για ταφές μέχρι και τον 8^ο αι. Η διοίκηση της πόλης, πιθανόν και μέρος του εναπομείναντα πληθυσμού μετακόμισε σε ένα νέο, πιο περιορισμένο κέντρο, το οποίο δεν έχει ακόμη ανασκαφεί, ενώ πιθανόν ένα άλλο μέρος του πληθυσμού να μετακινήθηκε προς την πλησίον ύπαιθρο, όπως υποδεικνύουν αρχαιολογικά κατάλοιπα του 7^ου αι., στις εκτός των τειχών βασιλικές του Κρανείου και του Κοδράτου, καθώς και σε ένα κοιμητηριακό παρεκκλήσι στη θέση του Ασκληπιείου.

33Σήμερα, η εικόνα που διαθέτουμε για την Κόρινθο της περιόδου, με βάση τα τελευταία συμπεράσματα του Guy Sanders, Διευθυντή των ανασκαφών της Κορίνθου από το 1997, παρουσιάζεται λίγο διαφορετική100. Στη διάρκεια του 4^ου αι. μέχρι και τον πρώϊμο 6^ο αι., η αγορά της Κορίνθου (forum) και η περιοχή ανατολικά του θεάτρου συνέχισαν να αποτελούν τον κεντρικό πυρήνα της πόλης, με διάφορες ανακατασκευές και μεταποιήσεις των παλαιοτέρων κτισμάτων. Κυρίως, κατά τον 5^ο αι., η Κόρινθος φαίνεται να συμμετέχει, όπως και στο παρελθόν, στην ευρεία εμπορική δραστηριότητα της Μεσογείου. Στα χρόνια του Ιουστινιανού, χτίστηκε πιθανότατα, το υστερορωμαϊκό τείχος, το οποίο άφησε εκτός ορίων την αγορά και την περιοχή ανατολικά του θεάτρου. Σταδιακά, προς τα τέλη του 6^ου αι., η έκταση της πόλης συρρικνώθηκε ενώ ο χαρακτήρας και η εμβέλεια των εμπορικών της δραστηριοτήτων άρχισε να διαφοροποιείται. Σε κάθε περίπτωση, όμως, με βάση τα υλικά κατάλοιπα, και κυρίως την κεραμική, η Κόρινθος φαίνεται ότι παρέμεινε ένας σημαντικός τόπος σε όλη τη διάρκεια του 7^ου αι. Σημειώνεται επίσης ότι δεν έχουν εντοπιστεί από την πόλη της Κορίνθου κατάλοιπα της λεγόμενης « σλαβικής » κεραμικής, και ότι αυτή θα πρέπει να είχε μια περιορισμένη κατανομή101.

34Η πόλη της αρχαίας Μεσσήνης κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, μέσα από τις αναφορές του ανασκαφέα της καθηγητή Πέτρου Θέμελη102, και με βάση κάποιες μελέτες που αφορούν μεμονωμένα αρχαιολογικά ευρήματα από το συγκεκριμένο χώρο103 παρουσιάζει μια συνεχή δραστηριότητα, η οποία ιχνηλατείται και μέσα στον 7^ο αι., με συνεχείς ωστόσο, μεταμορφώσεις104. Η αλήθεια είναι ότι οι σεισμοί της περιόδου 360-370 φαίνεται ότι κατέστρεψαν πολλά δημόσια κτήρια της υστερορωμαϊκής Μεσσήνης και έδωσαν « τη χαριστική βολή στην πόλη, η οποία είχε αρχίσει από νωρίτερα να καταρρέει ». Ικανός αριθμός διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών της πρωτοβυζαντινής περιόδου υποδηλώνουν την ύπαρξη παλαιοχριστιανικής/ων βασιλικής/ων. Μικρά οικιστικά σύνολα, τα οποία μπορούν να χρονολογηθούν σε γενικές γραμμές από το 400 έως το 600, εντοπίστηκαν σε διάφορα σημεία, ανάμεσα στα ερείπια της άλλοτε ακμάζουσας ελληνιστικής και ρωμαϊκής πόλης (περιοχή Θεάτρου, Κρήνης Αρσινόης, Αγοράς, ανατολικά του Ασκληπιείου, Γυμνάσιο, περιοχή έξω από την Αρκαδική Πύλη), πιθανόν το καθένα με ανεξάρτητο σύστημα παροχής νερού και με στοιχειώδεις ευκολίες για την αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών διαβίωσης. Τα σπίτια των νέων οικισμών, μικρά και πρόχειρα, χρησιμοποίησαν οικοδομικό υλικό από τα ερείπια των προγενέστερων κτηρίων, ενώ τα λαμπρά δημόσια και λατρευτικά κτήρια του παρελθόντος έχασαν την αρχική τους λειτουργία και γέμισαν και αυτά από μικρά και ταπεινά σπίτια. Οι κάτοικοι που εγκαταστάθηκαν στο Θέατρο, το Γυμνάσιο και τα εντυπωσιακά υστερορωμαϊκά εθνικά ταφικά μνημεία της Αρκαδικής Πύλης συχνά, επιδίδονταν στον κατακερματισμό μαρμάρινων αγαλμάτων, σαρκοφάγων και αρχιτεκτονικών μελών, ενώ κάποτε τα έκαιγαν για την εξοικονόμηση οικοδομικού υλικού και ασβέστου. Ειδικότερα, η ζωή γύρω από την Αρσινόη φαίνεται ότι ήταν αρκετά δραστήρια στη διάρκεια του πρώτου μισού του 6^ου αι. Στην περίοδο αυτή φαίνεται ότι χρονολογείται και ο υδρόμυλος που χτίστηκε μπροστά από την Κρήνη. Η χρονολόγηση του υδρόμυλου ( ;) στο πρώτο μισό του 6^ου αι. βασίζεται σε « θησαυρό » 250 χάλκινων μικρών νομισματικών υποδιαιρέσεων αυτής της περιόδου105. « Θησαυρός » 1415 νομισμάτων της ίδιας περιόδου αποκαλύφθηκε επίσης σε ταφικό κτίσμα της Αρκαδικής πύλης106.

35Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η ζωή στην πόλη της αρχαίας Μεσσήνης από τα τέλη του 4^ου αι. μέχρι και τον 7^ο αι., συνεχίστηκε με έναν τρόπο διαφορετικό, πιο απλό και πιο ταπεινό, και κυρίως με μια αισθητή αλλοίωση της ελληνιστικής και ρωμαϊκής αστικής της εικόνας107.

36Παράλληλα, με τη ζωή στις πόλεις, η ζωή στην ύπαιθρο, από τον 4^ο αι. μέχρι και τον 7^ο αι., παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Λείψανα από « επαύλεις»108 που χρονολογούνται στην περίοδο αυτή, έχουν εντοπιστεί σε πολλές περιοχές της Πελοποννήσου, όπως για παράδειγμα στις Μεσσηνία109, Κορινθία110, Αργολίδα111 και αλλού112. Σε γενικές γραμμές, οι « επαύλεις » αυτές έχουν εκληφθεί ως ένδειξη διατήρησης του ρωμαϊκού τρόπου ζωής, τουλάχιστον από μια μερίδα μεγάλων ιδιοκτητών γης. Σε γειτνίαση με μερικές από αυτές, όπως στην περίπτωση της έπαυλης στους Αλιείς, έχει εντοπιστεί μεγάλος αριθμός αμφορέων, καθώς και εγκαταστάσεις ελαιοτριβείων, γεγονός που καταδεικνύει παραγωγή κρασιού και λαδιού για εμπορικούς λόγους. Παράλληλα με τις « επαύλεις », άλλα κτιριακά λείψανα της υπαίθρου έχουν ταυτιστεί ως αγροκτήματα ή αγροτικές εγκαταστάσεις, κυρίως λόγω του ευτελέστερου τρόπου κατασκευής τους. Η περαιτέρω εξιχνίαση του χαρακτήρα και του χρονολογικού πλαισίου των κτιριακών αυτών λειψάνων της υπαίθρου, αποτελεί ένα ελκυστικό desideratum για τη μελέτη της υστερορωμαϊκής / πρωτοβυζαντινής Πελοποννήσου113. Μια πιο ξεκάθαρη εικόνα δίνει η έρευνα αγροκτήματος στο Πυργούδι Αργολίδας, στην κοιλάδα Μπερμπάτι114.

37Επιφανειακές έρευνες σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου115, δείχνουν σταδιακή αύξηση των αγροτικών οικισμών, ήδη από τα τέλη του 4^ου αι., όπως στην περίπτωση της Ερμιονίδας. Οι νέοι οικισμοί οργανώνονται στις πλαγιές των λόφων και στα οροπέδια, τοποθεσίες κατάλληλες για την καλλιέργεια της ελιάς, πολλές από τις οποίες φαίνεται ότι δεν ήσαν σε χρήση έως τότε116. Παρομοίως, οι επιφανειακές έρευνες, στην κοιλάδα Μπερμπάτι, εντόπισαν αρκετές οικιστικές θέσεις του 6^ου αι. σε περιοχές χωρίς ενδείξεις προγενέστερης χρήσης117.

38Συνειρμικά, το ερώτημα που προκύπτει, είναι κατά πόσον η αύξηση των νέων αυτών αγροτικών οικισμών, στο ανατολικό τμήμα της Πελοποννήσου, θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει ένα κύμα εσωτερικής μετανάστευσης κατοίκων από διάφορα αστικά κέντρα της Πελοποννήσου, όπου η ζωή είχε ήδη αρχίσει να γίνεται μίζερη και χωρίς ιδιαίτερες εργασιακές προοπτικές. Γράφει χαρακτηριστικά η Άννα Αβραμέα : « Αυτή η κλίση προς τα ανατολικά, που ανιχνεύεται τόσο νωρίς, δικαιολογείται από τη στροφή του τόπου προς τις νέες πολιτικές κατευθύνσεις της αυτοκρατορίας [...] Αυτή η διαπίστωση είναι ενδεικτική για να ερμηνεύσουμε τη μεταγενέστερη εγκατάσταση των Σλάβων, που όπως αποδεικνύεται από τον αριθμό των τοπωνυμίων ήταν μαζικότερη στα κεντρικά και δυτικά τμήματα, προφανώς στα ασθενέστερα από δημογραφική άποψη μέρη [...]»118.

39Χωρίς αμφιβολία, οι νέοι αγροτικοί οικισμοί, αλλά και η υιοθέτηση αγροτικών ασχολιών εκ μέρους του μειωμένου ανθρώπινου δυναμικού που παρέμεινε και οργανώθηκε μέσα στα ερείπια των άλλοτε αστικών κέντρων119, φανερώνουν την τάση για αλλαγή τρόπου ζωής. Στη διάρκεια λοιπόν, του δεύτερου μισού του 4^ου αι. έως και τον 7^ο αι., όσοι από τους κατοίκους των διαφόρων περιοχών της Πελοποννήσου επέζησαν από τις επιδημικές ασθένειες, από τους καταστροφικούς σεισμούς, αλλά και από τις επάλληλες εχθρικές και ληστρικές επιδρομές του τέλους του 6^ου αι. ή αποφάσισαν να παραμείνουν στον τόπο τους, μακριά από τα νέα κέντρα εξουσίας, προσαρμόστηκαν σταδιακά στις νέες συνθήκες ζωής. Η δημογραφική συρρίκνωση των πόλεων και η επακόλουθη έλλειψη παραγωγής και κατανάλωσης, η έλλειψη κοινωνικής ιεράρχησης και τελικά η παρακμή του αστικού τρόπου ζωής, οδήγησαν στην υιοθέτηση ενός πιο κλειστού, πιο « οικογενειακού » τρόπου ζωής, με αυτάρκεια σε ζωτικές καθημερινές ανάγκες120.

40Η εικόνα που παρουσιάζει η Πελοπόννησος στη συνέχεια, από τα τέλη του 7^ου αι. και σε όλη τη διάρκεια του 8^ου αι., έχει όλα τα χαρακτηριστικά της δημογραφικής και οικονομικής συρρίκνωσης, φαινόμενα τα οποία συναντώνται και σε άλλες περιοχές της Βυζαντινής αυτοκρατορίας : έλλειψη νομισματικών ευρημάτων και άλλων υλικών καταλοίπων, περιορισμένη οικοδομική δραστηριότητα, μέτρια ποιότητα της ελάχιστης καλλιτεχνικής παραγωγής, συνέχιση μετακινήσεων των κατοίκων σε ασφαλέστερα μέρη, εντός και εκτός των παλαιών οριοθετημένων πόλεων121.

41Ακόμη και η Κόρινθος, η οποία αποτελούσε την πρωτεύουσα του θέματος Ελλάδος, αλλά και την έδρα μητροπόλεως, παρουσιάζει εικόνα έντονης και παρατεταμένης παρακμής. Η αλήθεια είναι ότι τα μέχρι τώρα συμπεράσματα βασίζονται στα ελάχιστα ευρήματα – ασήμαντο αριθμό νομισμάτων122 και αγγείων, πόρπες και ταφές – από τον χώρο της ρωμαϊκής αγοράς (forum), η οποία είχε χάσει τον αρχικό χαρακτήρα λειτουργίας της ήδη από τα μέσα του 6^ου αι. Ο μη εντοπισμός κτιριακών καταλοίπων σε μια πόλη με πρωταγωνιστικό ρόλο σε διοικητικούς τομείς, δημιουργεί εύλογα ερωτηματικά. Παρενθετικά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι απουσία κτιριακών λειψάνων παρατηρείται στην Κόρινθο και κατά τον 9^ο αι., σε μια περίοδο κατά την οποία, υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες για αναβάθμιση της πόλης σε διοικητικό, στρατιωτικό και οικονομικό επίπεδο. Γράφει χαρακτηριστικά ο Guy Sanders : « Η σύγκριση με τα σωζόμενα και ιστορικά τεκμηριωμένα κατάλοιπα μιας σαφώς υποδεέστερης πόλης, της Αθήνας, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το ανασκαμμένο τμήμα της Κορίνθου δεν είναι παρά ένα φτωχικό προάστιο και ότι το εμπορικό, διοικητικό και εκκλησιαστικό κέντρο βρισκόταν αλλού»123.

42Λιγοστές ενδείξεις, διάσπαρτες στον πελοποννησιακό χώρο, υποδηλώνουν, ωστόσο, μια λανθάνουσα οικοδομική δραστηριότητα124, στη διάρκεια του 8^ου αι., πιθανόν με την πρωτοβουλία εκκλησιαστικών παραγόντων. Ενδεικτικό ίσως παράδειγμα να αποτελεί η βασιλική του Θεάτρου της αρχαίας Μεσσήνης, για την ανέγερση της οποίας έχει προταθεί ως πιθανή χρονολογία το πρώτο μισό του 8^ου αι.125. Το συγκεκριμένο κτήριο μοιάζει να οριοθετεί, μαζί με έναν σημαντικό αριθμό ταφών126, τον οικιστικό πυρήνα της πόλης κατά τους λεγόμενους « σκοτεινούς » ή μεταβατικούς χρόνους.

43Χάλκινο νόμισμα των συναυτοκρατόρων Κωνσταντίνου ΣΤ΄ και της μητέρας του Ειρήνης (χρον. κοπής : 780-790), από τις παλαιές σουηδικές ανασκαφές στον Άγιο Φλώρο Μεσσηνίας, αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία για τη μεσσηνιακή ενδοχώρα στο τρίτο τέταρτο του 8^ου αι. Το σπανιότατο αυτό ανασκαφικό εύρημα, το οποίο χρονολογικά συμπίπτει με τη στρατιωτική αποστολή του πατρικίου Σταυράκιου στην Πελοπόννησο το 783, θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως ένδειξη αυτοκρατορικής στρατιωτικής παρουσίας στην περιοχή, στις όχθες του Πάμισου ποταμού, στο δρόμο που οδηγούσε από την Αρκαδία στη Μεσσηνία127.

44Σε κάθε περίπτωση, ο πελοποννησιακός χώρος, δεν παύει να διατηρεί τις προϋποθέσεις για ένα καλύτερο αύριο, και κυρίως δεν παύει να διατηρεί, έστω περιστασιακά, τη σχέση του με την κεντρική εξουσία128. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η μνεία διαφόρων επισκόπων από τη δυτική Πελοπόννησο στο Τακτικό της Εικονομαχίας129. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά παλαιών και νέων επισκοπών που εμπίπτουν στη γεωγραφική περιφέρεια της δυτικής Πελοποννήσου. Αναφέρονται οι δύο αυτοκέφαλες μητροπόλεις, Πατρών και Αρκαδίας, αλλά και οι επισκοπές Συλλέου (Πύλου ;), Μοθόνης (Μεθώνης), Ασίνας (Ασίνης), Μοσσίνας (Μεσσήνης) και Κύδνας (Κορώνης ;).

45Η απόφαση του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε΄ (741-775) να μεταφερθούν το 754/5 στην Κωνσταντινούπολη διάφορες οικογένειες από τα νησιά, την Ελλάδα και τα κατωτικά μέρη130, με στόχο τη δημογραφική ανάκαμψη της πρωτεύουσας, μετά τη λοιμική νόσον του 745/6131, αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο το οποίο συμβάλλει στην ανασύσταση της εικόνας της Πελοποννήσου κατά τον 8^ο αι. Το συγκεκριμένο γεγονός προφανώς, υποδηλώνει την άμεση εξάρτηση της Πελοποννήσου με την κεντρική εξουσία και προϋποθέτει την ύπαρξη στην περιοχή σημαντικών οικογενειών, οι οποίες διέθεταν ακόμη ένα σχετικό κοινωνικό και οικονομικό κύρος.

46Η εγκατάσταση σλαβικών κοινοτήτων στην Πελοπόννησο και ειδικότερα στο δυτικό τμήμα της, από το δεύτερο περίπου τέταρτο του 7^ου αι. και μέχρι τα μέσα του 8^ου αι.132, δεν φαίνεται να διατάραξε τη σχέση της Πελοποννήσου με το κέντρο. Η σλαβική παρουσία, χωρίς να θίγει οικονομικά συμφέροντα, αλλά και χωρίς η ίδια να θίγεται, προς το παρόν, από τα δημοσιονομικά μέτρα της κεντρικής διοίκησης στην Κωνσταντινούπολη, πορεύτηκε ειρηνικά μέσα στην πελοποννησιακή γη, μεταφέροντας στο νέο τόπο εγκατάστασης συνήθειες και τρόπους διαβίωσης που οριοθετούν την ταυτότητά της.

47Το μεταγενέστερο σχόλιο του Πορφυρογέννητου ότι η Πελοπόννησος εσλαβώθει στα χρόνια που ξέσπασε ο λοιμικός θάνατος, όταν βασίλευε ο Κωνσταντίνος Κοπρώνυμος133, επιβεβαιώνει την αναφορά του Θεοφάνη περί μεταφοράς οικογενειών από την Πελοπόννησο στην Κωνσταντινούπολη και, ταυτοχρόνως, υπαινίσσεται την αποδυνάμωση της περιοχής από τους ντόπιους πληθυσμούς. Στη συνέχεια, η στρατιωτική αποστολή του πατρικίου Σταυράκιου στην Πελοπόννησο το 783, τριανταοκτώ περίπου χρόνια μετά τη μεταφορά των ντόπιων οικογενειών στην Κωνσταντινούπολη, αποτελεί, πιθανόν, μια πρώτη προσπάθεια επίσημης ένταξης των σλαβικών πληθυσμών της περιοχής στο βυζαντινό σύστημα διοίκησης. Το γεγονός ότι ο Σταυράκιος περιορίστηκε στη συλλογή λαφύρων και στη σύλληψη αιχμαλώτων, ενώ στην περίπτωση των περιοχών Θεσσαλονίκης και κυρίως Ελλάδος ὑπέταξε πάντας καὶ ὑποφόρους ἐποίησε τῇ βασιλείᾳ, υποδηλώνει, ότι οι Σλάβοι της Πελοποννήσου στα τέλη του 8^ου αι. δεν διέθεταν ακόμη εγγενή συστηματική οργάνωση134.

48Από τις αρχές του 9^ου αι., ταυτοχρόνως με την ίδρυση του θέματος Πελοποννήσου, αρχίζει για την Πελοπόννησο μια περίοδος σταδιακής εξισορρόπησης και ανάκαμψης135.

49Αφετηρία αυτής της ανάκαμψης θα μπορούσε να θεωρηθεί η βασιλεία του Νικηφόρου Α΄ ο οποίος, όπως έχει αναφερθεί, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την περιοχή και υλοποίησε μια σειρά μεταρρυθμίσεων σε διοικητικό, στρατιωτικό, και εκκλησιαστικό επίπεδο. Παράλληλα, μερίμνησε για την ενίσχυση του πληθυσμού με την μέθοδο του εποικισμού136. Ειδικότερα, η προσπάθεια δημογραφικής ενδυνάμωσης της Λακεδαίμονος, όπως τουλάχιστον περιγράφεται στο εξαιρετικά προβληματικό και πολυσυζητημένο Χρονικό της Μονεμβασίας137, σηματοδοτεί την αρχή μιας καλπάζουσας ανάπτυξης στην περιοχή. Η εγκατάσταση στη Λακεδαίμονα, περί το 805 ή στις αρχές του 806138, ελληνόφωνων και Ορθόδοξων χριστιανών υπηκόων από διάφορες περιοχές της Μ. Ασίας (Καφήροι, Θρακήσιοι, Αρμένιοι και άλλοι), υπαινίσσεται αναδιανομή της γης, και πιθανόν την εκχώρηση εκκλησιαστικών περιουσιών139 και ακαλλιέργητων αγρών στους νέους κατοίκους. Λίγο αργότερα το 807 ή 808140, επιβάλλεται από τον Νικηφόρο Α΄, η προσαφιέρωση των επαναστατημένων Σλάβων της ευρύτερης περιοχής των Πατρών, των συγγενών τους, καθώς και της περιουσίας τους, στην τοπική μητρόπολη141. Σύμφωνα με το κείμενο του Πορφυρογέννητου142, το οποίο αναφέρει το περιστατικό, οι Σλάβοι, επιφορτίστηκαν με διάφορες υποχρεώσεις οικονομικού χαρακτήρα, όπως την υποδοχή και τον επισιτισμό των στρατιωτικών διοικητών, των βασιλικών εκπροσώπων και όλων των ξένων απεσταλμένων. Το συνολικό κόστος για τις παραπάνω υποχρεώσεις βάρυνε τους ιδίους και καλυπτόταν αποκλειστικά « ἀπὸ διανομῆς καὶ συνδοσίας τῆς ὁμάδος αὐτῶν ».

50Διάταγμα του Θεόφιλου (829-842), σύμφωνα με το οποίο ανύπαντρες και χήρες γυναίκες έπρεπε να παντρευτούν ξένους, υπαινίσσεται τη συνέχιση της πολιτικής του εποικισμού με στόχο την ενδυνάμωση διαφόρων θεμάτων. Η παρουσία των συγκεκριμένων ξένων στο νοτιοελλαδικό χώρο επιβεβαιώνεται από τον Βίο της Αγίας Αναστασίας Αιγίνης δεδομένου, ότι ο δεύτερος σύζυγός της, ανήκε σε αυτή την κατηγορία143. Επιπλέον, η ραγδαία άνοδος της νομισματικής κυκλοφορίας στην Κόρινθο κατά τη βασιλεία του Θεόφιλου144, πιθανότατα, αντικατροπτίζει τη συστηματική ενίσχυση του στρατού του θέματος Πελοποννήσου σε ανθρώπινο δυναμικό, γεγονός που συνάδει με τη γενικότερη στρατιωτική πολιτική του αυτοκράτορα145. Η ανεύρεση νομισμάτων του Θεόφιλου και σε άλλα σημεία της Πελοποννήσου (Σπάρτη, Πάτρα, Ψωφίς, Τεγέα), έστω και σε μικρές ποσότητες, είναι ενδεικτική μιας ευρύτερης χρηματικής ανάκαμψης στην περιοχή146.

51Καθώς τα χρόνια περνούν, οι ιστορικές μαρτυρίες που διαθέτουμε για την κοινωνική και οικονομική κατάσταση της Πελοποννήσου σταδιακά πληθαίνουν. Ενδιαφέρουσα προσωπικότητα από την Πελοπόννησο του δεύτερου μισού του 9^ου αι. αποτελεί η χήρα Δανιηλίς, η οποία έγινε φίλη με τον μετέπειτα αυτοκράτορα Βασίλειο Α΄, όταν εκείνος, νέος και άσημος ακόμη, επισκέφτηκε την Πάτρα. Η Δανιηλίς διέθετε πλούσια γαιοκτησία με 80 υποστατικά και πάνω από 3.000 δούλους, καθώς και οργανωμένη υφαντουργική μονάδα147. Αυτή η όμορφη και παράδοξη ιστορία, την οποία αναφέρει ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος στη Βιογραφία του πάππου του Βασιλείου, επιδέχεται ποικίλες ερμηνείες148. Προς το παρόν, παραμένει μια γλαφυρή διήγηση, που αδυνατεί, ωστόσο, να εμφιλοχωρήσει στον καμβά της πελοποννησιακής ιστορίας των μέσων του 9^ου αι., όπως τουλάχιστον την έχουμε κατανοήσει και διαγράψει έως σήμερα.

52Την ίδια περίπου περίοδο (δεύτερο μισό 9^ου αι. – αρχές 10^ου αι.), η Κόρινθος, η πρωτεύουσα του θέματος, αρχίζει να προσαρμόζεται στις καταναλωτικές απαιτήσεις και ανάγκες του συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού149, καθώς και στη συνακόλουθη « επιχειρηματική » αφύπνιση του ντόπιου πληθυσμού. Μια προϊούσα προσπάθεια αλλαγής ή βελτίωσης των συνθηκών ζωής του παρελθόντος. Ο μεγάλος αριθμός νομισμάτων, του Βασιλείου Α΄ (876-886) και κυρίως του Λέοντος ΣΤ΄ (886-912)150, που βρέθηκαν στη Ρωμαϊκή Αγορά της Κορίνθου, υποδηλώνει ανάκαμψη της εμπορικής δραστηριότητας στο συγκεκριμένο χώρο. Η έλλειψη κτιριακών καταλοίπων ωστόσο, υπαινίσσεται τη λειτουργία υπαίθριας αγοράς σε τακτά διαστήματα ή ακόμη μιας εμποροπανήγυρης151, για την οποία ωστόσο, δεν υπάρχει σαφής αναφορά.

53H εικόνα που διαθέτουμε από άλλες πελοποννησιακές πόλεις, στα τέλη του 9^ου αι. και στις αρχές του 10^ου αι., παραμένει αποσπασματική. Ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις ότι από τις πρώτες δεκαετίες του 10^ου αι. υπάρχει οικιστική κινητικότητα στη Μεσσήνη και ειδικότερα στον ευρύτερο χώρο της Κρήνης Αρσινόης, ο οποίος φαίνεται ότι αποτελεί και πάλι το κέντρο ενός αρκετά πυκνοκατοικημένου αστικού συνόλου της μεσοβυζαντινής περιόδου152.

54Ενδιαφέρουσα μαρτυρία αποτελεί η ύπαρξη εβραϊκής κοινότητας στη Σπάρτη, ήδη από το δεύτερο μισό του 9^ου αι. Η κοινότητα αυτή προφανώς αντιπροσώπευε ένα ενεργό στοιχείο στην τοπική εμπορική τάξη153. Το μέγεθος και το είδος των εμπορικών συναλλαγών αλλά και των βιοτεχνικών ασχολιών των κατοίκων της Πελοποννήσου, στα τέλη του 9^ου αι. μέχρι και τα μέσα του 10^ου αι., είναι, ωστόσο, ελάχιστα γνωστά. Η έλλειψη υλικών καταλοίπων δυσχεραίνει την κατάσταση και καθιστά αινιγματικές και απόκρυφες τις σκόρπιες πληροφορίες που παρέχουν οι γραπτές πηγές.

55 Ναυτικοί (πλώϊμοι), αλιείς πορφύρας (κοχυλευταί), κατασκευαστές περγαμηνής ή χαρτιού (χαρτοποιοί)154, αναφέρονται στην Πελοπόννησο στα πρώτα χρόνια της συμβασιλείας του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου (913-959) και του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού (920-944). Πρόκειται για τις ομάδες εκείνες που απηλλάγησαν από την εισφορά αλόγου, όταν επιτάχθηκαν στην Πελοπόννησο 1000 άλογα, κατόπιν διαταγής του Ρωμανού A΄ σε αντιστάθμιση του αιτήματος των Πελοποννησίων να απέχουν από την εκστρατεία της Λογγομβαρδίας. Η αναφορά στο περιστατικό γίνεται από τον ίδιο τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο155 και αποτελεί μια ενδιαφέρουσα πληροφορία για την κοινωνική διάρθρωση της Πελοποννήσου στις πρώτες δεκαετίες του 10^ου αι. Οι πλώϊμοι, οι κοχυλευταί και οι χαρτοποιοί, σύμφωνα με την παραπάνω πηγή, φαίνονται να κατέχουν « βασιλικά αξιώματα », πληροφορία η οποία απαιτεί περαιτέρω μελλοντική διερεύνηση. Αφήνοντας κατά μέρος τους πλωΐμους, η οργάνωση και ο ρόλος των οποίων είναι λίγο πολύ γνωστός, το πρόβλημα εστιάζεται περισσότερο στις δύο υπόλοιπες κατηγορίες. Το ερώτημα που τίθεται προκαταρκτικά εδώ είναι αν πρόκειται για οργανωμένες συντεχνίες156 ή για ιδιοκτήτες κτημάτων μέσα στα οποία λειτουργούσαν επιχειρήσεις αλιείας πορφύρας και κατασκευής περγαμηνής ή χαρτιού157.

56Παράλληλα με την επίταξη των αλόγων, που βάρυνε την κοσμική και την εκκλησιαστική αριστοκρατία της Πελοποννήσου, συγκεντρώθηκε επίσης το ποσό των 7200 χρυσών νομισμάτων (διὰ χαράγματος κεντηνάριον ἕν)158, το οποίο απαιτήθηκε από τους στρατιώτες του θέματος. Έτσι, το συγκεκριμένο κείμενο του Πορφυρογέννητου αποτελεί μοναδική πηγή από την οποία προκύπτουν έμμεσα στοιχεία αναφορικά με την αριθμητική δύναμη του θεματικού στρατού της Πελοποννήσου κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, καθώς και για την οικονομική κατάσταση του ανθρώπινου δυναμικού του159. Ωστόσο, πέρα από τους οποιουσδήποτε αριθμητικούς υπολογισμούς που μπορούν να προκύψουν από τη μελέτη της συγκεκριμένης γραπτής πηγής, η γενική εικόνα που αναφύεται από αυτήν, αναφορικά με την Πελοπόννησο του πρώτου μισού του 10^ου αι., μοιάζει αρκετά ξεκάθαρη. Η περιοχή διαθέτει σημαντικό θεματικό στρατό, καθώς και κοσμική αριστοκρατία που φέρει υψηλά βασιλικά αξιώματα160. Παρουσιάζει ενδιαφέρουσα επιχειρηματική δράση και χρηματική ρευστότητα, τουλάχιστον στους στρατιωτικούς κύκλους. Αξιοσημείωτη είναι η ύπαρξη βασιλικών και πατριαρχικών μοναστηριών, παράλληλα με τα μοναστήρια των μητροπόλεων, των αρχιεπισκοπών και των επισκοπών. Η συγκέντρωση 1000 ίππων είναι θεαματική και προϋποθέτει οργανωμένη ιπποτροφία από μεγάλη μερίδα εγκατοικούντων στην Πελοπόννησο, συμπεριλαμβανομένων και των μοναστηριών και πιθανόν τη μετατροπή ακαλλιέργητων εδαφών σε βοσκοτόπια. Η όλη εικόνα δηλώνει μια εύρυθμη και παγιωμένη κατάσταση, η οποία πιθανόν αποδεικνύει πόσο καταλυτικές ήταν οι αυτοκρατορικές παρεμβάσεις του πρώτου μισού του 9^ου αι. στη μεταμόρφωση του ιστορικού, οικονομικού και κοινωνικού πεδίου της Πελοποννήσου. Και το ερώτημα που τίθεται τώρα είναι : « Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, θα μπορούσε άραγε η ιστορία της Δανιηλίδος να γίνει πιο κατανοητή ; ».

57Η Πελοπόννησος, στο δεύτερο μισό του 10^ου αι. και κυρίως μετά την ανακατάληψη της Κρήτης το 961, γνώρισε μια νέα φάση ανάκαμψης και απέκτησε στο χώρο της Μεσογείου πρωταγωνιστικό ρόλο στις εμπορικές και οικονομικές δραστηριότητες ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση161. Τα πολυάριθμα νομισματικά ευρήματα του β΄ μισού του 10^ου αι. από διάφορα σημεία της Πελοποννήσου, καταδεικνύουν την παγίωση του αστικού βίου στις πόλεις, αλλά και τον βαθμιαίο εκχρηματισμό της υπαίθρου162.

58Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι στα μέσα του 10^ου αι., παρατηρείται στην Πελοπόννησο μια ξεκάθαρη ιεραρχία πόλεων. Ειδικότερα, ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος χαρακτηρίζει σαράντα οικισμούς της χερσονήσου ως πόλεις163, με σημαντικότερη την Κόρινθο, και δεύτερη τη Σπάρτη. Στην επόμενη βαθμίδα της ιεραρχίας αναφέρει την Πάτρα, τη Μεθώνη, το Άργος και το Ναύπλιο. Ωστόσο, η εικόνα των πελοποννησιακών πόλεων και κατά την περίοδο αυτή, με βάση τα κτιριακά κατάλοιπα, παραμένει ασαφής. Η γλαφυρή και ιδιαίτερα παραστατική περιγραφή της αγοράς της Σπάρτης, όπως έχει διασωθεί στον Βίο του Αγίου Νίκωνος164, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα σημείο αναφοράς για τον χαρακτήρα των πελοποννησιακών πόλεων και όχι μόνον, στα τέλη του 10^ου αι., μολονότι ο χρόνος συγγραφής του συγκεκριμένου Βίου παρουσιάζει αρκετά προβλήματα165.

59 Ο 11^ος αι. και 12^ος αι. σηματοδοτούν νέα εποχή για τον πελοποννησιακό χώρο, ο οποίος εξελίσσει με ταχείς ρυθμούς τα στοιχεία ανάκαμψης των δύο προηγούμενων αιώνων.

60Η πόλη της Κορίνθου, όπως μαρτυρούν τα υλικά κατάλοιπα, απολαμβάνει και πάλι έναν αρκετά εκλεπτυσμένο τρόπο ζωής. Η καλής ποιότητας ντόπια κεραμική υποδηλώνει αλλαγή στις διατροφικές συνήθειες των κατοίκων και τη γενικευμένη χρήση της σε έναν ευρύ κοινωνικό περίγυρο. Ταυτοχρόνως, παρατηρείται οικοδομική δραστηριότητα στο χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς και στην ευρύτερη περιοχή της με την κατασκευή καταστημάτων, κατοικιών και εργαστηρίων, κυρίως κεραμικής166.

61Παράλληλα, η Κόρινθος, ήδη από το τελευταίο τέταρτο του 11^ου αι., προσελκύει Βενετούς εμπόρους, οι οποίοι με το πέρασμα του χρόνου οργανώνουν μια σημαντική παροικία και πρωταγωνιστούν στην εμπορική δραστηριότητα του τόπου. Γενικά, στη διάρκεια του 12^ου αι., η Κόρινθος αποτελεί σημαντικό εξαγωγικό εμπορικό κέντρο, στο οποίο συγκεντρώνονται και διακινούνται γεωργικά προϊόντα, κυρίως λάδι, πρώτες ύλες, όπως το λινάρι και το βαμβάκι, καθώς και βιοτεχνικά προϊόντα, κυρίως μετάξι και προϊόντα των τοπικών εργαστηρίων κεραμικής167.

62Η εμπορική και οικονομική δραστηριότητα της Κορίνθου, καθώς και η δημογραφική της αύξηση, καταδεικνύεται και από τη συνεχή ανοδική πορεία της νομισματικής κυκλοφορίας, ήδη από τα τέλη του 10^ου αι. Στην πλειονότητά του, το χρήμα που διακινείται αποτελείται από χάλκινους ανώνυμους φόλλεις του τέλους του 10^ου αι. και του 11^ου αι., καθώς και από χάλκινα τεταρτηρά, τα οποία άρχισαν να εκδίδονται με τη μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού το 1092. Εκτός από τα μεμονωμένα ευρήματα, η γνώση μας για τις τάσεις της νομισματικής κυκλοφορίας στην Κόρινθο και την ευρύτερη περιοχή της, κατά τους 11^ο αι. και 12^ο αι., εμπλουτίζεται επίσης με τον μικρό « θησαυρό » πέντε μιλιαρεσίων του Βασιλείου Β΄ (976-1025) από το λιμάνι των Κεγχρεών, με τρεις « ταξιδιωτικούς θησαυρούς » του 11^ου αι. και 12^ου αι. από την Κόρινθο, με τον « θησαυρό » τριάντα υπέρπυρων του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180), καθώς και με αποκρύψεις ή απώλειες « θησαυρών » με χάλκινες εκδόσεις από την ίδια πόλη. Το νομισματικό υλικό συνεισφέρει ουσιαστικά στην ανάπλαση της φυσιογνωμίας της Κορίνθου στον οικονομικό τομέα, καθώς και στον τομέα χρήσης και διαχείρισης του χρήματος168.

63Τα νομισματικά ευρήματα169, σε συνδυασμό με τη μαρτυρία των γραπτών πηγών εμφανίζουν παρόμοιες εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες στη Σπάρτη, η οποία, όπως έχει ήδη αναφερθεί παρουσίασε τάσεις αστικής ανάπτυξης ήδη από τα τέλη του 9^ου αι. και προσέλκυσε από νωρίς το ενδιαφέρον των Βενετών εμπόρων170.

64 Χωρίς αμφιβολία, ο 11^ος αι. και 12^ος αι. είναι η περίοδος γενικευμένης αφύπνισης του πελοποννησιακού χώρου, όπως άλλωστε και των περισσότερων περιοχών της Βαλκανικής χερσονήσου171. Παρατηρείται δημογραφική μεγέθυνση, εντατικοποίηση και εξακτίνωση της αγροτικής παραγωγής, ενασχόληση με τη βιοτεχνία, συστηματική επιχειρηματικότητα, παγιωμένη τεχνογνωσία και ώθηση του εξαγωγικού εμπορίου172. Ο περιηγητής Al-Idrisi αναφέρει τη Λακεδαιμονία, την Πάτρα, την Κόρινθο, τη Μεθώνη και την Κορώνη ως πόλεις με μεγάλη και αξιόλογη εμπορική δραστηριότητα173.

65Η κύρια αγροτική παραγωγή στην Πελοπόννησο, ιδιαίτερα στο νότιο και νοτιοδυτικό της τμήμα, ήταν το λάδι174. Σημαντική ήταν επίσης και η παραγωγή σιταριού, όπως καταδεικνύεται από τη διαταγή του Ιωάννη Ορφανοτρόφου, το 1037, να μεταφερθεί ποσότητα σιταριού από τη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο στην Κωνσταντινούπολη. Το έκτακτο αυτό μέτρο προέκυψε λόγω της βαριάς βροχόπτωσης που έπληξε ορισμένες περιοχές της αυτοκρατορίας και κατέστρεψε τις σοδειές που αποτελούσαν την καθιερωμένη πηγή ανεφοδιασμού της πρωτεύουσας175.

66Η ανάπτυξη της παραγωγής εμπορεύσιμου μεταξιού στην Πελοπόννησο αποτελεί ίσως έναν από τους βασικούς παράγοντες της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης του τόπου. Η ιστορία της Δανιηλίδος (τέλος 9^ου αι.), οι κογχυλευτές που αναφέρει ο Πορφυρογέννητος (π. 920), το όνομα Μωρέας, το οποίο τον 9^ο-10^ο αι. αποδίδεται στη βορειοδυτική Πελοπόννησο, μεταξύ Αχαΐας και Ήλιδος176, υπαινίσσονται την ύπαρξη μεταξουργίας στην περιοχή, καθώς και την ενασχόληση μερίδας κατοίκων με την καλλιέργεια της άσπρης μουριάς, ήδη από τα τέλη του 9^ου αι. ή τις αρχές του 10^ου αι.177. Ωστόσο, περισσότερο σαφείς είναι οι πληροφορίες από τον 11^ο αι. και τον 12^ο αι. Κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, η Πελοπόννησος φαίνεται ότι διοχέτευε ποικιλίες βαμμένων μεταξωτών υφασμάτων στην αγορά της Θεσσαλονίκης και ειδικότερα, στη διαπεριφερειακή εμποροπανήγυρη του Αγ. Δημητρίου και πιθανόν και στην ίδια την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας178. Ευρεία εμπορική διακίνηση γνώρισαν επίσης και τα καλαίσθητα αγγεία των εργαστηρίων της Κορίνθου179, αλλά και των άλλων πελοποννησιακών πόλεων, όπως του Άργους και της Σπάρτης180.

67Η οικονομική ανάκαμψη της Πελοποννήσου έχει να επιδείξει επίσης μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα σε όλη τη διάρκεια του 10^ου αι., 11^ου αι. και 12^ου αι. Τα μνημεία, κυρίως εκκλησιαστικά, δεν χτίζονται μόνον στις πόλεις, αλλά και στην ύπαιθρο, η οποία και αυτή με τη σειρά της αναδιοργανώνεται και αποτελεί ζωτικό πυρήνα του κοινωνικού και παραγωγικού ιστού του πελοποννησιακού χώρου181. Κτητορικές επιγραφές από μοναστήρια και εκκλησίες συμπληρώνουν την εικόνα και δίνουν πολύτιμα στοιχεία για την ύστερη μεσοβυζαντινή κοινωνία της Πελοποννήσου182.

68Ειδικότερα, στη Μάνη κατά τον 11^ο αι., παράλληλα με την οικοδομική δραστηριότητα, παρατηρείται και μια απρόσμενη ακμή της γλυπτικής τέχνης, η οποία διήρκεσε μέχρι και τον 12^ο αι.183. Πρωταγωνιστής της γλυπτικής παραγωγής, στη διάρκεια του τελευταίου τέταρτου του 11^ου αι. είναι ο Νικήτας Μαρμαράς184. Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά, κυρίως τέμπλα, τα οποία αποδίδονται στον Νικήτα ή στο εργαστήρι του, κοσμούν μια σειρά εκκλησιών της Μάνης και με τον τρόπο τους αντικατοπτρίζουν τις αναζητήσεις του τοπικού στοιχείου για έναν αναβαθμισμένο τρόπο ζωής185. Η πιθανή επαναλειτουργία παλαιών λατομείων στην περιοχή αποτελεί ένα ακόμη αποδεικτικό στοιχείο για τις νέες εργασιακές δεξιότητες που αναπτύχθηκαν κατά τη συγκεκριμένη περίοδο186.

69Παρομοίως, οι επιφανειακές έρευνες στην περιοχή των Μεθάνων, στο Μπερμπάτι, στη Λακωνία, τη Μεσσηνία και την Ασέα187 δείχνουν εντατικοποίηση και εξακτίνωση της τοπικής αγροτικής παραγωγής κατά τη διάρκεια του 11^ου αι. και 12^ου αι.188. Η εικόνα που προκύπτει υποδηλώνει οργανωμένη διαχείριση της αγροτικής παραγωγής και μια συστηματική εμπορευματοποίηση των τοπικών προϊόντων. Είναι άλλωστε η περίοδος κατά την οποία η ιδιοκτησία της γης, σε μεγάλο ποσοστό, έχει περάσει στα χέρια των διαφόρων γαιοκτημόνων, οι οποίοι διέθεταν ικανό μηχανισμό και κατάλληλο προσωπικό για την αποτελεσματικότερη διαχείριση της ιδιοκτησίας και την αύξηση των εισοδημάτων τους189.

70Ο Paul Magdalino παρουσιάζει μια αξιοσημείωτη εικόνα της μεγάλης γαιοκτησίας στη διάρκεια του 12^ου αι., η οποία περιελάμβανε όλη την παράκτια ζώνη από την Κωνσταντινούπολη έως την κεντρική Ελλάδα και τα νησιά. Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες ήταν συνήθως Κωνσταντινουπολίτες, και ο σημαντικότερος ανάμεσά τους ήταν το ίδιο το κράτος190.

71Στον χώρο της Πελοποννήσου, η ύπαρξη αυτοκρατορικών γαιών μαρτυρείται κυρίως από την Partitio Romaniae191. Ανάμεσα στις περιοχές οι οποίες παραχωρούνται στους Βενετούς, αναφέρεται και το « όριον » Πατρών και Μεθώνης (Orium Patron et Methonis). Σε αυτό καταγράφονται οι επισκέψεις (pertinentiae) της οικογένειας Βρανά και της οικογένειας Καντακουζηνού, τα αγροκτήματα (villae) της Ειρήνης της κόρης του αυτοκράτορα Αλεξίου Γ΄, τα αγροκτήματα του Μολινέτι (de Molineti)192, της Μονής Παντοκράτορος και άλλων μοναστηριών, καθώς και άλλα τα οποία βρίσκονται μέσα σε αυτά, δηλαδή οι μικρές και μεγάλες επισκέψεις193.

72Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι από την υπόλοιπη Πελοπόννησο η Partitio Romaniae αναφέρει μόνο την περιοχή της Λακεδαίμονος με τις μικρές και μεγάλες επισκέψεις της, τα Καλάβρυτα και το Όστροβον194, το οποίο έχει ταυτιστεί με το Στοβίτσι, κοντά στη Φιγαλία195.

73Οι δύο γνωστές μέχρι σήμερα μολύβδινες σφραγίδες, οι ιδιοκτήτες των οποίων φέρουν τον τίτλο του ἐπισκεπτίτη Πελοποννήσου, συμπληρώνουν την εικόνα αναφορικά με τη μεγάλη γαιοκτησία στην Πελοπόννησο. Η σφραγίδα του Βασιλείου χαρτουλαρίου και βασιλικού επισκεπτίτη Πελοποννήσου196, καθώς και η σφραγίδα του Μιχαήλ πρωτοκουβουκλισίου και επισκεπτίτη των κτημάτων της Πελοποννήσου197, καταδεικνύουν μια ιεραρχημένη και καλά οργανωμένη διαχείριση των μεγάλων ιδιοκτησιών της περιοχής, ήδη από τον 11^ο αι. Πιθανότατα, πρόκειται για αυτοκρατορικά κτήματα, μολονότι ο τίτλος του πρωτοκουβουκλισίου, τον οποίον φέρει ο Μιχαήλ, ενδέχεται να αφορά αρμοδιότητες σε εκκλησιαστικά ή μοναστικά κτήματα198.

74Το Τυπικόν της μονής Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη (1136), ανάμεσα στις δωρεές του αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνού προς την Μονή, καταχωρεί και τα τελέσματα τῆς μητροπόλεως Πατρῶν, καθώς και τα τελέσματα τῆς ἐπισκοπῆς Μεθώνης199. Ενδεχομένως, η μεγάλη γαιοκτησία της Μονής Παντοκράτορος, στη δυτική Πελοπόννησο, όπως αυτή περιγράφεται στην Partitio Romaniae, να ανήκει στο ομώνυμο αυτοκρατορικό μοναστικό συγκρότημα της πρωτεύουσας200, μολονότι δεν υπάρχει άμεση μνεία στο σωζόμενο Tυπικόν.

75Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η εκχώρηση της συγκεκριμένης γαιοκτησίας στη λαμπρή κωνσταντινουπολίτικη Μονή Παντοκράτορος από τον ίδιο τον αυτοκράτορα, και κτήτορα, Ιωάννη Β΄ φαίνεται ελκυστική υπόθεση. Η βεβαιωμένη ύπαρξη πλουσίων και μεγάλων αυτοκρατορικών γαιών στο μεσσηνιακό χώρο ενισχύει μια τέτοια εκδοχή, έστω και αν είναι δύσκολο να ιχνηλατηθεί, σε βάθος χρόνου, η ιστορία και το καθεστώς κατοχής τής κάθε γαιοκτησίας. Πρόκειται για ένα « απόθεμα » γαιοκτησιών μέσω αναγκαστικών αγορών και κατασχέσεων ή μήπως για έναν πυρήνα αυτοκρατορικής κληρονομιάς, η οποία κατάφερε με τη βοήθεια των διοικητικών μηχανισμών της αυλής να παρακάμψει δυναστικές καταρρεύσεις και να διατηρηθεί άθικτη ; Χωρίς αμφιβολία, η ιστορία ενός τόπου διαθέτει πολλές άγνωστες πτυχές και η διαχρονική επισκόπησή της, σε συνδυασμό και με τη ροή των γεγονότων της κάθε εποχής, καταλήγει ιδιαίτερα πολύπλοκη.

76Η ένταξη των τελεσμάτων της μητρόπολης Πατρών, καθώς και αυτών της επισκοπής Μεθώνης, στις προσωπικές δωρεές του αυτοκράτορα προς τη Μονή Παντοκράτορος χρήζει ιδιαίτερο σχολιασμό. H συγκεκριμένη πράξη υπαινίσσεται ότι οι εν λόγω τοπικοί εκκλησιαστικοί φορείς διέθεταν σημαντική ακίνητη περιουσία, καθώς και ικανά εισοδήματα από ενοίκια ή από προσοδοφόρες αστικές, εμπορικές ή βιοτεχνικές επιχειρήσεις201. Δυστυχώς, οι ελάχιστες γραπτές και αρχαιολογικές μαρτυρίες δυσχεραίνουν τη σχετική έρευνα και μόνο προκαταρκτικές σκέψεις μπορούν να διατυπωθούν προς το παρόν. Πιθανότατα, η « υψηλή » διαχείριση του μεγάλου αγροκτήματος της Μονής Παντοκράτορος να πέρασε στη μητρόπολη Πατρών και στην υποκείμενη σε αυτήν επισκοπή της Μεθώνης. Πρόκειται για μια επιλογή που ίσως απέβλεπε στην αποτελεσματικότερη διαχείριση της μοναστικής περιουσίας σε μια περίοδο μάλιστα κατά την οποία η περιοχή εμφανίζει διακριτά στοιχεία οικονομικής και κοινωνικής ανάκαμψης. Η πλούσια ελαιοπαραγωγή, σε συνδυασμό με την πρόσβαση της Πάτρας και της Μεθώνης στο θαλάσσιο εμπόριο και το ταξιδιωτικό δίκτυο μεταξύ της Δύσης και της Ανατολής, αποτελούν τους βασικούς παράγοντες αυτής της ανάκαμψης, προσελκύοντας το ενδιαφέρον των ξένων, μεταξύ των οποίων και των Βενετών εμπόρων202. Παράλληλα με την εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής και την ανάπτυξη της εμπορικής επιχειρηματικότητας, η περιοχή, με το ήπιο κλίμα και το ήρεμο φυσικό της περιβάλλον, γίνεται ελκυστικός τόπος διαμονής και ασφαλές ταξιδιωτικό πέρασμα. Οι παραπάνω παράγοντες αποτελούν τους καίριους μοχλούς για την αστική ανάπτυξη κυρίως των παραθαλάσσιων πόλεων, καθώς και για τη δημιουργία αστικών επαγγελματικών επιχειρήσεων και εκσυγχρονισμένων υποδομών διαβίωσης και υποδοχής ενός ετερογενούς πληθυσμού. Ενδεχομένως, τα τελέσματα της μητρόπολης Πατρών και αυτά της επισκοπής Μεθώνης να ενισχύονταν και από τη συλλογή φόρων που αφορούσαν ορισμένες αστικές δραστηριότητες (π.χ., ενοικιάσεις εκκλησιαστικών χώρων για υπαίθριες αγορές) και παροχές υπηρεσιών (π.χ., δημόσια λουτρά, ξενώνες). Η εμπλοκή της εκκλησίας στη διαχείριση τέτοιων δραστηριοτήτων μαρτυρείται κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ δεν λείπουν και έμμεσες πληροφορίες ότι παρόμοιο σύστημα εφαρμοζόταν και σε μικρότερες πόλεις203.

77 Η Πελοπόννησος, λοιπόν, από τον 5^ο αι. έως και τον 12^ο αι., γνώρισε, μια σειρά μεταμορφώσεων σε πολιτικό, πνευματικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Ο τόπος αλλάζει ολοσχερώς από την μια περίοδο στην άλλη, ως απόρροια των συναφών ιστορικών γεγονότων, αλλά και των οικονομικών φαινομένων που επακολουθούν και δημιουργούνται από τον ανθρώπινο παράγοντα, είτε για την αντιμετώπιση της καθημερινότητας, όταν πρόκειται για τους απλούς ανθρώπους, είτε για την εύρυθμη λειτουργία της κρατικής μηχανής, όταν πρόκειται για τις αυλικές υπηρεσίες. Το χρήμα μέσα σε αυτό το ποικίλο ιστορικό τοπίο έπαιξε το δικό του ρόλο, ο οποίος προσαρμόστηκε στα εκάστοτε οικονομικά φαινόμενα, αλλά ταυτοχρόνως, ακολούθησε και τις δικές του διαδρομές με οδηγό την ιδιάζουσα σχέση του ανθρώπου με αυτό.

78Τα νομίσματα, η υλική υπόσταση του χρήματος, αποτελούν συνεπώς απτά κατάλοιπα του παρελθόντος και παρά τη λακωνικότητα των παραστάσεων και των επιγραφών τους και παρά το μικρό τους μέγεθος, συνεισφέρουν στην κατανόηση των οικονομικών φαινομένων μιας περιόδου, οριοθετούν τον βαθμό εκχρηματισμού μιας περιοχής ή ενός κοινωνικού ιστού, προσδιορίζουν δρόμους επικοινωνίας και εμπορίου. Τα μικρά κέρματα, χρυσά, αργυρά, χάλκινα, μεμονωμένα ευρήματα ή συγκεντρωμένα σε « θησαυρούς », αυτόπτες μάρτυρες της εποχής τους, μπορούν να αναδείξουν γεγονότα και συμβάντα άγνωστα πολλές φορές από άλλες ιστορικές πηγές και να δώσουν σημαντικές πληροφορίες για την ιστορική εξέλιξη μιας περιοχής.

79Ο αριθμός των νομισματικών ευρημάτων από την Πελοπόννησο είναι αρκετά μεγάλος και καλύπτει όλη περίπου τη βυζαντινή περίοδο, μέχρι δηλαδή την ίδρυση του φραγκικού Πριγκιπάτου της Αχαΐας το 1205. Ο χαρακτηρισμός της Kορίνθου ως ενός είδους Πομπηίας για τη μελέτη της νομισματικής κυκλοφορίας κατά τη βυζαντινή περίοδο δεν αποτελεί φραστική υπερβολή204. Oι μακροχρόνιες ανασκαφές της Aμερικανικής Σχολής Kλασικών Σπουδών έχουν φέρει στο φως μερικές χιλιάδες βυζαντινών νομισμάτων, τα οποία αποτελούν πολύτιμα τεκμήρια στην προσπάθεια να ιχνηλατηθεί όχι μόνο το οικονομικό status της πόλης αλλά και οι τάσεις της διακίνησης του βυζαντινού νομίσματος σε μια περιοχή απομακρυσμένη από την πρωτεύουσα205.

80 Το προς μελέτη υλικό εμπλουτίζεται επίσης και με σημαντικό αριθμό νομισματικών « θησαυρών » από την Πελοπόννησο, οι οποίοι φυλάσσονται στο Νομισματικό Μουσείο Αθηνών. Λεπτομερής κατάλογος των « θησαυρών » αυτών με επικαιροποιημένη βιβλιογραφία, τεκμηριωμένες πληροφορίες αναφορικά με τον ακριβή τόπο εύρεσης, αλλά και με ποσοστιαίες και ειδολογικές αναλύσεις, έχει συμπεριληφθεί σε ειδική έκδοση με ευρήματα απ’ όλο τον ελλαδικό χώρο (ΣΒΘ)206. Επιπλέον, στο συλλογικό έργο Les trésors monétaires byzantins des Balkans et d’Asie Mineure (491-713)207 για το οποίο έχει ήδη γίνει λόγος, ο ερευνητής, ιστορικός ή αρχαιολόγος, μπορεί να αντλήσει πληροφορίες για το σύνολο των πελοποννησιακών « θησαυρών » της πρωτοβυζαντινής περιόδου208. Οι αποδελτιώσεις των Eυρετηρίων του Nομισματικού Mουσείου από το 1891 μέχρι σήμερα, καθώς και το Aρχείο Nομισματικής Kυκλοφορίας (ΑΝΚ)209 του ίδιου Mουσείου αποτελούν επίσης ουσιαστική πηγή πληροφόρησης210. Προβλήματα συντήρησης δεν επιτρέπουν ωστόσο τη συστηματική μελέτη του πλούσιου νομισματικού υλικού, το οποίο προέρχεται από τα βυζαντινά στρώματα των σωστικών ανασκαφών σε διάφορες πελοποννησιακές πόλεις, ενώ τα νομίσματα των γαλλικών ανασκαφών από το Άργος παραμένουν ακόμη αδημοσίευτα.

81 Η πλήρης ανάλυση της νομισματικής κυκλοφορίας στην Πελοπόννησο για τη μακρά περίοδο από τον 5^ο αι. μέχρι και τον 12^ο αι. ξεφεύγει από τον σκοπό της παρούσας εισήγησης. Έχει ήδη επισημανθεί η ανοδική πορεία της νομισματικής κυκλοφορίας στην Κόρινθο και Σπάρτη, από τα τέλη του 10^ου αι. και εξής, ως εύλογο τεκμήριο της αστικής ανάπτυξης των δύο πόλεων. Μνεία έχει γίνει επίσης σε νομισματικά ευρήματα, τα οποία συμβάλλουν στη διαλεύκανση ορισμένων θεμάτων, όπως, για παράδειγμα, στη φημολογούμενη εγκατάλειψη των Πατρών, λόγω της σλαβικής διείσδυσης. Συμπληρωματικά, θα μπορούσαν να προστεθούν και ορισμένα σχόλια που άπτονται της νομισματικής κυκλοφορίας και τα οποία έχουν απασχολήσει και ακόμη απασχολούν την έρευνα.

82Για παράδειγμα, τα αίτια απόκρυψης των νομισματικών ευρημάτων του δεύτερου μισού του 6^ου αι. και της πρώτης εικοσαετίας του 7^ου αι. αποδίδονται συνήθως στις διαδοχικές και κατά κύματα αραβοσλαβικές επιδρομές. Ωστόσο, η σύνδεση νομισματικών αποκρύψεων αποκλειστικά και μόνο με πολεμικές επιχειρήσεις ή με γεγονότα εκτάκτου ανάγκης έχει αμφισβητηθεί από αρκετούς μελετητές211. Η πλούσια βιβλιογραφία έχει επίσης αναδείξει διάφορες και διαφορετικές απόψεις, σε θέματα ανάλυσης και ερμηνείας των τάσεων της νομισματικής κυκλοφορίας κατά τη διάρκεια του 6^ου αι. ή και λίγο αργότερα212.

83Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι ο μεγάλος αριθμός νομισματικών ευρημάτων του 6^ου αι., μεμονωμένων και « θησαυρών », καθώς και η δυναμική παρουσία χάλκινων εκδόσεων, αποτελούν τα δύο βασικά χαρακτηριστικά της νομισματικής κυκλοφορίας στην Πελοπόννησο κατά την περίοδο αυτή. Πρόκειται για ένα περιβάλλον σαφώς εκχρηματισμένο. Οι τυχόν ιδιαιτερότητες δεν έχουν τοπικό χαρακτήρα, αλλά εντάσσονται στις γενικότερες τάσεις που χαρακτηρίζουν τη διακίνηση και τη χρήση των νομισμάτων της περιόδου.

84Οι χάλκινοι πελοποννησιακοί « θησαυροί » του 6^ου αι. με βάση την ποιοτική τους σύνθεση μπορούν να χωριστούν σε δύο βασικές ομάδες213 : στην πρώτη ομάδα εντάσσονται ευρήματα που αποτελούνται αποκλειστικά ή σχεδόν αποκλειστικά από νούμμια (nummi) ή όπως αλλιώς τα ονομάζουμε από minimi του 5^ου αι. και 6^ου αι. Περιέχουν, επίσης, μικρό αριθμό εκδόσεων του 4^ου αι. με εμφανή μείωση της αρχικής περιφέρειας του πετάλου, καθώς και μερικά εφθαρμένα αρχαία ελληνικά νομίσματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν παρεισφρήσει βανδαλικές και οστρογοτθικές κοπές214, κάποτε δε και απομιμήσεις. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι τα περισσότερα ευρήματα τα οποία περιέχουν αποκλειστικά μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις έχουν εντοπιστεί σε νευραλγικά σημεία της πόλης της Κορίνθου. Οι συνθήκες απόκρυψής τους εμφανίζονται εξαιρετικά αιφνίδιες και συνδέονται με σεισμικές καταστροφές. Προφανώς, το περιεχόμενο των ευρημάτων αυτών αντανακλά τις τρέχουσες τάσεις της καθημερινής συναλλαγής. Σε κάθε περίπτωση, η χρηματική οικονομία του νούμμιου φαίνεται ότι ήταν ένα μεσογειακό φαινόμενο, μολονότι με μια πρώτη ματιά φαίνεται ιδιαίτερα άβολη. Εξαπλώνεται από τις ανατολικές ακτές της Ισπανίας, όπου οι Βησιγότθοι έκοψαν νούμμια στον 6^ο αι., στα νότια παράλια της Γαλλίας, την Ιταλία, Βόρεια Αφρική, Ελλάδα, Μ. Ασία, Συρία, Παλαιστίνη και Αίγυπτο215. Ακόμη, και μετά την ανακατάληψη της Αφρικής από τον Ιουστινιανό τον Α΄, το 533, οι βυζαντινές αρχές αναγκάστηκαν να εκδώσουν νούμμια για τις ανάγκες της τοπικής οικονομίας. Οι μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις συνέχισαν να κυκλοφορούν και μετά τα μέσα του 6^ου αιώνα, πιθανόν μέχρι τα τέλη της βασιλείας του Ιουστινιανού216.

85Στη δεύτερη ομάδα ανήκουν μεικτά ευρήματα. Αυτά περιέχουν, σε υψηλό σχετικά ποσοστό, μεγάλες νομισματικές εκδόσεις, δηλαδή φόλλεις και εικοσανούμμια, καθώς και ικανό αριθμό minimi. Οι « θησαυροί » της κατηγορίας αντικατοπτρίζουν μια διαφορετική τάση στη χρήση του νομίσματος. Ενδεχομένως, αντιπροσωπεύουν προσχεδιασμένη απόκρυψη και αντανακλούν το συνολικό ταμείο του κατόχου, στο οποίο, εκτός από νομίσματα καθημερινής συναλλαγής, προστέθηκαν, εν είδει αποταμίευσης, και μεγαλύτερες υποδιαιρέσεις.

86Οι περισσότεροι χρυσοί « θησαυροί » από την Πελοπόννησο προέρχονται από την ύπαιθρο χώρα217 και οι κάτοχοί τους θα πρέπει να αναζητηθούν σε ιδιώτες αγρότες, οι οποίοι ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 6^ου αι. ζούσαν σε ελεύθερες αγροτικές κοινότητες καλλιεργώντας τις εγκαταλειμμένες γαίες των μεγαλογαιοκτημόνων της προηγούμενης περιόδου. Η έλλειψη μαρτυρίας για τον τρόπο, τον ακριβή τόπο και τις συνθήκες εύρεσης των « θησαυρών » δυσχεραίνει την κατηγοριοποίηση και την ένταξή τους σε ένα συγκεκριμένο οικιστικό περιβάλλον. Πολύτιμη είναι η μαρτυρία αναφορικά με το χώρο εύρεσης των δύο τμημάτων του « θησαυρού » Ζογεριά Σπετσών. Η ανασκαφική έρευνα έδειξε ότι το κτήριο, στο οποίο βρέθηκαν, διέθετε χώρους επεξεργασίας και αποθήκευσης αγροτικών προϊόντων, αλλά και χώρο φύλαξης αντικειμένων εκκλησιαστικού χαρακτήρα. Οι ενδείξεις αυτές υποδηλώνουν ότι το συγκεκριμένο κτήριο αποτελούσε πρόσκτισμα εκκλησιαστικού συγκροτήματος και ότι τα δύο νομισματικά τμήματα του « θησαυρού » αντιπροσώπευαν αντίστοιχα το αποθεματικό και το τρέχον ταμείο τοπικής εκκλησιαστικής κοινότητας218. Παρομοίως, ο « θησαυρός » από την Ήλιδα/1967219 αποκαλύφθηκε στη διάρκεια ανασκαφών της τοπικής Εφορείας Αρχαιοτήτων, η οποία έφερε στο φως οικιστικές εγκαταστάσεις.

87Συστηματικές ανασκαφές και επιφανειακές έρευνες σε διάφορες πεδινές αλλά και ημιορεινές περιοχές της Πελοποννήσου, όπως στη Νότια Αργολίδα, τα Μέθανα, την Κορινθία, μεταξύ Κορίνθου και Κεγχρεών, στο Μπερμπάτι, τις Κλεωνές, την Πατραϊκή και αλλού έχουν εντοπίσει αγροτικές αγροικίες με δεξαμενές, εργασιακούς και αποθηκευτικούς χώρους, κατάλοιπα μιας κοινωνίας, που αποτελείτο από εργατικούς ιδιώτες, οι οποίοι κατόρθωσαν να δημιουργήσουν, στην παραγωγικά περιορισμένη χώρα τους, οικογενειακές επιχειρήσεις και βιοτεχνίες. Η οικονομική κατάσταση των αγροτών αυτών δύσκολα μπορεί να ανασυσταθεί. Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι η οικονομία τους χαρακτηριζόταν από αυτάρκεια σε βασικά είδη διατροφής, λάδι-κρασί-σιτάρι. Η ποικιλία που παρατηρείται στη δομή και την έκταση των οικιστικών εγκαταστάσεων φανερώνει, ωστόσο, διαβαθμίσεις στο μέγεθος των διαφόρων αγροτικών, κτηνοτροφικών και βιοτεχνικών επιχειρήσεων και συνεπώς και των εμπορικών δραστηριοτήτων τους. Η ανεύρεση σε πολλές από αυτές τις εγκαταστάσεις εισηγμένων αντικειμένων κεραμεικής, υαλουργίας και άλλων χρηστικών αντικειμένων φανερώνει άμεση πρόσβαση σε σημαντικά εμπορικά κέντρα. Πιθανότατα, οι χρυσοί « θησαυροί » της Πελοποννήσου είχαν επενδυτικό-αποταμιευτικό χαρακτήρα220, γεγονός που γίνεται σαφέστερο στην περίπτωση των « θησαυρών » Ζογεριάς, λόγω ανασκαφικών ενδείξεων.

88Χαρακτηριστική είναι η παντελής έλλειψη νομισματικών εκδόσεων του τέλους του 7^ου αι. και του 8^ου αι. από διάφορα αστικά κέντρα της Πελοποννήσου, όπως τη Σπάρτη, το Άργος, την Πάτρα, ενώ στην Κόρινθο η περίοδος εκατόν πενήντα περίπου χρόνων, από το 685 έως το 829, αντιπροσωπεύεται με τον εξαιρετικά μικρό αριθμό των 38 χάλκινων νομισμάτων.

89Ως γνωστόν, η συρρίκνωση της νομισματικής κυκλοφορίας αποτελεί ένα γενικότερο φαινόμενο που έπληξε ολόκληρη σχεδόν τη βυζαντινή επικράτεια, ως αποτέλεσμα της παρακμής του αστικού τρόπου ζωής. Βεβαίως, η άποψη ότι η έλλειψη νομισμάτων από μια περιοχή υποδηλώνει την οριστική εγκατάλειψή της, σταδιακά αναθεωρείται με βάση την αρχαιολογική μαρτυρία, όπως αυτή προκύπτει από την κεραμεική, τα κτιριακά κατάλοιπα, τα αρχιτεκτονικά μέλη, τα ίχνη οχυρώσεων, τα μολυβδόβουλλα κ.λπ. Στην πραγματικότητα, η συρρίκνωση της νομισματικής κυκλοφορίας είναι ενδεικτική για την παρακμή του παραδοσιακού αστικού βίου, ο οποίος προσαρμόστηκε σε νέες οικονομικές, κοινωνικές, βιοτικές, παραγωγικές και οικιστικές συνήθειες. Η μείωση της χρήσης και της διακίνησης του νομίσματος φανερώνει μια κοινωνία αυτάρκειας σε βασικά είδη διατροφής, μια κοινωνία που στηρίζεται στην οικιακή και όχι στην εκχρηματισμένη oικονομία. Η χρήση παλαιοτέρων νομισμάτων σε μικρής εμβέλειας συναλλαγές, αποτελεί υπόθεση ελκυστική με εύλογες όμως δυσκολίες τεκμηρίωσης.

90Ο προϊών εκχρηματισμός της οικονομίας, ο οποίος αντικατοπτρίζεται στις γραπτές πηγές221, καθώς και στα νομισματικά ευρήματα, ήδη από το δεύτερο τέταρτο του 9^ου αι., κορυφώθηκε στη διάρκεια του 11^ου αι. και του 12^ου αι.222. Ωστόσο, το μικρό ποσοστό ανεύρεσης υπερπύρων ή τραχέων από ήλεκτρο στην Πελοπόννησο, η απουσία από την περιοχή μεγάλων αποταμιευτικών « θησαυρών » με πολύτιμες νομισματικές εκδόσεις, αντίθετα με άλλες περιοχές της Βαλκανικής Χερσοννήσου και η ελάχιστη, σχεδόν ανύπαρκτη, παρουσία τραχέων από κράμα, υπαινίσσονται τοπικές ιδιαιτερότητες στη χρηματική οικονομία. Αντιθέτως, ο αριθμός των ανευρεθέντων χάλκινων τεταρτηρών ή μισών τεταρτηρών, είτε αυτά αποτελούν μεμονωμένα ευρήματα είτε νομισματικούς « θησαυρούς », είναι εξαιρετικά μεγάλος. Πράγματι, η χρήση αυτών των « ευτελών » εκδόσεων στις συναλλαγές της αγοράς της Κορίνθου και άλλων αστικών κέντρων της Πελοποννήσου παρουσιάζεται ιδιαίτερα διαδεδομένη. Προς το παρόν, μπορούμε να εικάσουμε ότι το εμπόριο και η νομισματική διαχείριση βρισκόταν στα χέρια εκπροσώπων της ανώτερης τάξης, ξένων εμπόρων και εμπορικών μεσαζόντων και ότι οι μικρές νομισματικές εκδόσεις πιθανόν αντιπροσώπευαν ένα « κατά συνθήκη » χρήμα, το οποίο καθιερώθηκε για πρακτικούς λόγους και απέβλεπε στη διευκόλυνση των εμπορικών συναλλαγών και μαζικών πληρωμών. Τo ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσο η επικράτηση του τεταρτηρού ως « κατά συνθήκη » χρήματος στην περιοχή επεβλήθηκε από τις τρέχουσες χρηματικές απαιτήσεις των συναλλαγών καθημερινού χαρακτήρα, με άλλα λόγια κατά πόσο το κόστος της καθημερινής διαβίωσης και κατανάλωσης στην περιοχή ήταν μικρότερο από ό, τι σε άλλες περιοχές223.

91Σε λίγο το σκηνικό θα αλλάξει, οι πόλεις της Πελοποννήσου η μία μετά την άλλη θα πέσουν στα φραγκικά χέρια. Οι Λατινικές απομιμήσεις θα κάνουν την εμφάνισή τους στο νομισματικό προσκήνιο της περιοχής. Η ντόπια εργατική και παραγωγική τάξη θα προσαρμοστεί στην οριστικοποίηση της δυτικής κυριαρχίας224.

Παραρτηματα