Νομισματικός θησαυρός της ύστερης αρχαιότητας από το Καραβοστάσι Οιτύλου Λακωνίας και ο σεισμός της 21ης Ιουλίου 365 μ.Χ.1
A Late Antiquity coin hoard from Karavostasi of Oitylon in Laconia and the earthquake of July 21st 365 AD
Trésor monétaire de l’Antiquité tardive trouvé à Karavostasi d’Oitylon de Laconie et le séisme du 21 juillet 365 apr. J.-C
p. 503-522
Résumés
En 2009 a été réalisée, par la Ve Éphorie des Antiquités Préhistoriques et Classiques, une fouille de sauvetage sur le terrain de P. Kalapothakis à Karavostasi, port de l’actuelle et de l’antique Oitylon de Laconie. La fouille a révélé des ruines étendues datant du ier s. au vie s. apr. J.-C. Au nombre des trouvailles significatives se trouve un trésor de 457 monnaies de bronze dissimulé dans une couche de destruction perturbée de la pièce XIV. Le trésor date du milieu du ive s. (Constance II et Julien, les dernières émissions datant de Julien II Auguste de 363). Il s’agit de l’unique trésor connu de cette époque retrouvé en Laconie. Plusieurs ateliers orientaux y sont représentés : Constantinople, Héraclée, Cyzique, Nicomédie, Sirmium, Thessalonique, Alexandrie. Les causes de la destruction qui provoqua la perte du trésor sont à rechercher dans le séisme de grande ampleur du 21 juillet 365 dont l’épicentre était localisé en Crète occidentale. Ce séisme entraîna une surélévation du sol qui a pu atteindre 9 m en Crète occidentale et à Anticythère et le tsunami consécutif a touché toute la Méditerranée orientale.
In 2009, the 5th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities conducted a rescue excavation on a plot owned by P. Kalapothakis in the village Karavostasi of the municipality of Oitylon in Laconia, which is the harbour of both the modern and the ancient settlement of Oitylon. The excavation brought to light extensive building remains dating from the 1st c. to the 6th c. AD. Among the particularly rich finds, a hoard of 457 bronze coins was found in the Room XIV under a thick destruction layer, which showed widespread disturbance. The hoard contains issues of Constantius II and Julian. The latest of those are of Julian II as Augustus dated to the year 363. The coins were produced in several mints of the Eastern Roman Empire (Constantinople, Heraclea, Cyzicus, Nicomedia, Sirmium, Thessalonica, Antioch, Alexandria). This is the only known hoard from the region of Laconia formed and concealed in the 4th c. AD. The hoard offers valuable evidence, significantly contributing to the study and understanding of the political and economic history of Oitylon in the late Antiquity. The causes that led to the sudden destruction of the Room XIV could be linked to the tidal wave resulted from the earthquake of July 21st 365 AD, with its epicenter in southwest of western Crete. The observed elevation of western Crete and Antikythera to nine meters up as well as a devastating tidal wave that swept eastern Mediterranean should be assigned to this gigantic seismic event and its sequence.
Το 2009 διεξήχθη από την Ε΄ ΕΠΚΑ σωστική ανασκαφική έρευνα σε οικόπεδο ιδιοκτησίας Π. Καλαποθάκη, στον οικισμό του Καραβοστασίου Δήμου Οιτύλου Λακωνίας, το οποίο αποτελεί το επίνειο του σύγχρονου αλλά και του αρχαίου οικισμού του Οιτύλου. Κατά την ανασκαφή του οικοπέδου ήρθαν στο φως εκτεταμένα οικοδομικά λείψανα, που χρονολογούνται από τον 1ο αι. έως τον 6ο αι. μ.Χ. Μεταξύ των ιδιαίτερα πλούσιων ευρημάτων της ανασκαφής συγκαταλέγεται νομισματικός θησαυρός 457 χάλκινων νομισμάτων, που εντοπίσθηκε στο δωμάτιο ΧIV, σε παχύ στρώμα καταστροφής που παρουσίαζε εικόνα εκτεταμένης αναστάτωσης. Πρόκειται για θησαυρό των μέσων του 4ου αι. (κοπές Κωνστάντιου Β΄ και Ιουλιανού) –οι υστερότερες κοπές, αυτές του Ιουλιανού Β΄ ως Αυγούστου, προσφέρουν ως ύστατη χρονολογία κοπής των αποθησαυρισμένων νομισμάτων το 363. Πρόκειται για το μοναδικό γνωστό θησαυρό από την περιοχή της Λακωνίας, που έχει συσταθεί (και απωλεσθεί) κατά τον 4ο αι. μ.Χ. Σύμφωνα με τη μέχρις στιγμή μελέτη των νομισμάτων, αναγνωρίζονται αρκετά νομισματοκοπεία του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους (Κωνσταντινούπολη, Ηράκλεια, Κύζικος, Νικομήδεια, Σίρμιο, Θεσσαλονίκη, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια). Το εν λόγω εύρημα αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία και βοηθά σημαντικά στη μελέτη και κατανόηση της πολιτικής και οικονομικής ιστορίας της πόλεως του Οιτύλου κατά την ύστερη αρχαιότητα. Τα αίτια που οδήγησαν στην αιφνίδια καταστροφή του δωματίου XIV με τον νομισματικό θησαυρό είναι δυνατόν να αποδοθούν με σχετική ασφάλεια στη δράση των θαλάσσιων υδάτων του παλιρροιακού κύματος του σεισμού της 21ης Ιουλίου του 365 μ.Χ., με επίκεντρο αμέσως νοτιοδυτικά της δυτικής Κρήτης. Στο γιγαντιαίο αυτό σεισμικό γεγονός και στη σεισμική ακολουθία του αποδίδεται η παρατηρούμενη ανύψωση της δυτικής Κρήτης και των Αντικυθήρων έως και 9 μέτρα, όπως και μια καταστροφική πλημμύρα-τσουνάμι σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο.
Texte intégral
1Το αρχαίο Οίτυλο, ἡ πόλις τῶν Βειτυλέων των επιγραφών1, εντοπίζεται στην περιοχή του παραδοσιακού οικισμού του Οιτύλου, στο βορειοδυτικό άκρο της Λακωνίας, στο όριο μεταξύ Λακωνικής και Μεσσηνιακής Μάνης. Ο αρχαίος οικισμός καταλάμβανε τη θέση του παραδοσιακού ομώνυμου οικισμού, στην κορυφή ενός υπερυψωμένου λόφου, όπου η ακρόπολή του, την πλαγιά του λόφου τη στραμμένη προς τη θάλασσα και τις νοτιοδυτικές υπώρειες του, καθώς και το πεδινό τμήμα έως τη θάλασσα, στον σύγχρονο οικισμό του Καραβοστασίου, όπου βρισκόταν το λιμάνι του. Είχε ιδρυθεί σε σημαντική στρατηγική θέση για τον έλεγχο τόσο της οδού που συνδέει το Γύθειο με την Αρεόπολη όσο και της οδού που ακολουθεί τη δυτική ακτή της Μάνης.
2Οι αρχαιότητες της περιοχής έχουν περιγραφεί κατά το παρελθόν από ερευνητές, περιηγητές2 και αρχαιολόγους3. Οι περισσότερες σχετικές μαρτυρίες συγκεντρώνονται από την Αβραμέα4, η οποία περιγράφει όσα από τα αρχαία λείψανα ήταν ορατά στην ευρύτερη περιοχή τη δεκαετία του 1980. Όσον αφορά στις νεότερες έρευνες, τα τελευταία έτη το προσωπικό της Ε΄ ΕΠΚΑ πραγματοποίησε5 ανασκαφικούς καθαρισμούς των αρχαίων τειχών του Οιτύλου, των ναών της Αγίας Μαρίνας και της Κοίμησης της Θεοτόκου στη Νιάμιτσα, ιδρυμένων επί των καταλοίπων αρχαίου οικοδομημάτων6, του αρχαίου λατομείου πωρολίθου του Οιτύλου στη θέση Χαμολέος – Ξεροπολυάνα7, λατρευτικής θέσης με λαξευμένες επί του φυσικού βράχου κόγχες8, και έτερου χώρου λατρείας στο ρέμα του Μυλολάγκαδου, με χαραγμένη σε βράχο αναθηματική επιγραφή9.
Εικ. 1. Τμήμα της κάτοψης της ανασκαφής του Οικοπέδου Καλαποθάκη με τα δωμάτια ΧΙΙΙ και XIV (Σχέδιο : Α. Μουτή. Επεξεργασία : Α. Παπαγιάννης).
3Στην περιοχή του Καραβοστασίου είχαν κατά το παρελθόν ανασκαφεί ή εντοπισθεί αρχιτεκτονικά λείψανα και τάφοι των ρωμαϊκών χρόνων (ιδιοκτ. Αγγ. Γιαννακουρέα και Γ.Ι. Πετράκου). Αρχιτεκτονικά μέλη και ανάγλυφα της παλαιοχριστιανικής περιόδου έχουν επίσης εντοπισθεί εντοιχισμένα ή διάσπαρτα στην περιοχή των ναΐσκων του Αγ. Γεωργίου και των Αγ. Θεοδώρων10. Εκτεταμένα αρχιτεκτονικά λείψανα των ρωμαϊκών –ύστερων ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών χρόνων ανασκάφηκαν προσφάτως στις ιδιοκτησίες Π. Καλαποθάκη και Δ. Δρακουλάκου, ενώ σε ιδιοκτησίες ανατολικά αυτών (Λιακάκου, Μπατσινίλα), εντοπίσθηκε αρκετή αβαφής χρηστική κεραμική των ίδιων περιόδων. Τέλος, αρχιτεκτονικά λείψανα και κεραμική της Πρωτοελλαδικής περιόδου εντοπίσθηκαν από την Υπηρεσία μας το 2009 σε όλη την έκταση του αιγιαλού, 350 μ. νοτίως του οικισμού του Καραβοστασίου έως τον οικισμό του Νέου Οιτύλου11.
4Το οικόπεδο Καλαποθάκη βρίσκεται σε καίρια θέση στο βορειοδυτικό μυχό του κόλπου του Λιμενίου, επί του αιγιαλού, εντός του οικισμού του Καραβοστασίου12 (εικ. 1, 2). Με βάση τα μέχρι στιγμής στοιχεία, ο χώρος φαίνεται ότι χρησιμοποιείται για πρώτη φορά τον 1ο αι. π.Χ. Περί τα μέσα του 3ου αι. – αρχές 4ου αι. μ.Χ. αναγείρεται ένα επίμηκες σύμπλεγμα τουλάχιστον δύο δωματίων, το οποίο έχει μερικώς μόνο ανασκαφεί. Το Δωμάτιο ΧΧΙΙΙ ήταν ισόγειο, με το στρώμα καταστροφής του εν πολλοίς διαλυμένο, ενώ ελάχιστα υπολείμματα των κεράμων της στέγης παρέμεναν κατά χώραν.
Εικ. 2. Δορυφορική λήψη του οικισμού του Καραβοστασίου στο μυχό του κόλπου του Λιμενίου. Σημειώνεται η θέση του Οικοπέδου Καλαποθάκη (πηγή : Google Earth).
Εικ. 3. Δωμάτιο XIV. Ο θησαυρός κατά χώραν (φωτ. : Α. Παπαγιάννης).
5Εικόνα εκτεταμένης αναστάτωσης παρουσίαζε, επίσης, το παχύ στρώμα καταστροφής του υπογείου ή ημιυπογείου Δωματίου XIV, η ανασκαφική διερεύνηση του οποίου παραμένει ημιτελής. Τμήμα του δωματίου αυτού είχε καταστραφεί από τη διάνοιξη βαθέως φρέατος διαμέτρου 2 μ., το οποίο είχε γεμίσει με λίθους διαφόρων μεγεθών. Το υπόλοιπο τμήμα του δωματίου XIV καταλάμβανε παχύ (0,70 μ.) στρώμα καταστροφής αποτελούμενο στο ανώτερο τμήμα από ένα αρκετά σκληρό, συνεκτικό και δύσκαπτο συνονθύλευμα λίθων μέσου και μικρού μεγέθους, θραυσμάτων οπτοπλίνθων και κάποιων θραυσμάτων κεράμων στέγης, καθώς και πλήθους μικρότατων τεμαχίων και σκόνης λευκού συνδετικού, αλλά και επιτοίχιου, κονιάματος (εικ. 2). Στο επίπεδο του χωμάτινου δαπέδου εντοπίστηκαν τουλάχιστον 6 αμφορείς και ένας πίθος, τα περισσότερα κατά μήκος του ανατολικού τοίχου. Στα ευρήματα περιλαμβάνονται μαρμάρινος δίσκος και θραύσματα άλλου από σχιστόλιθο, χάλκινη χύτρα, λαβή σιδερένιου μαχαιριού με την οστέινη επένδυσή της, σιδερένιοι και χάλκινοι ήλοι, αργυρό φυλλόσχημο αντικείμενο, μολύβδινο βαρίδι διχτυών, θραύσματα βαθέος πινακίου ύστερης African red-slipped ware με επίθετες λέαινες13, τμήμα χύτρας με πώμα, πήλινοι λύχνοι και πυραμιδοειδής αγνύθα.
Εικ. 4. Οι διοικητικές διαιρέσεις του ρωμαϊκού κράτους κατά την εποχή του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου Α΄. Τα νομισματοκοπεία που έχουν αναγνωριστεί στον θησαυρό είναι υπογραμμισμένα. Τα μεγέθη των κύκλων αντιστοιχούν στην ποσότητα των νομισμάτων. Με ρόμβο καταδεικνύονται ορισμένα από τα πληγέντα από τον σεισμό και το θαλάσσιο κύμα του 365 σημεία που αναφέρονται στο κείμενο (Πηγή βασικού χάρτη: Ancient World Mapping Center [http://www. unc.edu/awmc/downloads/rve_13_2Lrg.jpg]. Τελική διαμόρφωση χάρτη: Α. Παπαγιάννης. Φωτ.: Μ. Τσούλη).
6Το πιο ενδιαφέρον εύρημα του δωματίου XIV ήταν ένας θησαυρός 457 ακέραιων και 5 θραυσμάτων μικρών χάλκινων νομισμάτων (εικ. 3). Το σύνολο ήταν τοποθετημένο πάνω σε μαρμάρινη πλάκα ακουμπισμένη επί του δαπέδου. Από τη μορφή του σωρού των νομισμάτων φαίνεται ότι πρέπει να ήταν τοποθετημένα μέσα σε μαλακό μικρό σάκκο από φθαρτό υλικό –υφασμάτινο ή δερμάτινο. Η μελέτη του συνόλου αυτού δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, το υπάρχον, όμως, δείγμα είναι ικανοποιητικό και παρουσιάζει αρκετά συνεπή ακολουθία, ώστε να επιτρέπει τη διατύπωση ορισμένων πρωτόλειων παρατηρήσεων.
7Από τα 457 νομίσματα έχουν μέχρι στιγμής καθαριστεί και μελετηθεί 276 και μόνο τέσσερα είναι φθαρμένα πέρα από κάθε δυνατότητα αναγνώρισης. Στα υπόλοιπα αναγνωρίζεται ο οπισθότυπος και στα περισσότερα και η γενική μορφή του εμπροσθότυπου. Έχουν ταυτιστεί (εικ. 5) 134 νομίσματα του Κωνστάντιου Β’ ως Αυγούστου (εικ. 12, άνω δεξιά, κέντρο, μέσον δεξιά, κάτω αριστερά), 31 του Ιουλιανού Β’ ως Καίσαρος και 5 ως Αυγούστου (εικ. 12, άνω αριστερά), 5 του Κωνστάντιου Γάλλου, ένα του Κώνσταντος ως Καίσαρος (εικ. 12, κάτω δεξιά) και ένα του Δελμάτιου (εικ. 12, μέσον αριστερά).
8Οι εμπροσθότυποι επαναλαμβάνουν μονότονα τους συρμούς της εποχής, με ανδρικές προτομές σε κατατομή προς τα δεξιά, με μαργαριταρένιο διάδημα, όταν πρόκειται για Αυγούστους, και ασκεπείς ή, σπανιότερα, στεφανωμένους, όταν πρόκειται για Καίσαρες (εικ. 12). Εξαίρεση αποτελεί νόμισμα του Ιουλιανού Β΄ ως Αυγούστου (εικ. 12, άνω αριστερά), όπου ο αυτοκράτορας είναι στραμμένος προς αριστερά, φορά κράνος με περικεφαλαία και μαργαριταρένιο στέμμα και κρατά ασπίδα και δόρυ.
9Ο συχνότερος οπισθότυπος (171 τεμάχια, 64 % του συνόλου) εικονίζει λεγεωνάριο που καταβάλλει και λογχίζει βάρβαρο ιππέα, με την επιγραφή FEL TEMP REPARATIO (εικ. 6, 12, άνω δεξιά, μέσον δεξιά). Πρόκειται για την κοινότερη παράσταση στα νομίσματα των μέσων του 4ου αι., με διάστημα κοπής 348-358. Οι οπισθότυποι αυτοί έχουν κοπεί στο όνομα του Κωνστάντιου Β’ ως Αυγούστου (85 τεμάχια, 50 %), του Ιουλιανού Β’ ως Καίσαρος (355-358) (19 τεμάχια, 11 %), και του Κωνστάντιου Γάλλου (351-354) (5 τεμάχια, 3 %), ενώ σε άλλα 62 (36 %) δεν είναι αναγνωρίσιμος ο ηγεμόνας. Η εικονογραφία αυτή αποτελούσε προτίμηση του Κωνστάντιου Β΄ και είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι στιγμής απουσιάζει ο εικονογραφικός τύπος του στρατιώτη που τραβά αιχμάλωτο βάρβαρο από την καλύβα του, την οποία προτιμούσε ο αδελφός του, Κώνστας, Αύγουστος του δυτικού τμήματος της Αυτοκρατορίας μέχρι τον θάνατό του το 35014.
10Ακολουθεί η παράσταση του αυτοκράτορα ιστάμενου, που στηρίζεται σε σκήπτρο και προτείνει προς τ’ αριστερά σφαίρα, με την επιγραφή SPES REI PVBLICE (εικ. 12 κέντρο, κάτω αριστερά). Αντιπροσωπεύεται από 91 τεμάχια (33 % του συνόλου). Πρόκειται για έναν επίσης κοινό οπισθότυπο, που διαδέχεται τον πρώτο στα χάλκινα νομίσματα μικρής διαμέτρου, με διάρκεια κοπής από το 357 έως τον θάνατο του Ιουλιανού το 363. Από την κατηγορία αυτή, 45 νομίσματα (50 %) έχουν κοπεί στο όνομα του Κωνστάντιου Β’ ως Αυγούστου (357-361), 12 (13 %) του Ιουλιανού Β’ ως Καίσαρος, κοπής επίσης μεταξύ 357-361 και 4 (4 %) ως Αυγούστου (361-363), ενώ σε 30 περιπτώσεις (33 %) δεν είναι αναγνωρίσιμος ο ηγεμόνας.
11Οι υπόλοιποι οπισθότυποι απαντούν σε αμελητέες ποσότητες (10 νομίσματα, 4 % του συνόλου).
12Από την κατηγορία των GLORIA EXERCITVS έχουν αναγνωριστεί 4 τεμάχια της ύστερης έκδοσης, με δύο στρατιώτες ιστάμενους εκατέρωθεν λαβάρου. Ανήκουν στον Κωνστάντιο Β’ (χρον. κοπής 337-342), στον Κώνσταντα ως Καίσαρα (εικ. 12, κάτω δεξιά), και τον Δελμάτιο (εικ. 12, μέσον αριστερά), αμφότερα κοπής 336-337, ενώ σε μία περίπτωση δεν αναγνωρίζεται ο αυτοκράτορας.
13Δύο νομίσματα είναι μεταθανάτιες αφιερώσεις στον Κωνσταντίνο Α΄ από τους γιους του και εικονίζουν ως εμπροσθότυπο τη σαβανωμένη κεφαλή του νεκρού και ως οπισθότυπο την ανάληψή του με τέθριππο στους Ουρανούς, με το χέρι του Θεού να διακρίνεται επάνω (338-340) (εικ. 12, άνω μέσον).
Εικ. 5. Η κατανομή των ηγεμόνων στο σύνολο των μέχρι στιγμής συντηρημένων και μελετηθέντων νομισμάτων του θησαυρού.
Εικ. 6. Η κατανομή των οπισθοτύπων στα νομίσματα του θησαυρού.
14Η κατηγορία του στέφανου που εσωκλείει την αρίθμηση των ετών διάρκειας των όρκων του αυτοκράτορα αντιπροσωπεύεται από 3 παραδείγματα. Δύο από αυτά αναγράφουν VOT / XX / MVLT / XXX (Votis Vicennalibus Multis Tricennalibus). Το ένα από αυτά είναι του Κωνστάντιου Β’ ως Αυγούστου και χρονολογείται μεταξύ 347-348. Το τρίτο είναι του Ιουλιανού Β’ ως Αυγούστου και αναγράφει VOT / X / MVLT / XX (Votis Decennalibus Multis Vicennalibus) (εικ. 12, άνω αριστερά).
15Η τελευταία κατηγορία οπισθότυπου εικονίζει πτερωτή Νίκη σε βηματισμό προς αριστερά που προτείνει στέφανο. Η επιγραφή αναφέρει VICT-AVGG (Victoria Augustorum). Το νόμισμα είναι του Κωνστάντιου Β’ ως Αυγούστου και χρονολογείται μεταξύ 345 και 347.
16Δώδεκα αυτοκρατορικά νομισματοκοπεία έχουν μπορέσει να αναγνωριστούν σε 155 νομίσματα (εικ. 4, 7, 8, 9). Κυριαρχούν της Κυζίκου με 60 νομίσματα (38 % του συνόλου) και της Κωνσταντινούπολης με 41 νομίσματα (25 %), ακολουθούμενα από τη Θεσσαλονίκη με 17 νομίσματα (11 %). Τα υπόλοιπα νομισματοκοπεία (Νικομήδεια, Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Ηράκλεια Προποντίδας, Σίρμιο, Ρώμη, Σισκία, Αμβιανοί, Λούγδουνο) αντιπροσωπεύουν το 26 % του συνόλου.
17Στην Κύζικο κόπηκε το 44 % (35 τεμάχια) των αναγνωρισθέντων νομισμάτων του Κωνστάντιου Β’ και το 59 % (13 τεμάχια) του Ιουλιανού Β΄. Το νομισματοκοπείο αυτό κυριαρχεί στα SPES REI PVBLICE (29 νομίσματα, 32 % του συνόλου του οπισθότυπου), ενώ έρχεται δεύτερο στα FEL TEMP REPARATIO (29 νομίσματα, 17 %). Παρατηρούμε ότι οι αριθμοί των δύο αυτών οπισθοτύπων ισορροπούν. Το αντίθετο συμβαίνει με την Κωνσταντινούπολη, όπου κυριαρχεί συντριπτικά ο τελευταίος τύπος (31 νομίσματα, 18 % του συνόλου του οπισθοτύπου), συγκριτικά με τα SPES REI PVBLICE (8 νομίσματα, 8 % του συνόλου). Στην πόλη αυτή κόπηκε το 11 % (14 τεμάχια) των νομισμάτων του Κωνστάντιου Β’ και το 17 % (6 τεμάχια) του Ιουλιανού Β΄. Στη Θεσσαλονίκη κόπηκαν αποκλειστικά νομίσματα του Κωνστάντιου Β’ (το 8 %, 11 τεμάχια), με συντριπτική κυριαρχία του τύπου του λεγεωνάριου που καταβάλλει ιππέα (13 νομίσματα, 8 % επί του συνόλου του οπισθοτύπου, αντί των μόλις τεσσάρων SPES REI PVBLICE – 4 % του συνόλου του τύπου).
Εικ. 7. Καταμερισμός οπισθοτύπων και νομισματοκοπείων.
Εικ. 8. Η κατανομή των νομισματοκοπείων στα νομίσματα του θησαυρού.
Εικ. 9. Η κατανομή των νομισματοκοπείων στα νομίσματα του Κωνστάντιου Β΄.
18Στη Νικομήδεια κόπηκαν το 3-4 % των νομισμάτων αμφότερων των Αυτοκρατόρων (ένα του Ιουλιανού Β΄ και 5 του Κωνστάντιου Β΄). Η αναλογία των οπισθοτύπων είναι ένα SPES REI PVBLICE προς δύο FEL TEMP REPARATIO. Τα νομίσματα της Αλεξάνδρειας είναι αποκλειστικά του Κωνστάντιου Β’ και κυριαρχεί ο τύπος του πίπτοντος ιππέως. Στο νομισματοκοπείο αυτό κόπηκε και το μοναδικό VICT AVGG του θησαυρού. Στην Αντιόχεια έχουν κοπεί τα 3 από τα 4 παραδείγματα GLORIA EXERCITVS (από τα πρωιμότερα του θησαυρού), και τα νομίσματά της είναι του Κωνστάντιου Β’, του Ιουλιανού, του Δελμάτιου και του Κώνσταντα.
Εικ. 10. Οι διάμετροι των νομισμάτων του θησαυρού ανά οπισθότυπο.
19Αναλύοντας περαιτέρω τη σχέση των δύο κυρίαρχων οπισθότυπων με τα νομισματοκοπεία, μπορούμε να προχωρήσουμε στις ακόλουθες πρωτόλειες παρατηρήσεις : Τα FEL TEMP REPARATIO αντιπροσωπεύονται και στα 12 νομισματοκοπεία. Η Αλεξάνδρεια έχει την υψηλότερη ποσοστιαία αναλογία του οπισθοτύπου αυτού (86 %). Ακολουθούν η Θεσσαλονίκη και η Κωνσταντινούπολη με 76 % και η Νικομήδεια με 67 %. Η Κύζικος παρουσιάζεται ισορροπημένη, με 48 %. Η Ηράκλεια, το Σίρμιο, η Ρώμη, οι Αμβιανοί και η Σισκία έχουν αποκλειστικά FEL TEMP REPARATIO. Τα αντίστοιχα ποσοστά για τα SPES REI PVBLICE (που απαντούν σε 6 νομισματοκοπεία) είναι 24 % για τη Θεσσαλονίκη, 20 % για την Κωνσταντινούπολη, 33 % για την Νικομήδεια και 48 % για την Κύζικο, ενώ για την Αντιόχεια είναι 14 %. Το Λούγδουνο έχει αποκλειστικά SPES REI PVBLICE.
20Οι διάμετροι των νομισμάτων του θησαυρού κυμαίνονται από 11 mm έως και 21 mm (εικ. 10). Αποφεύγοντας τη συμβατική και μάλλον αντιπαραγωγική διαίρεση σε ΑΕ1-ΑΕ4, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η πλειονότητα κινείται στην περιοχή των 15-18 mm (245/276, 89 %). Η καμπύλη των μεγεθών των δύο βασικών τύπων είναι αναλογικά παραπλήσια. Η κορυφή της καμπύλης και των δύο τύπων είναι τα 16 mm, αλλά η πλειονότητα των FEL TEMP REPARATIO κυμαίνεται ανάμεσα στα 16-18 mm, ενώ των SPES REI PVBLICE στα 15-17 mm, είναι, δηλαδή, μικρότερα κατά μέσο όρο από τα πρώτα, αλλά σε μικρό βαθμό. Η παρατήρηση αυτή θα μπορούσε να σημαίνει ότι τα περισσότερα από τα FEL TEMP REPARATIO του θησαυρού κόπηκαν στα τελευταία χρόνια ζωής του τύπου αυτού, όταν το βάρος τους μειωνόταν διαρκώς και έφτασε επί Ιουλιανού Β΄ Καίσαρος στα 2,2 gr και ο νεοεισαχθείς τύπος SPES REI PVBLICE είχε βάρος 1,9 gr15.
21Η πραγματική αξία του θησαυρού του Καραβοστασίου είναι εξαιρετικά δύσκολο να υπολογιστεί. Η διαρκής υποτίμηση των επάργυρων χάλκινων υποδιαιρέσεων, η οποία σύμφωνα με παπυρικές πηγές γνώρισε έξαρση την εικοσαετία 330-350, για να επανέλθει μετά τις αποτυχημένες μεταρρυθμιστικές απόπειρες του 348-352, μείωσε σημαντικά την αξία τους. Η απάντηση στις πιέσεις αυτές ήταν η φόλλις, ένας δερμάτινος σάκκος που περιείχε εκατοντάδες ή και χιλιάδες τέτοια νομίσματα και ενέγραφε εξωτερικά την αξία του. Η χρήση τέτοιων σάκκων στις καθημερινές συναλλαγές κατέστη απαραίτητη μετά το 330. Φαίνεται ότι ο θησαυρός του Καραβοστασίου, που απωλέστηκε μετά το 363, είναι μία τέτοια φόλλις. Ο Harl16 ακολουθώντας επιγραφικές πηγές παρουσιάζει έναν πίνακα υποθετικών διακυμάνσεων της αντιστοιχίας των επάργυρων υποδιαιρέσεων προς τον σόλιδο. Σύμφωνα με αυτόν, την περίοδο 360-375, η αναλογία είναι 4.004-4.500 ανά σόλιδο. Επομένως, η αξία των 467 τεμαχίων του Καραβοστασίου πρέπει να είναι λίγο χαμηλότερη από το ⅛ με 1/9 του σόλιδου17.
22Η σπουδαιότητα, η μοναδικότητα θα λέγαμε, του θησαυρού του Καραβοστασίου έγκειται στο ότι πρόκειται για το μοναδικό γνωστό θησαυρό από την περιοχή της Λακωνίας, που έχει συσταθεί (και απωλεσθεί) κατά τον 4ο αι. μ.Χ.18. Οι γνωστοί έως σήμερα μεταχριστιανικοί λακωνικοί θησαυροί ανάγονται είτε στον 3ο αι., συνδεόμενοι με τις βαρβαρικές επιδρομές Γότθων και Ερούλων19, είτε στον ύστερο 6ο αι. – πρώιμο 7ο αι., κατά την εποχή δηλαδή των Αβαρικών και Σλαβικών επιδρομών20. O θησαυρός του Καραβοστασίου συστάθηκε σε μία εποχή για την οποία δεν έχουμε καμία επιγραφική μαρτυρία αλλά και καμία αναφορά από τις φιλολογικές πηγές για την περιοχή του Οιτύλου, που έδινε την εντύπωση ότι ήταν εκτός των κύριων εμπορικών οδικών αρτηριών της εποχής21. Η πόλη δεν αναφέρεται, για παράδειγμα, στην Tabula Peutingeriana, που καταγράφει τη ρωμαϊκή επικράτεια του δεύτερου μισού του 4ου αι.
23Η μαρτυρία του θησαυρού έρχεται, λοιπόν, να διαφωτίσει την οικονομική και κοινωνική ιστορία της περιοχής, επιτρέποντάς μας να διατυπώσουμε μερικές γενικές παρατηρήσεις σχετικά με την νομισματική κυκλοφορία. Ο μεγάλος αριθμός των αποθησαυρισμένων μικρών χάλκινων υποδιαιρέσεων, καθώς και γενικότερα η ποσότητα των νομισμάτων στα στρώματα του 4ου αι. στο οικ. Καλαποθάκη, υποδηλώνει ότι η νομισματική κυκλοφορία ήταν εντατική για τις καθημερινές οικονομικές συναλλαγές στον χώρο και προδίδει μια εγχρήματη οικονομία, ακόμα και με το μέτρο του πληθωριστικού χρήματος της εποχής22. Καταδεικνύει, επίσης, ότι η περιοχή του Οιτύλου, στο μέσον των θαλάσσιων εμπορικών δρόμων, τοπικών και του ευρύτερου χώρου της Ανατολικής Μεσογείου, δεν ήταν απομονωμένη, ούτε από τις λοιπές περιοχές της Πελοποννήσου, ούτε από τα κύρια εμπορικά λιμάνια του ανατολικού τμήματος της Αυτοκρατορίας, από τα νομισματοκοπεία των οποίων προέρχεται η πλειονότητα των νομισμάτων του θησαυρού μας (εικ. 4). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στο θησαυρό περιλαμβάνονται ελάχιστα νομίσματα από νομισματοκοπεία της Praefectura Italiae (εικ. 8), παρότι, σύμφωνα με το Breviarium του Festus που συντάχθηκε περί το 369, η Επαρχία της Αχαΐας, υπαγόμενη στη Διοίκηση της Μακεδονίας, αποτελεί, υπό το όνομα Illyricum, τμήμα της Praefectura Italiae23. Πραγματικά, το νομισματοκοπείο της πρωτεύουσας της Διοίκησης της Μακεδονίας, το οποίο είναι κατά κανόνα υπεύθυνο για τον εφοδιασμό σε νόμισμα της περιοχής ευθύνης της Διοίκησης, υποεκπροσωπείται εντυπωσιακά (εικ. 8), με μόνο 17 νομίσματα (11 % όσων είναι αναγνωρίσιμη η προέλευση). Αντίθετα, από την Προποντίδα, το διοικητικό, πολιτικό και εμπορικό κέντρο της Αυτοκρατορίας, προέρχεται το 74 % (τα 3 στα 4 νομίσματα, 114/155), με την πρωτεύουσα του κράτους και την πρωτεύουσα της διοικήσεως της Ασίας να συγκεντρώνουν το 65 % (101/155). Από τα υπόλοιπα νομισματοκοπεία προέρχεται μόλις το 26 % (41/155). Ο υποβαθμισμένος οικονομικός ρόλος της Θεσσαλονίκης ασφαλώς οφείλεται στον εξωστρεφή χαρακτήρα της οικονομίας του επινείου του Οιτύλου, προσανατολισμένο προς τη θάλασσα και μάλιστα προς τον ανατολικομεσογειακό χώρο. Αυτό καταδεικνύεται από την παρατήρηση ότι στα επτά νομισματοκοπεία του έχει κοπεί το 93 % (144/155) των νομισμάτων, ενώ σε 5 νομισματοκοπεία της Δυτικής Μεσογείου, των Βορείων και Δυτικών Βαλκανίων και της Δυτικής Ευρώπης μόλις το 7 % (11/155).
Εικ. 11. Ομαδοποίηση με χρονολογικά κριτήρια των νομισμάτων του θησαυρού.
24Μόλις πέντε (2 %) από τα νομίσματα του θησαυρού κόπηκαν την τετραετία 336-340 (εικ. 11). Η πενταετία 340-345 δεν αντιπροσωπεύεται, ενώ την τριετία 345-348 κόπηκαν 3 νομίσματα (1 %). Ο κύριος όγκος των νομισμάτων κόπηκε κατά τη δεκαπενταετία (348- 363) των τελευταίων ετών της βασιλείας του Κωνστάντιου Β’ και της βασιλείας του Ιουλιανού Β΄. Τα περισσότερα εξ αυτών (171) κόπηκαν μεταξύ 348-358 (FEL TEMP REPARATIO), ενώ 91 την περίοδο 357-363 (SPES REI PVBLICE κυρίως). Από τον πρώτο οπισθότυπο, μπορούν να αναγνωρισθούν ακριβέστερα 5 νομίσματα του Κωνστάντιου Γάλλου (351-354) και 19 του Ιουλίανου Β’ ως Καίσαρος (355-358). Στον δεύτερο οπισθότυπο, στην τετραετία 357-360/1, ανήκουν 57 νομίσματα του Κωνστάντιου Β’ ως Αυγούστου και του Ιουλιανού Β’ ως Καίσαρος, στη διετία της βασιλείας του Ιουλιανού Β’ (361-363) ανήκουν με βεβαιότητα μόνο 5 νομίσματα, ενώ άλλα 30 δεν μπορούν να χρονολογηθούν ακριβέστερα. Αν αυτά τα στοιχεία συνδυαστούν με την υπόθεση που διατυπώθηκε παραπάνω για την ύστερη χρονολογικά έκδοση των κατά μέσο όρο πολύ μικρών κοπών FEL TEMP REPARATIO του θησαυρού, τότε η τάση που αρχίζει να διαφαίνεται είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος των νομισμάτων κόπηκε την πενταετία 355-36024.
Εικ. 12. Οκτώ χαρακτηριστικά δείγματα από το θησαυρό του δωματίου XIV (φωτ. : Α. Παπαγιάννης).
25Οι υστερότερες κοπές, αυτές του Ιουλιανού Β’ ως Αυγούστου, προσφέρουν ως ύστατη χρονολογία κοπής των αποθησαυρισμένων νομισμάτων το 363. Ο περιορισμένος αριθμός των τελευταίων καταδεικνύει ότι ο αποθησαυρισμός σταμάτησε είτε επί Ιουλιανού, ή λίγο μετά τον θάνατό του, ενώ το γεγονός ότι το επόμενο νόμισμα που έχει μέχρις στιγμής αναγνωριστεί στο υλικό της ανασκαφής είναι του Αρκαδίου (383-408), δείχνει ότι το δωμάτιο XIV πιθανώς καταστράφηκε πριν ή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιοβιανού (363-364) ή των πρώτων χρόνων του Ουαλεντιανού (364-378), ώστε να μην έχουν προλάβει να κυκλοφορήσουν σε ικανές ποσότητες στη γωνιά αυτή της αυτοκρατορίας νομίσματα αυτών των αυτοκρατόρων.
Εικ. 13. Υπολογισμός του ύψους του παλιρροιακού κύματος του σεισμού της 21ης Ιουλίου 365 μ.Χ. και της διάδοσής του, 4, 30, 70 και 90 λεπτά μετά τον σεισμό. Το μικρό ύψος του κύματος μπορεί να αυξηθεί γεωμετρικά σε παράκτια, ρηχά ύδατα. (Shaw κ.ά. 2008, σ. 1-9).
Εικ. 14. Οι καμπύλες ανύψωσης του εδάφους και του βυθού από το σεισμικό γεγονός της 21ης Ιουλίου 365 μ.Χ. (Shaw 2012, σ. 18, fig. 2.9.a).
26Ας επιχειρήσουμε τώρα να ανιχνεύσουμε τα αίτια που οδήγησαν στην καταστροφή του δωματίου XIV. Η αιφνίδια, σαφώς, καταστροφή είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια (είναι σαφές ότι δεν πρόκειται για απόκρυψη) του νομισματικού θησαυρού αλλά και των άλλων αντικειμένων που ο ιδιοκτήτης του χώρου είχε αποθηκεύσει και δεν πρόλαβε να απομακρύνει. Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί τον αναφερόμενο από το Ζώσιμο25 σεισμό του 375, που έπληξε την Κρήτη, την Πελοπόννησο και τη λοιπή Ελλάδα, προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στη Σπάρτη26 και οδήγησε στην καταβύθιση τμήματος του Γυθείου27. Δεν μπορεί όμως να θεωρηθεί τυχαίο ότι στο θησαυρό δεν περιλαμβάνεται κανένα νόμισμα κοπής 363-375. Πρέπει, επομένως, να ανατρέξουμε σε ένα γεγονός προγενέστερο: είναι, πιστεύουμε, δυνατόν να υποστηρίξουμε με σχετική ασφάλεια ότι η καταστροφή του δωματίου με το νομισματικό θησαυρό, και αρκετών άλλων από τις κατασκευές που ήρθαν στο φως στην ανασκαφή Καλαποθάκη, οφείλεται στον σεισμό της 21ης Ιουλίου του 365 μ.Χ., με επίκεντρο αμέσως νοτιοδυτικά της Κρήτης. Στο γιγαντιαίο αυτό σεισμικό γεγονός (υπολογίζεται από πρόσφατες μελέτες σεισμολόγων ότι ήταν της τάξης των 8,3-8,5 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ τουλάχιστον28) και στη σεισμική ακολουθία του αποδίδεται η παρατηρούμενη ανύψωση της δυτικής Κρήτης και των Αντικυθήρων έως και 9 μέτρα (εικ. 14)29, όπως και μια καταστροφική πλημμύρα-τσουνάμι30 σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Ο αριθμός των αρχαίων συγγραφέων, από τον 4ο αι. έως το 14ο αι., που αναφέρουν άμεσα ή έμμεσα το συγκεκριμένο γεγονός ξεπερνά τους 3031, με σημαντικότερο τον Αμμιανό Μαρκελλίνο, που καταγράφει, λίγο μετά το 378, με συγκλονιστική ακρίβεια τα διαδοχικά στάδια του σεισμού και του παλιρροιακού κύματος, και τις καταστροφές που έλαβαν χώρα στην Αλεξάνδρεια και τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο32. Ο συγγραφέας κάνει ιδιαίτερη μνεία στις καταστροφές που είδε ο ίδιος στη Μεθώνη, όπου πλοία είχαν παρασυρθεί 3 χλμ. στην ενδοχώρα. Μελέτες γεωλόγων και σεισμολόγων, που πραγματοποιήθηκαν με στόχο την εκτίμηση των κινδύνων από πιθανό τσουνάμι στον ανατολικομεσογειακό χώρο33 θεωρούν κάτι τέτοιο εφικτό, λόγω της μορφολογίας των χαμηλών βραχωδών ακτών της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου34 και του επίκεντρου του σεισμού, που τοποθετείται στο ενεργό Ελληνικό Ρήγμα νοτιοδυτικά της Κρήτης. Η εμπειρία σεισμών του 19ου αι. και του 20ου αι., άλλωστε, δείχνει ότι οι σεισμοί του Ελληνικού Τόξου έχουν μεγάλα μεγέθη και χαρακτηριστικό τύπο μετάδοσης της σεισμικής ενέργειας, επηρεάζοντας την Κρήτη, τη Ρόδο, τη Δυτική Κύπρο, τις ακτές της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου, την Κυρηναϊκή, τη δυτική Σικελία και τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο35. Ψηφιακές προσομοιώσεις36 καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το θαλάσσιο κύμα από σεισμό του μεγέθους αυτού και από το ίδιο ρήγμα θα χτυπούσαν τις ακτές της Μάνης μέσα σε 10΄-20΄, τον αργολικό κόλπο σε 30΄, τις ακαρνανικές ακτές σε 60΄ και την Α. Σικελία σε 70΄.
27Πέραν του πλήθους των διεπιστημονικών μελετών γεωγράφων, σεισμολόγων και γεωλόγων, που έχουν εντοπίσει κατάλοιπα από τη δράση του σεισμού και της επακόλουθης πλημμύρας από την Αλεξάνδρεια έως τη Σικελία (εικ. 4)37, οι οποίες μαρτυρούνται επίσης ως πληγείσες από τους αρχαίους συγγραφείς, υπάρχουν αξιόλογες σχετικές μελέτες και ιστορικών38. Οι εκτεταμένες καταστροφές που τεκμηριώνονται από την αρχαιολογική στρωματογραφία (οικοδομικές φάσεις που σφραγίζονται με στρώματα καταστροφής), από επιγραφικές και νομισματικές μαρτυρίες και από τις αρχαίες πηγές για μεγάλο αριθμό Κρητικών πόλεων, όπως η Κίσαμος39, η Ελεύθερνα40, η Φαλάσαρνα41, η Γόρτυνα42, η Κνωσός43, για το Κούριο44 και πιθανότατα την Πάφο45 της Κύπρου, για την Πεντάπολη της Κυρηναϊκής46 και πιθανότατα και για τη Σικελία47 περί τα μέσα του 4ου αι., εκτιμάται επίσης ότι οφείλονται στο ίδιο γεγονός.
28Για την περιοχή της Πελοποννήσου δεν είναι, δυστυχώς, διαθέσιμες σχετικές γεωμορφολογικές ή σεισμολογικές μελέτες για την περίοδο που μας ενδιαφέρει48. Όσον αφορά στα αρχαιολογικά τεκμήρια49, εν τούτοις, εργασίες ανοικοδόμησης που έλαβαν χώρα στην Κόρινθο ως ακόλουθο του σεισμού του 365 μαρτυρούνται επιγραφικά50 αλλά και από αρχαιολογικά ευρήματα51, ενώ η ίδια η πτώση της νομισματικής κυκλοφορίας στην περιοχή έως την περίοδο του θανάτου του Ουάλεντος έχει αποδοθεί σε αυτό το γεγονός52. Από την περιοχή του Ναυπλίου υπάρχει επίσης επιγραφική μαρτυρία για ανοικοδόμηση μιας βασιλικής, την περίοδο του αυτοκράτορος Ουάλεντος ή Ουαλεντιανού, όπου αναφέρεται «κατὰ σισμούς καὶ τοὺς θαλαττίο[υς] / [κατακλυσμοὺς ? . . ]»53.
29Ολοκληρώνοντας, θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι πρόκειται για αρχική παρουσίαση του υλικού από το νομισματικό αυτό θησαυρό, η μελέτη του οποίου βρίσκεται σε πρωτόλειο στάδιο. Ελπίζουμε ότι η ολοκλήρωση της μελέτης τόσο του νομισματικού, όσο και του λοιπού υλικού της ανασκαφής του οικοπέδου Καλαποθάκη θα συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας μιας περιοχής μέχρι σήμερα σχεδόν άγνωστης ανασκαφικά.
Bibliographie
Des DOI sont automatiquement ajoutés aux références bibliographiques par Bilbo, l’outil d’annotation bibliographique d’OpenEdition. Ces références bibliographiques peuvent être téléchargées dans les formats APA, Chicago et MLA.
Format
- APA
- Chicago
- MLA
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
Αβραμεα 1983a = Α. Αβραμεα, «Ιστορικές μαρτυρίες και αρχαιολογικά τεκμήρια από το Οίτυλο της Μάνης», Lakonikai Spoudai 7 (1983), σ. 3-22.
Αβραμεα 1983b = Α. Αβραμεα, «Νομισματικοί “θησαυροί” και μεμονωμένα νομίσματα από την Πελοπόννησο (ΣΤ΄- Ζ΄ αι.)», Symmeikta 5 (1983), σ. 50-91.
Avraméa 1997 = Α. Avraméa, Le Péloponnèse du ive au viiie siècle. Changements et persistances (1997).
Barbano κ.ά. 2011 = M. S. Barbano, P. M. De Martini, D. Pantosti, A. Smedile, P. Del Carlo, F. Gerardi, P. Guarnieri, C. Pirrotta, «In Search of Tsunami Deposits along the Eastern Coast of Sicily (Italy): The State of the Art», στο P. Guarnieri (επιμ.), Recent Progress on Earthquake Geology (2011), σ. 109-146.
Bottari κ.ά. 2009 = C. Bottari, S. Stiros, A. Teramo, «Archaeological Evidence for Destructive Earthquake in Sicily between 400 BC and AD 600», Geoarchaeology 24/2, (2009), σ. 147-175.
De Martini κ.ά. 2010 = P. M. De Martini, M. S. Barbano, A. Smedile, F. Gerardi, D. Pantosti, P. Del Carlo, C. Pirrotta, «A Unique 4000 yrs Long Geological Record of Multiple Tsunami Inundations in the Augusta Bay (Eastern Sicily, Italy)», Marine Archaeology 276 (2010), σ. 42-57.
Di Vita 1995 = A. Di Vita, «Archaeologists and Earthquakes: The Case of 365 AD», Annali di Geofisica 38 (1995), σ. 971-976.
Feissel, Philippides-Braat 1985 = D. Feissel, A. Philippides-Braat, «Inventaires en vue d’un recueil des inscriptions historiques de Byzance III. Inscriptions du Péloponnèse (à l’exception de Mistra)», T&MByz (1985), σ. 267-395.
Gerardi κ.ά. 2009 = F. Gerardi, M. S. Barbano, P. M. De Martini, P. Del Carlo, «Geological Record of the 365 A.D. Crete Tsunami in South-Eastern Sicily», Geophysical Research Abstracts 12 (2009), σ. 118.
10.3406/mefr.1984.1412 :Jacques, Bousquet 1984 = F. Jacques, B. Bousquet, «Le raz-de-marée du 21 juillet 365. Du cataclysme local à la catastrophe cosmique», MÉFRA 96 (1984), σ. 423-461.
Lorito κ.ά. 2008 = S. Lorito, M.M. Τiberti, R. Basili, A. Piatanesi, G. Valensise, «Earthquake-Generated Tsunamis in the Mediterranean Sea: Scenarios of Potential Threats to Southern Italy», Journal of Geophysical Research 113 (2008), σ. 1-14.
10.1016/0040-1951(82)90060-9 :Pirazzoli κ.ά. 1982 = P. Pirazzoli, J. Thommeret, Y. Thommeret, J. Laborel, L.F. Montaggioni, «Crustal Block Movements from Holocene Shorelines: Crete and Antikythira (Greece)», Tectonophysics 68 (1982), σ. 27-43.
10.1002/gea.3340070406 :Pirazzoli κ.ά. 1992 = P. Pirazzoli, J. Ausseil-Badie, P. Giresse, E. Hadjidaki, M. Arnold, «Historical Environmental Changes at Phalasarna Harbor, West Crete», Geoarchaeology 7 (1992), σ. 371-392.
Pirazzoli 2004 = P. Pirazzoli, «Tremblements de terre et mouvements verticaux du sol en Crète à l’époque romaine et protobyzantine», στο M. Livadiotti, I. Simiakaki (επιμ.), Creta romana e protobizantina. Atti del Congresso Internazionale III, 2 (2004), σ. 1207-1216.
Shaw κ.ά 2008 = B. Shaw, N. N. Ambraseys, P. C. England, M.A. Floyd, F.J. Gorman, T.F.G. Higham, G. A. Jackson, J.-M. Nocquet, C. C. Pain & M.D. Piggott, «Eastern Mediterranean Tectonics and Tsunami Hazard Ιnferred from the AD 365 Εarthquake», Nature Geoscience 1 (2008), σ. 268-276.
Shaw 2012 = B. Shaw, «The AD 365 Earthwake: Large Tsunamigenic Earthquakes in the Hellenic Trench», στο Active Tectonics of the Hellenic Subduction Zone (2012), σ. 7-28.
Στειροσ κ.ά. 2004 = Σ. Στειροσ, Σ. Παπαγεωργιου, Στ. Μαρκουλακη, «Καταστροφή των κρητικών πόλεων το 365 μ.Χ.», στο M. Livadiotti, I. Simiakaki (επιμ.), Creta romana e protobizantina. Atti del Congresso Internazionale II (2004), σ. 427-442.
Stiros 2010 = S. Stiros, «The 8.5+ Magnitude, AD365 Earthquake in Crete: Coastal Uplift, Topography Changes, Archaeological and Historical Signature», Quaternary International 216 (2010), p. 54-63.
Stiros, Papageorgiou 2001 = S. C. Stiros, S. Papageorgiou, «Seismicity of Western Crete and the Destruction of the Town of Kisamos at AD 365: Archaeological Evidence», Journal of Seismology 5 (2001), σ. 381-397.
Thommeret κ.ά. 1981 = Y. Thommeret, J. Laborel, L. F. Montaggioni, P. Pirazzoli, «Late Holocene Shoreline Changes and Seismotectonic Displacements in Western Crete (Greece)», στο R.W. Fairbridge (επιμ.), Neotectonics (1981), σ. 127-149.
Vött κ.ά. 2009 = A. Vött, G. Bareth, H. Brückner, I. Fountoulis, D. Kelletat, F. Lang, D. Sakellariou, A. Scheffers, S. Scheffers, «Palaeotsunami Signatures in Holocene Coastal Geo-Archives of the Eastern Ionian Sea Region, Greece», in R. Pérez-Lopez κ.ά. (επιμ.), Archaeoseismology and Palaeoseismologhy in the Alpine-Himalayan Collisional Zone. Abstracts Volume, σ. 165-168.
Notes de bas de page
1 Πρόκειται για τις IG V 1, 935, 1294, 1296 (2ος αι. π.Χ. – 3ος αι. μ.Χ.). Πρώτη μνεία του Οιτύλου απαντά στον Όμηρο (Β 585), ενώ μεταγενέστερα αναφέρεται από τον Στράβωνα (VIII 4 4: Οἴτυλος), τον Παυσανία (ΙΙΙ 25 10: Οἴτυλος) και τον Πτολεμαίο (ΙΙΙ 16 2: τὰ Βίτυλα). Για τις διάφορες ονομασίες του Οιτύλου μέσα από τις πηγές, βλ. Δ. Β. Βαγιακακου, «Αρχαία και μεσαιωνικά τοπωνύμια εκ Μάνης (Συμβολή πρώτη)», Ellinika 15 (1957), σ. 210-211, με προγενέστερη βιβλιογραφία.
2 Εκ των περιηγητών που επισκέφθηκαν την περιοχή αξίζει να αναφερθεί ο Κυριακὸς ὁ Αγκωνίτης (βλ. R. Sabbadini, Ciriaco d’Ancona e la sua descrizione autografa del Peloponneso transmesa da Leonardo Botta, Miscellanea Ceriani (1910) = Fontes Ambrosiani II (1933), σ. 24-25. Επίσης E.W. Bodnar (επιμ.), Cyriac of Ancona, Later Travels (2003), σ. 310-311 (Diary V, Ma.5), ο Άγγλος περιηγητής J.B. Moritt, «Account of a Journey through the District of Maina in the Morea, στο R. Walpole [επιμ.], Memoirs relating to European and Asiatic Turkey, and Other Countries of the East Edited from Manuscript Journals [18182], σ. 33-74, ειδικά σ. 54-56), ο Pouqueville (F. Pouqueville, Voyage de la Grèce V [18272], σ. 596-597) και ο Διονύσιος Πύρρος (Διονυσίου Πύρρου τοῦ Θετταλοῦ Ἑλλάδος Περιήγησις [1828], Γενικά Αρχεία του Κράτους, Συλλογή Βλαχογιάννη, χειρόγραφο αρ. 51, τ. Α΄, Β΄, Λακωνικά, τ. Β΄, φύλ. 447-581). Πρέπει επίσης να μνημονεύσουμε το έργο της Expédition Scientifique de Morée: E. Le Puillon de Boblaye, Recherches géographiques sur les ruines de la Morée II.2 (1832), σ. 92· A. Blouet, Architecture, sculptures, inscriptions et vues du Péloponnèse, des Cyclades et de l’Attique III (1838), σ. 50, 55· P. Le Bas, Inscriptions grecques et latines recueillies en Grèce par la Commission de Morée 2. Laconie (1836), σ. 165, αρ. 50· του ιδιου, Monuments d’Antiquité figurés recueillis en Grèce par la Commission de Morée 2. Argolide et Laconie (1837), πίν. 97, 98.
3 Αναφέρουμε, ενδεικτικά μόνον, E. Curtius, Peloponnesos. Eine historisch-geographische Beschreibung der Halbinsel II (1852), σ. 283· C. Bursian, Geographie von Griechenland II. Peloponnesos und Inseln (1868), σ. 152-153· Α. Πετριδησ, «Περί τινων ἐν Μάνῃ ἐπιγραφῶν», Πανδώρα (1 Δεκ. 1868), τ. 19, φύλ. 449, σ. 334-338· E. S. Forster, «South-Western Laconia», ABSA 10 (1903-1904), σ. 160-161, 168-171· H. Waterhouse, R. Hope Simpson, «Prehistoric Laconia II», ABSA 56 (1961), σ. 121· R. Hope Simpson, A Gazetteer and Atlas of Mycenean Sites (1965), σ. 132, αρ. 095115· Ν. Παπαχατζη, Παυσανίου Ἑλλάδος Περιήγησις. Λακωνικά (1976), σ. 450-451· W. Cavanagh κ.ά., The Laconia Survey II (1996), σ. 300-301, αρ. LL154.
4 Αβραμεα 1983a.
5 Για τις εργασίες εντοπισμού, καταγραφής, αποτύπωσης και χαρτογράφησης αρχαίων καταλοίπων, όπως και καταγραφής ή περισυλλογής αρχιτεκτονικών μελών, επιγραφών και γλυπτών, εντοιχισμένων σε σπίτια και εκκλησίες του παραδοσιακού οικισμού, βλ. Μ. Τσουλη, «Εντοπισμοί αρχαιοτήτων. Οίτυλο Δ. Οιτύλου», ΑΔ (2010), Χρονικά Β´1α, σ. 558. Για τις παραδόσεις αρχαίων μελών από κατοίκους του οικισμού, βλ. τησ ιδιασ, «Παραδόσεις –περισυλλογές αρχαίων. Οίτυλο Δ. Οιτύλου», ΑΔ (2010), Χρονικά Β´1α, σ. 577.
6 Βλ. σχετικά τησ ιδιασ, «Εντοπισμοί αρχαιοτήτων. Οίτυλο. α. Αρχαία τείχη του Οιτύλου. β. Ι.Ν. Κοίμησης της Θεοτόκου, θέση Νιάμιτσα. ε. Ι.Ν. Αγ. Μαρίνας», ΑΔ (2010), Χρονικά Β´1α, σ. 557-560.
7 Τησ ιδιασ, «Εντοπισμοί αρχαιοτήτων. Αρχαίο λατομείο πωρολίθου, θέση Χαμολέος – Ξεροπολυάνα Δ.Δ. Οιτύλου Δ. Οιτύλου Λακωνίας», ΑΔ (2010), Χρονικά Β´1α, σ. 561-563. Πιθανόν ο Κυριακὸς ὁ Αγκωνίτης να αναφέρεται σε αυτό το τμήμα του λατομείου (Βλ. E. W. Bodnar [σημ. 2], σ. 310). Ομοίως ο Άγγλος περιηγητής Moritt (R. Walpole [σημ. 2], σ. 54). Το λατομείο παρουσιάστηκε από την Μ. Τσούλη σε ανακοίνωση με τίτλο «New Evidence on Ancient Quarrying Activity at the Mani Peninsula, Southwestern Laconia, Greece», στο ASMOSIA X. Proceedings, τόμ. V (2015), σ. 751-757.
8 Τησ ιδιασ, «Εντοπισμοί αρχαιοτήτων. Οίτυλο. Κόγχες λαξευμένες στον βράχο», ΑΔ (2010), Χρονικά Β´1α, σ. 560, εικ. 93.
9 Πρόκειται για την IG V 1, 1301. Η επιγραφή εντοπίσθηκε από τον Διονύσιο Πύρρο 1828 (βλ. σημ. 2) και αναφέρεται εκ νέου από την Expédition Scientifique de Morée, P. Le Bas, Inscriptions… (σημ. 2), σ. 165, αρ. 50. Βλ. επίσης Μ. Τσουλη, «Εντοπισμοί – περισυλλογές αρχαιοτήτων. Οίτυλο», ΑΔ (2010), Χρονικά Β´1α, σ. 557.
10 Βλ. αναλυτικά Αβραμεα 1983a, σ. 14-16.
11 Γεωγραφικές συντεταγμένες 3° 56’ 710 Ε, 40° 61’ 037 Ν.
12 Πρβλ. J. H. Hayes, Late Roman Pottery (1972), pl. XIa, forms 52.5, 10, 15-17; 53.8, 11, 12; 55.3: μέσα 4ου αι. – αρχές 5ου αι. μ.Χ.
13 Το περιγραφόμενα από δύο Αμερικανούς ιεραπόστολους, που το 1837 επισκέφθηκαν την περιοχή, θεμέλια ενός πολύ μεγάλου κτηρίου, που ήταν ορατά στο λιμάνι του Καραβοστασίου (βλ. Σ. Παπαγεωργιου, «Περιήγηση Λακωνίας και Κυθήρων από δύο Αμερικανούς ιεραποστόλους, 1837- 1838», Lakonikai Spoudai 2 [1975], σ. 245-247), πρέπει πιθανότατα να ταυτισθούν με τις αρχαιότητες που ήρθαν στο φως εντός του οικοπέδου. Η Αβραμέα αναφέρει επίσης (Αβραμεα 1983a, σ. 11) ότι σε ιδιοκτησία εντός του οικισμού του Καραβοστασίου, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα, ήταν στημένοι δύο ραβδωτοί δωρικοί κίονες, και διατυπώνει την υπόθεση ότι ίσως εδώ βρισκόταν το κτήριο που σημειώνουν οι Αμερικανοί ιεραπόστολοι. Οι διαστάσεις των κιόνων που αναφέρει η Αβραμέα συμπίπτουν με τις διαστάσεις των μονολιθικών δωρικών κιόνων που έχουν τοποθετηθεί σήμερα στην πλατεία στην είσοδο του οικισμού του Οιτύλου και που, κατά τις μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής, μεταφέρθηκαν εκεί από το οικόπεδο Καλαποθάκη.
14 J. P. C. Kent κ.ά. Die Römische Münze (1973), σ. 67.
15 Ο Κωνστάντιος Β΄ και ο Κώνστας επιχείρησαν μία αποτυχημένη νομισματική μεταρρύθμιση για την επαναφορά της αξίας των υποβαθμισμένων και υποτιμημένων, πληθωριστικών, επάργυρων χάλκινων υποδιαιρέσεων. Βασικός φορέας ήταν τα FEL TEMP REPARATIO, τα οποία, όμως, πολύ σύντομα άρχισαν να υποτιμώνται τόσο σε βάρος και μέγεθος, όσο και σε περιεχόμενο αργύρου (K.W. Harl, Coinage in the Roman Economy, 300 B.C. to A.D. 700 [1996], σ. 166-172· J.P. C. Kent κ.ά. [σημ. 14], σ. 65-67. H. Mattingly, Roman Coins from the Earliest Times to the Fall of the Western Empire [1962], σ. 220-221). Δυστυχώς, δεν έχει καταστεί ακόμη δυνατή η ζύγιση των νομισμάτων του θησαυρού, οπότε τα μετρητικά στοιχεία περιορίζονται στις διαμέτρους.
16 K. W. Harl (σημ. 15), σ. 168, tab. 7.3.
17 Ibid., σ. 166-168· A.H.M. Jones, «The Origin and Early History of the Follis», JRS 49 (1959), σ. 34.
18 Δώδεκα νομίσματα της εποχής του Κωνστάντιου Β΄ βρέθηκαν επί του δαπέδου οικοδομήματος κατά την ανασκαφή του οικοπέδου Λούμου (Ο.Τ. 117) στη Σπάρτη. Βλ. Γ. Σταϊνχαουερ, «Αρχαιότητες και μνημεία Λακωνίας – Αρκαδίας. Νομός Λακωνίας. Ανασκαφαί. Οικόπεδον Λούμου (Ο.Τ. 117)», ΑΔ 28 (1973), Χρονικά, Β1, σ. 168· Αβραμεα 1983b, σ. 85, αρ. 2.
19 Βλ. θησαυρό 12 νομισμάτων από τη Σπάρτη (sestertii και dupondii, 1ος αι. μ.Χ. – Γορδιανός Γ΄, απόκρυψη επί Γορδιανού Γ΄: «Chronique des fouilles en 1956. Musées et collections d’Athènes. Musée Numismatique I. Trouvailles», BCH 80 [1956], σ. 228), έτερο θησαυρό από τη Μαγούλα (5044 antoniani χρονολογούμενοι έως την εποχή του Γαλλιηνού, απόκρυψη επί Γαλλιηνού: P. Lemerle, «Chronique des fouilles 1939. Musée Numismatique. Acquisitions», BCH 63 [1939], σ. 288· P. Amandry, «Chronique des fouilles en 1946. Musée Numismatique», BCH 71-72 [1947/48], σ. 394) και θησαυρό 72 ρωμαϊκών επαρχιακών νομισμάτων Λακεδαίμονος, απόκρυψη επί Γαλλιηνού (Βλ. Μ. Οικονομιδου, «Μία μαρτυρία διά την κάθοδο των Ερούλων εις την Σπάρτην το 267 μ.Χ. Εύρημα νομισμάτων των Λακεδαιμονίων», στο Χαριστήριον εις Αναστάσιον Κ. Ορλάνδον Γ΄ [1966], σ. 376-382, πίν. 121-3).
20 «Θησαυρός» Πελλάνας: 14 χάλκινα, τα 11 του Φωκά, απόκρυψη μετά το 609 (Θ. Σπυροπουλοσ, «Ανασκαφικές εργασίες. Πελλάνα», ΑΔ 37 [1982], Β1, σ. 112-113· Αβραμεα 1983b, «θησαυρός» αρ. 28, σ. 64-65· A. Pariente, «Chronique des fouilles en 1989. Pellana», BCH 114 [1990], σ. 733· Avraméa 1997, αρ. 155). «Θησαυρός» Βασσαρά: 10 χρυσοί σόλιδοι, εκ των οποίων 1 του Φωκά (Αβραμεα 1983b, «θησαυρός» αρ. 29, σ. 65· Avraméa 1997, αρ. 157). «Θησαυρός» Τρύπης: 945 χάλκινα μικρά βυζαντινά νούμμια (minimi) Αναστασίου, Ιουστινιανού και διαδόχων, Βανδάλων και Οστρογότθων (Αβραμεα 1983b, «θησαυρός» αρ. 30, σ. 65· Avraméa 1997, αρ. 194). «Θησαυρός» Απιδέας: 8 χρυσοί σόλιδοι, Ιουστίνου Β΄, Τιβερίου Β΄ και Μαυρικίου, απόκρυψη τέλη 6ου αι. – αρχές 7ου αι. (Μ. Οικονομιδου, «Νομισματικό Μουσείο Αθηνών. Ευρήματα. Βυζαντινά», ΑΔ 31 [1976], Β1, σ. 5, πίν. 3· Αβραμεα 1983b, «θησαυρός» αρ. 31, σ. 65-66· Avraméa 1997, αρ. 169). Βλ. γενικότερα Αβραμεα 1983b, σ. 64-66, «θησαυροί» αρ. 28-31, και σ. 84-85: για τους «θησαυρούς» Πελλάνας και Βασσαρά, ευρισκόμενους κοντά σε δρόμους που οδηγούν προς τη Σπάρτη, υποστηρίζει ότι απηχούν αναστατώσεις για τις οποίες δεν έχουμε φιλολογικές μαρτυρίες.
21 Βλ. Αβραμεα 1983a, σ. 4.
22 Η παλαιότερη άποψη περί υποχώρησης της νομισματικής οικονομίας κατά τον 4ο-5ο αι., αμφισβητείται. Τα νομίσματα φαίνεται ότι συνέχισαν να κυκλοφορούν ευρέως, ακόμα και σε συνθήκες έντονης πληθωριστικής πίεσης (βλ. K.W. Harl [σημ. 15], σ. 179-180).
23 J. W. Eadie, The «Brevarium» of Festus. A Critical Edition with Historical Commentary (1967), σ. 1-9. Avraméa 1997, σ. 31-32.
24 Την αυτή εικόνα αποκομίζουμε από τη μελέτη νομισματικών θησαυρών της ίδιας περιόδου από άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου αλλά και της ανατολικής Μεσογείου, σχετιζόμενες ομοίως, όπως θα δούμε κατωτέρω, με τον καταστροφικό σεισμό του 365 μ.Χ. Για παράδειγμα, νομισματικός θησαυρός 965 νομισμάτων από την Κνωσό, εκ των οποίων τα 900 αποτελούν κοπές του 351-361 μ.Χ. (Κ. Σιδηροπουλοσ, «Νομισματική ιστορία της ρωμαϊκής και πρωτοβυζαντινής Kρήτης [67 π.Χ. – 827 μ.Χ.]: Testimonia et desiderata», στο M. Livadiotti, I. Simiakaki (επιμ.), Creta romana e protobizantina. Atti del Congresso Internazionale II (2004), σ. 193-223, ιδ. 217-219, εικ. 17), θησαυρός νομισμάτων με νομίσματα κοπής κυρίως 350-361 από την Balagrae και την Κυρήνη της Κυρηναϊκής : βλ. R.G. Goodchild, «A Coin-Hoard from Balagrae (el Beida), and the Earthquake of AD 365», LibAnt 3-4 (1966-1967), σ. 203-211· του ιδιου, «A Coin-Hoard from Balagrae (el Beida), and the Earthquake of AD 365», LibStud (1976), σ. 229-237· A. Di Vita, «Sismi, urbanista e cronologia assoluta. Terremoti e urbanistica nelle città di Tripolitana fra il I secolo a.C. ed il IV d.C.», στο L’Afrique dans l’Occident romain. ier siècle av. J.-C. – ive siècle ap. J.-C. (1990), σ. 425-494· L. Bacchieli, «A Cyrenaica Earthquake post 364 A.D.: Written Sources and Archaeological Evidence», Annali di Geofisica 38 (1995), σ. 977-982· Στειροσ κ.ά. 2004, σ. 439. Για την περίπτωση της Κορίνθου, βλ. κατωτέρω, σημ. 52.
25 Ζώσιμος, IX, 18: «Ἐσείσθη δὲ καὶ Κρήτη σφοδρότερον, καὶ ἡ Πελοπόννησος μετὰ τῆς ἄλλης Ἑλλάδος, ὥστε καὶ τὰς πολλὰς διαρρυῆναι τῶν πόλεων (...)». Ο Ζώσιμος αναφέρει ρητώς ότι ο σεισμός δεν έπληξε την Αθήνα και διατυπώνει την εκτίμηση ότι η σεισμική ακολουθία δεν πρέπει να έγινε αντιληπτή σε άλλες περιοχές εκτός ελλαδικού χώρου, τουλάχιστον, όχι σε τέτοια έκταση.
26 Από το θέατρο της Σπάρτης προέρχεται επιγραφή όπου ο ἀνθύπατος Ἀνατόλιος τιμάται, λίγο μετά το 375, με την ανέγερση αγάλματος επειδή ανοικοδόμησε τα ερείπια της πόλης (A. M. Woodward, «Excavations at Sparta, 1926. The Inscriptions», BSA 27 (1925-26), σ. 210-254, ιδ. 245-7, αρ. 35; Feissel, Philippides-Braat 1985, p. 288, no. 26: “…Σπάρτην τ’ εὔανδρον τεῦξεν ἐρειπομένην…”. Η επιγραφή συνδέεται με την ανοικοδόμηση της πόλης μετά το σεισμό του 375. Εν τούτοις, τα όσα θα παραθέσουμε στη συνέχεια για τον ιδιαίτερα ισχυρό σεισμό της 21ης Ιουλίου 365 μας επιτρέπουν να υποστηρίξουμε την ήδη διατυπωθείσα άποψη (βλ. Jacques, Bousquet 1984, σ. 441 ; Στειροσ κ.ά. 2004, σ. 428-433, ιδίως 442) ότι δεν είναι δυνατόν δύο τόσο ισχυροί σεισμοί να συνέβησαν σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα και ότι, στην ουσία, οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται σε ένα και το αυτό γεγονός, σε έναν καταστροφικό σεισμό, αυτόν του 365. Η ανοικοδόμηση της πόλης της Σπάρτης μία δεκαετία μετά τον καταστροφικό σεισμό, περί το 375 δηλαδή, δεν πρέπει να μας ξενίζει. Βλ. την περίπτωση του Πραιτωρίου της Γόρτυνας, που ανακατασκευάσθηκε (σύμφωνα με επιγραφική μαρτυρία) το 383, έπειτα από την καταστροφή των υποκείμενων Λουτρών και Γυμνασίου, που αποδίδεται από τον Di Vita σε σεισμό λίγων χρόνων ή δεκαετιών πριν το 383, πιθανότατα στον σεισμό του 365 (A. Di Vita, «I terremonti a Gortina in età romana e protobizantina. Una nota”, ASAA LVII-LVIII (1979-1980), σ. 435-440 ; Di Vita 1995).
27 N. Scoufopoulos-Stavrolakes, «Ancient Gythion, the Port of Sparta. History and Survey of the Submerged Remnants», στο Harbour Archaeology. Proceedings of the First International Workshop on Ancient Mediterranean Harbours, Caesarea Maritima 1983 (1985), σ. 49-62.
28 Αναφέρουμε ενδεικτικά τις πλέον πρόσφατες μελέτες: Shaw 2012, σ. 20 (8,3-8,5 R, βάθος 45 χλμ., μήκος 100 χλμ.). S. Stiros, A. Drakos, «A Fault Model for the Tsunami-Associated, Magnitude >8.5 Eastern Mediterranean, AD 365 Earthquake», Zeitschrift für Geomorphologie 146 (2006), σ. 125-137 (> 8,5 R, βάθος 70 χλμ., μήκος 100 χλμ.). Ομοίως, Stiros 2010, σ. 61, Table 4.
29 Thommeret κ.ά., 1981. Pirazzoli κ.ά. 1982. Pirazzoli κ.ά, 1992. B. Papazachos, «Large Seismic Faults in the Hellenic Arc», Annali di Geofisica XXXIX (1996), n. 5, σ. 895-897. S. Stiros, «Late Holocene Relative Sea-Level Changes in SW Crete: Evidence of an Unusual Earthquake Cycle», Annali di Geofisica 39 (1996), σ. 677-687. Pirazzoli 2004, σ. 1207-1212. Shaw κ.ά., 2008. Stiros 2010, σ. 56. Shaw 2012, σ. 9-12. Τα γεωμορφολογικά, βιολογικά και πετρογραφικά στοιχεία που προέκυψαν από συστηματική μελέτη των ακτών της Κρήτης και των Αντικυθήρων, όπως και οι ραδιοχρονολογήσεις των κοραλλίων της αρχαίας ακτογραμμής στην Κρήτη έδειξαν ότι μία ιδιαίτερα απότομη ανύψωση των ακτών συνέβη περί το 370 ± 52 μ.Χ.(Pirazzoli 2004, σ. 1207 : 370 + 38 /- 36 μ.Χ.), συνδεόμενη με ένα σεισμικό γεγονός μοναδικό για την ιστορία της Κρήτης και της γύρω περιοχής για τουλάχιστον 100.000 χρόνια, που θεωρείται ότι συνδέεται άμεσα με το σεισμικό γεγονός του 365 μ.Χ. (Pirazzoli κ.ά. 1982. Pirazzoli κ.ά. 1992. Stiros, Papageorgiou 2001, σ. 384. Pirazzoli 2004, σ. 1207-1212. Στειροσ κ.ά. 2004, σ. 440. Shaw κ.ά. 2008, σ. 269, 270: Table 1. Shaw 2012, σ. 9-12, 14: Table 2.1.
30 Βλ. χαρακτηριστικά Ἀθανασίου Βιογραφία (vita s. Athanasii incerto auctore), PG 25, ccx, 29: «… ἐπὶ τῆς πρώτης Οὐαλεντιανοῦ καὶ Οὐάλεντος ὑπατείας, καὶ τηλικούτων γενομένων κακῶν, εἰκότως ἄνθρωποι καὶ ταῖς ἄνωθεν πληγαῖς ἐπαιδεύοντο. Τοὺτο μὲν γὰρ σεισμὸς ἐπισκήψας, οἷον οὔτε ὁ παρελθών ἤνεγκε χρόνος, οὔτε ὁ μέλλων οἴσειν ἠλπίζετο πολλάς τε ἄλλας ἀνέτρεψε τῶν πόλεων, καὶ ἡ Κρήτη πλείους τῶν ἑαυτῆς ἤ ἑκατὸν χαλεπὸν εἶδε πτῶμα κατανεχθείσας. Τοῦτο δὲ καὶ ἡ θάλασσα, τοὺς οἰκείους ὅρους ἀπολιποῦσα, τινὰς μὲν τόπους οὔτως ἐπέκλυσεν, ὥστε πολλοὺς καὶ τῶν πρώην ἀρωσίμων πλωίμους θεῖναι, πρᾶγμα καινότατον. Ἑκατέρωθι δὲ τοσοῦτον ἀπέστη πάλιν, ὡς καὶ κατὰ μέσον τὸν πλοῦν ἐπὶ ξηροῦ τοῦ ἐδάφους εὐρεθῆναι τοὺς πλέοντας …».
31 Παράθεση όλων των αρχαίων πηγών με εκτενή σχολιασμό γίνεται από τους Jacques, Bousquet 1984, σ. 423-461. Για μία συνολική πρόσφατη επισκόπηση με κριτικά σχόλια βλ. Στειροσ κ.ά. 2004, σ. 428-432· Stiros 2010, σ. 55-56, 58.
32 Ammien Marcellin, Histoire, XXVI, X, 15-19 (εκδ. M.-A. Mαrié, t. V [1984], σ. 98-99). J. Mathews, The Roman Empire of Ammianus (1987), σ. 192, σημ. 6
33 Lorito κ.ά. 2008, σ. 8, Β1, fig. 5· Shaw κ.ά. 2008· Shaw 2012, σ. 21, fig. 2.11.
34 Jacques, Bousquet 1984, σ. 441.
35 Στειροσ κ.ά. 2004, σ. 441-442. Σε πρόσφατο άρθρο του συγγραφέως (Stiros 2010, σ. 61-62), εν τούτοις, υποστηρίζεται ότι ο σεισμός που συνέβη νοτιοδυτικά της Κρήτης το 365 δεν θα μπορούσε να έχει τα καταστροφικά αποτελέσματα που υποδηλώνουν τα στρώματα καταστροφής που έχουν εντοπισθεί σε Κύπρο, Κυρηναϊκή, Λιβύη και Σικελία, τα οποία θα πρέπει να αποδοθούν σε τοπικά σεισμικά γεγονότα της ίδιας περιόδου. Πρόκειται, δηλαδή, για μία σεισμική ακολουθία με τουλάχιστον 2-3 σεισμικά γεγονότα, τον κύριο σεισμό νοτιοδυτικά της Κρήτης, έναν πιθανότατα μικρότερο ανοικτά της Κύπρου και πιθανόν έναν ακόμη σχετικά μικρής κλίμακας μεταξύ Λιβύης και Σικελίας. Σε κάθε περίπτωση, η περιοχή της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου, που εξετάζουμε εδώ, εντάσσεται με βεβαιότητα στην περιοχή άμεσης επίδρασης του σεισμικού γεγονότος της Κρήτης (βλ. Stiros 2010, fig. 7).
36 Lorito κ.ά. 2008, fig. 5· Shaw κ.ά. 2008, fig. 4. Αντίθετη άποψη διατυπώνεται, προσφάτως, από τον Stiros 2010, σ. 56.
37 Ακαρνανία: Vött κ.ά. 2009. Αλεξάνδρεια: Shaw κ.ά. 2008, σ. 271· Shaw 2012, σ. 20-22. Σικελία: Barbano κ.ά. 2011· Gerardi κ.ά. 2009, σ. 118· De Martini κ.ά. 2010, σ. 42-57, ιδ. 42, 44.
38 Jacques, Bousquet 1984, σ. 423-461· των ιδιων, «Le cataclysme du 21 juillet 365 : phénomène régional ou catastrophe cosmique ?», στο Tremblements de terre. Histoire et Archéologie. IVes Rencontres internationales d’archéologie et d’histoire d’Antibes (1984), σ. 183-198. Βλ. τη συζήτηση στην Avraméa 1997, σ. 41-45.
39 S. Stiros, S. Papageorgiou (σημ. 29), σ. 381-397, ιδίως 386-388, 391-392, 393-395, με προγενέστερη βιβλιογραφία· Στειροσ κ.ά. 2004, σ. 434-437.
40 Π. Θεμελησ, «Υστερορωμαϊκή – Πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα, Τομέας Ι», στο M. Livadiotti, I. Simiakaki (σημ. 24), σ. 445-458, ιδ. 447, 449, εικ. 5· Στειροσ κ.ά. 2004, σ. 437.
41 Στο αρχαίο λιμάνι έχουν εντοπισθεί δύο αποθέσεις που μπορούν να αποδοθούν σε τσουνάμι, σχετιζόμενες η παλαιότερη με το σεισμό του 46-66 μ.Χ. και η δεύτερη με το σεισμό του 365 (Pirazzoli κ.ά. 1992· Pirazzoli 2004, σ. 1213). Για αντίθετες ερμηνείες βλ. S. Stiros, S. Papageorgiou (σημ. 29), σ. 385-386· Stiros 2010, σ. 56, όπου και υποστηρίζεται ότι γεωμορφολογικές μελέτες στην Κρήτη και την ευρύτερη περιοχή δεν παρείχαν μαρτυρίες για αποθέσεις από πλημμύρες –τσουνάμι κατά τον 4ο αι. μ.Χ. (βλ. επίσης A. Scheffers, S. Scheffers, «Tsunami Deposits on the Coastline of West Crete [Greece]», Earth and Planetary Science Letters 259 [2007], σ. 613-624).
42 A. Di Vita (σημ. 24)· του ιδιου (σημ. 26).
43 Θησαυρός 965 χάλκινων νομισμάτων βρέθηκε κρυμμένος στους τοίχους μιας κατοικίας. Ο θησαυρός πρέπει να αποτέθηκε μεταξύ 364-367 και θεωρήθηκε ότι εικονογραφεί νομισματικά τον καταστροφικό σεισμό του 365 (Κ. Σιδηροπουλοσ [σημ. 24], σ. 217-219). Ανάλογοι νομισματικοί θησαυροί της ίδιας περιόδου έχουν βρεθεί στην Κρήτη, υποδηλώνοντας ένα καταστροφικό γεγονός που χτύπησε το νησί λίγο μετά το 364, γεγονός που αποδίδεται σε εκτεταμένη σεισμική καταστροφή (Stiros 2010, σ. 58-59).
44 D. Soren, T. Davis, «Seismic Archaeology at Kourion: The 1984 Campaign», RDAC (1985), σ. 293-301· D. Soren, «An Earthquake on Cyprus: New Discoveries from Kourion», Archaeology 38 (1985), 52-59· του ιδιου, «The Day the World Ended at Kourion – Reconstructing an Ancient Earthquake», National Geographic 174 (1988), σ. 30-53.
45 R. Jensen, «The Kourion Earthquake: Some Possible Literary Evidence», RDAC (1985), σ. 307-311.
46 A. Di Vita (σημ. 24)· του ιδιου (σημ. 26), o οποίος, εν τούτοις, εκτιμά ότι ίσως επρόκειτο για πολλά σεισμικά γεγονότα. Οι μαρτυρίες συγκεντρώνονται από τους Στειροσ κ.ά. 2004, σ. 439-440· Stiros 2010, σ. 58.
47 Bottari κ.ά. 2009. Βλ., επίσης, Stiros 2010, σ. 58
48 Stiros 2010, σ. 59: για τις περιοχές βόρεια και δυτικά των Αντικυθήρων δηλώνεται ότι δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία πιθανών μεταβολών –ανυψώσεων των ακτών λόγω σεισμικών γεγονότων. Αυτή η πιθανότητα δεν αποκλείεται για την εν λόγω περιοχή, χωρίς αυτό να μεταβάλει την ορθότητα των έως σήμερα προτεινόμενων διαγραμμάτων μεταβολών των ακτογραμμών δυτικής Κρήτης και Αντικυθήρων (βλ. Stiros 2010, σ. 60, fig. 6a). Για την περιοχή του Γυθείου, βλ. ανωτέρω, σημ. 27. Τεκμήρια για ανύψωση του ρωμαϊκού λιμένος της Αιγείρας, στον κόλπο της Κορίνθου, για καταστροφή της πόλης και εγκατάλειψη του θεάτρου της συνδέονται με σεισμικό γεγονός περί το 250 μ.Χ. (S. Stiros, «Archaeological Evidence for Unusually Rapid Holocene Uplift Rates in an Active Normal Faulting Terrain: Roman Harbour of Aigeira, Gulf of Corinth, Greece», Geoarchaeology 13 [1998], σ. 731-741).
49 Για την περίπτωση της Σπάρτης και του Γυθείου, βλ. ανωτέρω, σημ. 26 και 27.
50 B. D. Meritt (εκδ.), Corinth VII. Part I. Greek Inscriptions, 1896-1927 (1931), αρ. 113· J.H. Kent (εκδ.), Corinth VIII. Part III. The Inscriptions, 1926-1950 (1966), σ. 43, 165-166, αρ. 504 a-e· Feissel, Philippides-Braat 1985, σ. 273-274, αρ. 6, 7 : πρόκειται για δύο επιγραφές, η μία χαραγμένη στο επιστύλιο της κιονοστοιχίας των μαγαζιών της δυτικής στοάς της Αγοράς, η άλλη χαραγμένη στο επιστύλιο της νότιας στοάς της Αγοράς.
51 C.K. Williams II, O. Zervos, «Excavations at Corinth, 1989: The Temenos of Temple E», Hesperia 59 (1990), σ. 325-369, ιδ. 336-337· A. Pariente, «Chronique des fouilles en 1989. Péloponnèse. Corinthe», BCH 114 (1990), σ. 722: τα μαγαζιά της Δυτικής Στοάς της Αγοράς της Κορίνθου δεν είχαν τροποποιηθεί έως τον σεισμό του 365, μετά τον οποίο επιδιορθώθηκαν. Την ίδια περίοδο ο Ναός Ε εγκαταλείφθηκε και η Νότια Στοά ανοικοδομήθηκε επί εντελώς διαφορετικού σχεδίου.
52 J. D. Macisaac, «Corinth: Coins, 1925-1926. The Theater District and the Roman Villa», Hesperia 56 (1987), σ. 97-157, ιδ. 100-101.
53 IG IV, 674. D. Feissel, Philippides-Braat 1985, σ. 274-275 (σημ. 9), 298, που τη συσχετίζει με τον σεισμό του 365 ή του 375.
Notes de fin
1 Ευχαριστούμε την τέως Προϊσταμένη της Ε΄ ΕΠΚΑ, κα. Αδαμαντία Βασιλογάμβρου, για τη στήριξή της κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε, επίσης, στην κα. Π. Διαμαντοπούλου, συντηρήτρια μετάλλινων της Ε΄ ΕΠΚΑ, που ανέλαβε με ζήλο το δύσκολο έργο της συντήρησης του συνόλου του νομισματικού θησαυρού.
Auteurs
Δρα. Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Επιμελήτρια Αρχαιοτήτων, Εφορεία Αρχ/των Λακωνίας (τέως Ε΄ ΕΠΚΑ).
ΜΑ Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης. Αρχαιολόγος, Εφορεία Αρχ/των Λακωνίας (τέως Ε΄ ΕΠΚΑ).
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
