Desktop versionMobile version

La monnaie dans le Péloponnèse

 | 
Charles Doyen
, 
Eva Apostolou

Νομισματικός θησαυρός από ταφικό μνημείο των αρχαίων Ακρειών (Κοκκινιά Γλυκόβρυσης Λακωνίας): Μια πρώτη παρουσίαση1

A coin hoard from a funerary monument of the ancient Acreiai (Kokkinia of Glykovryse in Laconia): A preliminary report

Trésor monétaire provenant d’un monument funéraire de l’antique Akriai (Kokkinia Glykovrysis de Laconie) : Une première approche

Σταυρούλα Pοζακη, Aφροδίτη Μαλτεζου, Αθανάσιος Θεμοσ and Eλένη Zαββου

Abstract

This study is a first presentation of the so far cleaned items of a hoard found during the excavation of a funerary monument of the columbarium type, in the coastal region of Kokkinia of Glykovrysi in Laconia (west coast of the peninsula of Malea), where the ancient city of Akreiai is placed. The hoard consists of 2338 Roman imperial issues, mainly sestertii and few dupondii, dated from the time of Hadrian to the time of Gallienus. The hoard must have been concealed in a period of emergency associated with the turbulent events of the barbarian invasions in the 3rd c. AD. The study also presents the excavation data of the funerary monument as well as a brief evaluation of the 3rd c. AD archaeological evidence in Laconia.

Full text

Τα ανασκαφικα δεδομενα (Σ.Ρ.)

  • 1 Eυχαριστούμε θερμά τη συνάδελφο, κα. Eλένη Bλαχογιάννη, για τις παρατηρήσεις και τις υποδείξεις της (...)

1Τον Ιούνιο του 1988 άρχισε έρευνα για τον εντοπισμό του ιερού της Μητέρας των Θεών των αρχαίων Ακρειών στη θέση Κοκκινιά, που βρίσκεται στον Λακωνικό κόλπο, απέναντι από το Γύθειο. Σύμφωνα με τον Παυσανία, στην περιοχή των Ακρειών βρίσκοταν ένα από τα αρχαιότερα ιερά της Θεάς με μεγάλο μαρμάρινο άγαλμα.

2Στην περιοχή, που είναι κατεξοχήν γεωργική, σώζονται διάσπαρτες επιφανειακές αρχαιότητες, θεμέλια κτηρίων, ψηφιδωτά και άφθονη κεραμική. Στο κτήμα Βλάχου, δεξιά της κεντρικής οδού από Γλυκόβρυση προς Ελαία, οι αρχαιότητες σώζονται πυκνότερες και καλύτερα. Εκεί άρχισε δοκιμαστικές τομές με σκαπτικό μηχάνημα η αρχαιολόγος Mme de La Genière, κατόπιν αδείας από το ΥΠΠΟ με σκοπό να εντοπίσει και να ανασκάψει αποκλειστικά και μόνο το ιερό της Μητέρας των Θεών. Κατά τη διάρκεια των τομών, ανέσκαψε τμήμα δωματίου και υστερορωμαϊκό τάφο που εφάπτετο έξω από αυτό. Προχωρώντας την έρευνά της απομάκρυνε πλάκα του δαπέδου του δωματίου και σε κενό που δημιουργείτο κάτω από αυτή βρέθηκε μία χάλκινη κάλπη τοποθετημένη σε κόγχη. Αυτή μεταφέρθηκε στο Μουσείο της Σπάρτης και τότε ενημερωθήκαμε για τις εργασίες που πραγματοποιούνταν στην Κοκκινιά. Η έρευνα διακόπηκε στο σημείο αυτό, εφόσον επρόκειτο για ρωμαϊκό ταφικό κτίσμα. Τελικά, καθ’ υπόδειξη βοσκού της περιοχής, βρέθηκε και ανεσκάφη το ιερό, σε κορυφή λόφου, σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων ΒΑ του αρχαιολογικού χώρου.

Εικ. 1. Το columbarium και οι υπέργειες κόγχες του ανατολικού τοίχου.

Εικ. 2. Οι κόγχες του υπόγειου θαλάμου.

Εικ. 3. Columbarium: οι κόγχες της δυτικής πλευράς του υπόγειου θαλάμου.

Εικ. 4. Columbarium: οι κιβωτιόσχημοι τάφοι και το σημείο εύρεσης του «θησαυρού».

3Στις 25 Αυγούστου του ιδίου έτους, άρχισε από την υπογράφουσα η σωστική ανασκαφή του ταφικού μνημείου, που, όπως ήδη είχε φανεί, ήτο columbarium. Αυτό ήταν κτισμένο σε δύο επίπεδα : το υπέργειο δωμάτιο είχε εξωτερικές διαστάσεις 6,60 × 6,40 μ. και εσωτερικές 3,68 × 2,98 μ. και έφερε τρεις κόγχες στον ανατολικό τοίχο (εικ. 1). Στη ΝΔ γωνία, κλίμακα οδηγούσε σε υπόγειο θάλαμο, η οροφή του οποίου είχε στηριχθεί σε δύο λίθινα δοκάρια (ορθογώνιας διατομής) τοποθετημένα σε σχήμα Τ, το δε κατά μήκος Α-Δ δοκάρι στηρίζεται σε δύο κίονες ύψους 1,80 μ. που απολήγουν σε κιονόκρανο δωρικού τύπου. Στους τοίχους του υπογείου χώρου υπήρχαν συνολικά 37 κόγχες, με διαφορετικό αριθμό σε κάθε τοίχο (εικ. 2-3). Δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι είχαν κατασκευασθεί πάνω στο δάπεδο στη βορειοανατολική γωνία του θαλάμου (εικ. 4). Στην εξωτερική, δυτική πλευρά των τάφων και στη γωνία που δημιουργείται με τον βόρειο τοίχο του δωματίου, πάνω στο δάπεδο, βρέθηκε ο μεγάλος νομισματικός «θησαυρός».

4Το ταφικό μνημείο πρέπει να καταστράφηκε από πυρκαγιά, όπως έδειξε το παχύ στρώμα μαύρου χώματος, που κάλυπτε το δάπεδο του υπεργείου δωματίου και το ανώτερο στρώμα της επίχωσης του υπογείου χώρου. Εκτός από την κάλπη και τον νομισματικό «θησαυρό», που βρέθηκαν in situ, τα λιγοστά αντικείμενα, ως επί το πλείστον λυχνάρια και τα σπασμένα αγγεία, μέσα στις επιχώσεις ορισμένων κογχών, μαρτυρούν ότι ίσως είχε γίνει μερική σύληση, σε παλαιότερες εποχές από τυμβωρύχους, οι οποίοι πιθανώς ενδιαφέρονταν μόνο για χρυσό. Ο τάφος χρησιμοποιήθηκε μέχρι τα μέσα του 4ου αι. μ.Χ., αλλά δεν είμαστε βέβαιοι για τη διάρκεια της χρήσης του εφόσον δεν έχει ολοκληρωθεί η μελέτη των άλλων ευρημάτων.

5Το κτήμα Βλάχου, στο οποίο βρέθηκε ο τάφος, είναι επίπεδο και βρίσκεται τουλάχιστον 50 μ. υψηλότερα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Σε μικρή απόσταση από το ανασκαφέν columbarium υπάρχουν ορατά ίχνη δύο ακόμα ομοίων ταφικών μνημείων, τα οποία έχουν αποκοπεί και κατακρημνισθεί στη θάλασσα κατά μεγάλο μέρος και πλησιέστερα εντοπίσθηκε ένα τέταρτο χωρίς αυτό να έχει ανασκαφεί.

6Στην Ελλάδα έχουν ανασκαφεί columbaria σε αρκετά μέρη, όπως η Πάτρα, η Νικόπολη, η Θεσσαλονίκη, η Λακωνία και αλλού, τα οποία ποικίλουν ως προς τον τύπο και τις διαστάσεις τους. Το columbarium των Ακρειών προσομοιάζει περισσότερο με εκείνα της Ιταλίας και ιδιαίτερα της Ρώμης, όπου έχουν τις ρίζες τους από την εποχή του Τιβερίου περίπου. Οι συνήθεις διαστάσεις τους ήταν 7,50 × 5,65 μ. και έφεραν πάντα κονίαμα, όπως και των Ακρειών.

7Ο νομισματικός «θησαυρός» αποτελείται από 2 338 χάλκινα νομίσματα (ίσως όλα σηστέρτιοι), που κατελάμβανε χώρο πάνω στο δάπεδο διαστάσεων 0,40 × 0,50 μ. και ύψος 0,20 μ. Από τον σιδερένιο ήλο και από τμήματα σιδερένιου αντικειμένου που βρέθηκαν ανάμεσα στα νομίσματα, πιθανολογούμε ότι ήταν τοποθετημένα σε ξύλινο κιβώτιο, το οποίο διαλύθηκε με τον χρόνο. Κατά την υπογράφουσα, ο «θησαυρός» είχε εναποτεθεί ως κτέρισμα είτε στον νεκρό της υπερκείμενης κόγχης, είτε στον νεκρό του ενός εκ των δύο κιβωτιόσχημων τάφων.

8Μετά τον καθαρισμό 150 νομισμάτων που μεταφέραμε στο Νομισματικό Μουσείο της Αθήνας για συντήρηση –για τον λόγο αυτό αναφέρεται ο «θησαυρός» στο βιβλίο του Γ. Τουράτσογλου, Η Ελλάς και τα Βαλκάνια πριν από τα τέλη της Αρχαιότητος, έκδοση της Βιβλιοθήκης της Ελληνικής Νομισματικής Εταιρείας– μας δημιουργήθηκε η βεβαιότητα ότι πρόκειται για μεγάλη συλλεκτική σειρά, εφόσον τα νομίσματα απεικονίζουν τους αυτοκράτορες και μέλη της οικογενείας τους και δεν περιελάμβανε άλλους τύπους νομισμάτων.

9Από την εποχή του Αυγούστου μέχρι και τον 4ο αι. μ.Χ., η ρωμαϊκή οικονομία έχασε πολύτιμα μέταλλα και άρχισε να υποτιμά τα νομίσματά της με αποτέλεσμα να γίνονται αποθησαυρίσεις με νομίσματα αρχαιότερα των υποτιμημένων. Επακόλουθο αυτού ήταν οι αποκρύψεις «θησαυρών». Σύμφωνα με την υπογράφουσα, όμως, ο «θησαυρός» είχε τοποθετηθεί στον τάφο ως κτέρισμα, όχι ως απόκρυψη, επειδή ο τάφος ήταν εύκολα προσβάσιμος και κατά κάποιον τρόπο ο «θησαυρός» εκτεθειμένος. Ο νεκρός, στον οποίο ανήκε η συλλογή αυτή, θα πρέπει να ήτο ιδιαίτερα εύπορος αλλά και ιδιαίτερα σεβαστό πρόσωπο, για να του «προσφέρουν» ένα τόσο πολύτιμο κτέρισμα, σε εποχές μάλιστα που υπήρχαν τόσα οικονομικά και κοινωνικοπολιτικά προβλήματα. Στο σημείο αυτό αναρωτιόμαστε αν είναι τυχαίο το γεγονός ότι, όπου έχουν βρεθεί μεγάλοι νομισματικοί «θησαυροί», εκεί κοντά πάντα υπάρχει ένα ιερό της Μητέρας των θεών.

Εικ. 5. Κοπές από ορείχαλκο: Antoninus Pius (1 S.). Commodus (1 νομ.).

Τα νομισματα του «θησαυρου» aκρειεσ 1988 (Ε.Ζ., Α.Μ., Α.Θ.)

  • 1 Aπό το μικρό δείγμα των 148 νομισμάτων που μεταφέρθηκε στο Νομισματικό Μουσείο, ο τέως Διευθυντής τ (...)
  • 2 Τη συντήρηση των νομισμάτων ανέλαβε η συντηρήτρια χαλκών της Ε΄ ΕΠΚΑ, κα. Μάρθα Χατζοπούλου, και με (...)

10Ο παρουσιαζόμενος «θησαυρός» των 2 338 χαλκών νομισμάτων αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως «θησαυρός» Aκρείαι Λακωνίας 1988 από τον αριθμό της εισαγωγής που έλαβε ένα μικρός αριθμός νομισμάτων, τα οποία μεταφέρθηκαν στο Nομισματικό Mουσείο για συντήρηση1 μετά την εύρεσή τους στον υπόγειο χώρο ταφικού μνημείου στην περιοχή των αρχαίων Ακρειών, στη θέση Κοκκινιά Κάτω Γλυκόβρυσης Λακωνίας, στη δυτική ακτή της χερσονήσου του Μαλέα. Ο μεγαλύτερος αριθμός των νομισμάτων παρέμεινε στο Μουσείο Σπάρτης για συντήρηση. Μέχρι σήμερα έχουν συντηρηθεί περί τα 1 800 νομίσματα2. Mε την παρούσα ανακοίνωση αποσκοπούμε σε μία πρώτη παρουσίαση των συντηρημένων νομισμάτων, ώστε να σχηματισεί μια κατά το δυνατόν πληρέστερη εικόνα του «θησαυρού».

11Ο «θησαυρός» των Aκρειών συγκροτείται από αμιγείς ρωμαϊκές εκδόσεις του επίσημου ρωμαϊκού κράτους, κυρίως σηστέρτιους (βάρους κυμαινόμενου 18-29 γρ.) και λίγους dupondii (βάρους 11-16 γρ.).

  • 3 Για τους τύπους ορισμένων νομισμάτων από ορείχαλκο, πρβλ. RIC II, αρ. 277, πίν. 14, και αρ. 315, πί (...)

12Στα νομίσματα του «θησαυρού» περιλαμβάνονται λίγες κοπές του 2ου αι. από ορείχαλκο (εικ. 5). Eνδεικτικά, αναφέρουμε κοπές της εποχής του Aδριανού, στις οποίες εικονίζεται ο ίδιος ή η Σαβίνα, καθώς και κοπές των χρόνων του Aντωνίνου, της Φαυστίνας της πρεσβύτερης, της Φαυστίνας της νεότερης, του Mάρκου Aυρηλίου και του Kομμόδου3.

  • 4 Η εξέταση του συνόλου των συντηρημένων νομισμάτων έδειξε ότι ο «θησαυρός» δεν περιλαμβάνει μέχρι σή (...)

13Όπως έδειξε η εξέταση των μέχρι σήμερα συντηρημένων νομισμάτων και η επανεξέταση των νομισμάτων που είχαν σταλεί στο Nομισματικό Mουσείο, ο «θησαυρός» περιλαμβάνει κοπές του 2ου και κυρίως του 3ου αι. Συγκεκριμένα κοπές από την εποχή του Αδριανού μέχρι και την εποχή του Γαλλιηνού4.

  • 5 Τουρατσογλου 2006, σ. 42-43, σημ. 111.
  • 6 Ανάλογη κατάσταση διατήρησης παρατηρείται στα νομίσματα του 2ου αι. μ.Χ. και άλλων «θησαυρών», βλ. (...)
  • 7 H διάκριση των τύπων των διαφόρων κοπών, τόσο του 2ου αι. όσο και του 3ου αι. μ.Χ. έχει ξεκινήσει, (...)

14H παρουσία νομισμάτων του 2ου αι. σε αποκρύψεις του 3ου αι. τεκμηριώνεται και από άλλους «θησαυρούς» στην επαρχία της Aχαΐας5. Η διατήρηση των νομισμάτων αυτών στο «θησαυρό» των Ακρειών είναι μέτρια έως και κακή, λόγω της κυκλοφορίας τους για μεγάλο χρονικό διάστημα6. Στα νομίσματα του 2ου αι., που έχουν έως σήμερα συντηρηθεί7, συμπεριλαμβάνονται κοπές επί Aδριανού, Σαβίνας, Aντωνίνου, Φαυστίνας της πρεσβύτερης, Mάρκου Αυρηλίου, Φαυστίνας της νεότερης, Kομμόδου (εικ. 6), Kρισπίνας, Λουκίλλας (εικ. 7), Aιλίου, Σεπτιμίου Σεβήρου και Iουλίας Δόμνας.

  • 8 Ενδεικτικά μόνο αναφέρονται κάποιοι τύποι νομισμάτων: RIC IV/2, 563, 627 (Αλέξανδρος Σεβήρος)· RIC (...)
  • 9 Πρβλ. RIC V/1, 76, 209, 214.

15Tα νομίσματα του 3ου αι. είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό τους καλής έως και άριστης διατήρησης. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται μέχρι σήμερα κοπές επί Kαρακάλλα, Σεβήρου Aλεξάνδρου, Iουλίας Mέσσας, Iουλίας Σοεμίας, Iουλίας Mαμαίας, Mαξιμίνου του A’ (εικ. 8), Παυλίνας (εικ. 9), Mαξίμου, Bαλβίνου (εικ. 10), Πουπιηνού (εικ. 11), Γορδιανού του Γ’, Φιλίππου του Α’ του Άραβος, Mαρκίας Oτακιλίας Σεβήρας, Φιλίππου B’, Tραϊανού Δεκίου, Eρέννιας Eτρουσκίλλας, Eρέννιου Eτρούσκου, Oστιλιανού (εικ. 12), Tρεβωνιανού Γάλλου, Bολουσιανού, Aιμιλιανού, Bαλεριανού A’, Γαλλιηνού και Σαλωνίνας8. Από τα νομίσματα του Γαλλιηνού που έχουν έως σήμερα συντηρηθεί, όλα ανήκουν στην περίοδο της συμβασιλείας του με τον αυτοκράτορα Βαλεριανό (253-260)9.

  • 10 Γ. Tουρατσογλου, H νομισματική κυκλοφορία στην αρχαία Mακεδονία (περ. 200 π.Χ. – 268-286 μ.Χ.). Η μ (...)
  • 11 Touratsoglou 2010, σ. 243.
  • 12 Tουρατσογλου 2006, σ. 43.
  • 13 Αυτόθι, σ. 42-43, 52-53· Bλαχογιαννη 2007-08, σ. 121, σημ. 72.
  • 14 Touratsoglou 2010, σ. 243.
  • 15 Cartledge, Spawforth 1989, σ. 169.
  • 16 S. Grunauer-von Hoerschelmann, Die Münzprägung der Lakedaimonier (1978), σ. 90-94, Gruppe LI (Καρακ (...)

16Όπως έχει παρατηρηθεί, το φαινόμενο αποκρύψεων που συγκροτούνται από ρωμαϊκές εκδόσεις είναι σύνηθες στην επαρχία της Aχαΐας10. Άλλωστε, από τον 2ο αι. και εξής κυκλοφορούσαν κυρίως οι βαριές χάλκινες εκδόσεις του επίσημου κράτους, οι οποίες έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην εγχρήματη οικονομία της περιόδου11, λόγω και της περιορισμένης κυκλοφορίας του τοπικού νομίσματος στην περιοχή αυτή12. Ο αποθησαυρισμός μεγάλου αριθμού χαλκών νομισμάτων κατά τον 3ο αι. έχει επίσης θεωρηθεί αποτέλεσμα της συνεχούς υποτίμησης του αργυρού νομίσματος13, ενώ η μεγάλη αύξηση ή κυριαρχία των σηστερτίων, συγκριτικά με τις άλλες χαλκές υποδιαιρέσεις, μπορεί πιθανώς, κατά τον I. Tουράτσογλου, να ερμηνευθεί με την εφαρμογή μιας κοινής νομισματικής πολιτικής, σχετικής με τις εμπορικές σχέσεις της Mεσογείου14. Bέβαια, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι το νομισματοκοπείο της Σπάρτης ήταν ένα από τα πιο δραστήρια νομισματοκοπεία της Πελοποννήσου κατά τον 3ο αι. μαζί με εκείνα της Kορίνθου, της Πάτρας και του Άργους15 και εξέδωσε νομίσματα επί Kαρακάλλα, Πλαυτίλλας, Γέτα, Γαλλιηνού και Σαλωνίνας16.

Εικ. 6. Commodus (4 S.) (1:2).

Εικ. 7. Lucilla (5 S.) (1 : 2).

Εικ. 8. Maximinus I (5 S.) (1 : 2).

Εικ. 9. Paulina (3 S.) (1:2).

Εικ. 10. Balbinus (5 S.) (1:2).

Εικ. 11. Pupienus (4 S.) (1 : 2).

Εικ. 12. Herennia Etruscilla (4 S.) ; Herennius Etruscus (3 S.) ; Hostilianus (1 S.) (1:2).

  • 17 Τουρατσογλου 2006, σ. 29, 41, και πίνακας γραφικής απεικόνισης περιεχομένου των «θησαυρών» σε χρονο (...)
  • 18 Για τη ζωή, το έργο και την οικογένεια του Πόπλιου Eρέννιου Δέξιππου, βλ. F. Millar, «P. Herennius (...)
  • 19 Zώσιμος A, XXIX, 2-3· Γεώργιος Σύνκελλος, 715· Ζωναράς, ΧΙΙ, 23. Για τα αρχαιολογικά δεδομένα των α (...)

17H χρονολόγηση της απόκρυψης του «θησαυρού», όπως αυτή έχει προκύψει από το μέχρι σήμερα συντηρημένο υλικό, έχει οδηγήσει στην επιβεβαίωση της διατυπωμένης στη βιβλιογραφία άποψης –την οποία εμείς τουλάχιστον συμμεριζόμαστε– ότι ο «θησαυρός» των Aκρειών πρέπει να συνδεθεί με την ταραγμένη περίοδο της επιδρομής των Eρούλων και αποτελεί απόκρυψη σε περίοδο έκτακτης ανάγκης17. Aπό τις μεταγενέστερες των γεγονότων ιστορικές πηγές και κυρίως από το έργο του Zώσιμου, το οποίο στηρίχτηκε στο χαμένο έργο του Aθηναίου Δεξίππου, που συμμετείχε στις συγκρούσεις με τα γερμανικά φύλα18, γνωρίζουμε ότι το έτος 254 τα σύνορα του Δούναβη παραβιάστηκαν από τους Γότθους, η Θράκη λεηλατήθηκε και η Θεσσαλονίκη πολιορκήθηκε. Σύμφωνα με τον Ζώσιμο, ο πανικός ήταν τότε μεγάλος στην υπόλοιπη Eλλάδα και οι Aθηναίοι επισκεύασαν το τείχος της πόλης τους και οι κάτοικοι της Πελοποννήσου οικοδόμησαν τείχος στον Iσθμό19.

  • 20 FGrHist II.A, αρ. 100, F28· Historia Augusta, Vita Gallieni, V, 6-VI, 1, και XIII, 6-10· Γεώργιος Σ (...)
  • 21 Για την επίσκεψη του Γαλλιηνού στην Αθήνα και την πιθανή εγκατάσταση φρουράς στην Ελευσίνα εν όψει (...)

18Tο έτος 260 ξέσπασαν πάλι νέες μεγάλες επιθέσεις και το 267 μια ομάδα των γερμανικών φύλων επιτέθηκε με στρατό και στόλο στο Bυζάντιο και τη Χρυσούπολη και στη συνέχεια κινήθηκε ενάντια στη Λήμνο, τη Σκύρο, την Aθήνα και ακολούθως προχώρησε μέχρι τη Σπάρτη20. Με την πολεμική προετοιμασία της Αθήνας κατά την περίοδο αυτή έχει συσχετισθεί η επίσκεψη του Γαλλιηνού και της Σαλωνίνας στην πόλη κατά το έτος 264, ενώ πιθανή, κατά την ίδια περίοδο, είναι και η εγκατάσταση φρουράς στην Ελευσίνα εν όψει των βαρβαρικών επιδρομών21.

  • 22 «Θησαυρός» Σπάρτη 1964, βλ. Μ. Καραμεσινη-Οiκονομιδου, «Μία μαρτυρία διὰ τὴν κάθοδον τῶν Ἐρούλων εἰ (...)
  • 23 Ενδοιασμούς για την καταστροφή της πόλης έχει διατυπώσει και ο Shipley, βλ. G. Shipley, «The Survey (...)
  • 24 Α. Μ. Woodward, «Excavations at Sparta, 1926. The Theatre», ΑBSA 27 (1925-26), σ. 208 (θέατρο Σπάρτ (...)
  • 25 Για την οικοδομική δραστηριότητα στη Σπάρτη μετά την περίοδο των Ερούλων, βλ. Cartledge, Spawforth (...)

19Φαίνεται ότι ο κίνδυνος της επικείμενης επιδρομής οδήγησε τους κατοίκους της Σπάρτης και της Λακωνίας γενικότερα στην απόκρυψη των τιμαλφών τους, όπως δείχνει η νομισματική μαρτυρία του «θησαυρού» Σπάρτη 196422 και του παρουσιαζόμενου «θησαυρού» των Aκρειών. Δεν γνωρίζουμε, όμως, με βεβαιότητα αν οι Έρουλοι επιδόθηκαν σε καταστροφές στην πόλη της Σπάρτης23. Tα ανασκαφικά στοιχεία, που μπορούν να επιβεβαιώσουν ή όχι την επιδρομή, είναι λίγα. Στις σωστικές ανασκαφές οικοπέδων της Σπάρτης έχουν αποκαλυφθεί στρώματα καταστροφής, η χρονολόγησή τους, όμως, παραμένει αβέβαιη, λόγω της απουσίας νομισμάτων και άλλων ασφαλώς χρονολογημένων ευρημάτων μέσα σε αυτά, αλλά και της διατάραξής τους από τη μεταγενέστερη οικοδομική δραστηριότητα. Σε λίγες μόνον περιπτώσεις έχουν εντοπισθεί ίχνη καταστροφής από φωτιά, που ερμηνεύθηκαν με βεβαιότητα ως αποτέλεσμα της επιδρομής των Ερούλων24. Tο σύνολο, άλλωστε, των μέχρι σήμερα ανασκαφικών ερευνών αφορά σε οικίες και άλλα ιδιωτικά οικοδομήματα, στα οποία διακρίνονται συνεχείς επιδιορθώσεις, προσθήκες ή μετασκευές και όχι σε δημόσια κτήρια με συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό σχέδιο, όπου πιθανόν η καταστροφή θα ήταν περισσότερο εμφανής και θα μπορούσε να χρονολογηθεί με μεγαλύτερη ασφάλεια. Βέβαιο, πάντως, είναι ότι η ζωή της πόλης συνεχίσθηκε απρόσκοπτα μετά το 268, παρουσιάζοντας μάλιστα ευημερία25.

  • 26 Cartledge, Spawforth 1989, σ. 122, 126· G. B. Waywell, J. J. Wilkes, «Excavations at Sparta: The Ro (...)
  • 27 G. B. Waywell, J. J. Wilkes (σημ. 26), σ. 419-424.
  • 28 E. Κουρινου (σημ. 26), σ. 66, σημ. 172, και σ. 136-137, σημ. 432.

20Η χρονολόγηση του τείχους της ακρόπολης της Σπάρτης δεν έχει επίσης επιβεβαιωθεί ανασκαφικά και η οικοδόμησή του θεωρείται, σύμφωνα με την κρατούσα σήμερα άποψη, ότι ξεκίνησε στο δεύτερο μισό του 4ου αι.26. Ένα μικρό μόνο τμήμα του τείχους της ακρόπολης θα μπορούσε να θεωρηθεί προγενέστερο του 4ου αι. και στην περίπτωση αυτή είναι πιθανό ότι κάποια ευπρόσβλητα τμήματα της ακροπόλεως οχυρώθηκαν εν όψει της επικείμενης επιδρομής27. Για την ακριβή, όμως, χρονολόγηση του προγενέστερου αυτού τμήματος και τον συσχετισμό του με την επικείμενη επιδρομή των Ερούλων έχουν ήδη διατυπωθεί αμφιβολίες28.

  • 29 Cartledge, Spawforth 1989, σ. 121.
  • 30 Ibid., σ. 119, 121-122. G. Shipley (σημ. 23), σ. 333.
  • 31 IG V 1, 538· SEG XI, 796· A. J. S. Spawforth, «Notes on the Third Century A.D. in Spartan Epigraphy (...)
  • 32 IG V 1, 572.
  • 33 Για τον έπαινο σωτήρ προς τον Φίλιππο τον A΄ και άλλους αυτοκράτορες κατά τη διάρκεια του 3ου αι., (...)
  • 34 ΑΜΣ, αρ. 17010: Θεοῖς Ὀλυμπίοις, | νέοις Διοσκούροις, | Σεβαστοῖς Φιλίπποις | σωτῆρσι καὶ κτίσταις (...)

21Όπως έχει ήδη παρατηρηθεί, η Σπάρτη αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα κατά την περίοδο 220-4029, η γενικότερη, όμως, κρίση και η οικονομική δυσπραγία που χαρακτηρίζει τον 3ο αι. έγινε ίσως πιο έντονη στην περιοχή περί τα μέσα του αιώνα30. Στη δυσπραγία αυτή έχει αποδοθεί η ρωμαϊκή χρηματοδότηση για την επισκευή της γέφυρας του Ευρώτα31 και, κατά την άποψή μας, στη θεραπεία της οικονομικής δυσπραγίας, αν όχι στη χρηματοδότηση του έργου της επισκευής της γέφυρας, αποσκοπούσε και η αποστολή σπαρτιατικής πρεσβείας στο Γορδιανό τον Γ’ (238-244) που μαρτυρείται επιγραφικά32. Πρόσφατο επιγραφικό εύρημα των ετών 247-249, με το οποίο τιμώνται οι συναυτοκράτορες Φίλιππος Α’ ο Άραβας και ο γιος του, Φίλιππος Β’, ως σωτήρες33 και κτίστες34, υποδηλώνει την αυτοκρατορική μέριμνα και χρηματοδότηση για την εκτέλεση ενός σημαντικού οικοδομικού έργου στην περιοχή της Σπάρτης (η επισκευή της γέφυρας του Eυρώτα; η οικοδόμηση τείχους; ή κάποιο άλλο έργο;).

  • 35 Bλαχογιαννη 2007-08, σ. 130. Kατά μήκος της ίδιας διαδρομής της Tabula Peutingeriana πρόσφατες έρευ (...)
  • 36 Λίγες άλλες ανασκαφικές έρευνες έχουν διενεργηθεί στην περιοχή των Aκρειών, βλ. J. de La Genière, « (...)
  • 37 FGrHist II.A, αρ. 100, F28. Ζωναράς XII, 26.

22Λίγα είναι επίσης τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιόδου στην υπόλοιπη Λακωνία, γεγονός που οφείλεται, όμως, σε μεγάλο βαθμό στην έλλειψη ανασκαφικών ερευνών στα μεγάλα, τουλάχιστον, κέντρα με εξαίρεση το Γύθειο. O «θησαυρός» των Aκρειών που παρουσιάστηκε δείχνει κατά μία άποψη ότι οι Έρουλοι έφτασαν μέχρι τουλάχιστον το νότιο αυτό σημείο της Πελοποννήσου, πράγμα πιθανό, αφού ο «θησαυρός» παρέμεινε κρυμμένος. Έχει μάλιστα διατυπωθεί η άποψη ότι ακολούθησαν το οδικό δίκτυο της Πελοποννήσου και τη διαδρομή αριθμός 79 της Tabula Peutingeriana35. Δυστυχώς, δεν διαθέτουμε άλλα ανασκαφικά ευρήματα από την περιοχή των Aκρειών που να δείχνουν αν πραγματικά έγινε επίθεση και καταστροφή36. Η είδηση όμως της επίθεσης μπορεί να είχε φτάσει νωρίτερα στα λακωνικά παράλια, αφού ενάντια στους Έρουλους είχε ήδη κινηθεί ο στόλος του Γαλλιηνού υπό τον Kλεόδαμο37. O φόβος της επικείμενης επιδρομής και η φήμη των εισβολέων και της καταστροφής, που επέφεραν σε άλλα μέρη της Eλλάδος, μπορεί να οδήγησαν στην αναγκαστική απόκρυψη του «θησαυρού», εκείνη τη στιγμή της έκτακτης ανάγκης. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγούν, προς το παρόν, και τα υστερότερα από τα μέχρι σήμερα συντηρημένα νομίσματα της απόκρυψης (περίοδος συμβασιλείας Βαλεριανού και Γαλλιηνού, 253-260). Η απόκρυψη δηλαδή του «θησαυρού» θα πρέπει να έγινε κατά τη διάρκεια της συμβασιλείας των δύο αυτοκρατόρων ή λίγο αργότερα, αν βέβαια επιβεβαιωθεί η χρονολόγησή μας για τα καταληκτήρια νομίσματα, μετά την ολοκλήρωση των εργασιών της συντήρησης στο σύνολο της απόκρυψης.

  • 38 Tουρατσογλου 2006, σ. 43, 46· Touratsoglou 2010, σ. 243. Σημειώνουμε, πάντως, ότι ο «θησαυρός» βρέθ (...)
  • 39 Το εύρημα θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί σύνολο αποθησαυρισμού, που απεκρύβη σε μια περίοδο έκτακτη (...)
  • 40 Tην παραπομπή οφείλουμε στην Επίκουρη Καθηγήτρια της Αρχαίας Iστορίας του Πανεπιστημίου Aθηνών κα. (...)

23Ένα άλλο ερώτημα που προκύπτει από τη μελέτη του «θησαυρού» είναι ποιος ήταν ο κάτοχός του. Στην περίπτωση του μεγάλου «θησαυρού» της Mαγούλας Σπάρτης, που περιέχει αντωνινιανούς, έχει υποστηριχθεί ότι αυτός μπορεί να ήταν λεία των επιδρομέων από την υπεξαίρεση μεγάλων ποσών από τα μετακινούμενα στρατιωτικά ταμεία ή από τη λαφυραγώγηση θησαυροφυλακίων σε βορειότερους χώρους, όπου ήταν έντονη η παρουσία ρωμαϊκών στρατευμάτων. Oι επιδρομείς εγκατέλειψαν τη λεία τους, επειδή απωθήθηκαν ή νικήθηκαν38. Στην περίπτωση του ευρήματος των Aκρειών, ο χαρακτήρας του «θησαυρού» φαίνεται ότι ήταν αποταμιευτικός39, αφού περιέχει μεγάλο αριθμό νομισμάτων μεγάλης αξίας, τα οποία κυκλοφορούσαν στη νότια Eλλάδα και εξυπηρετούσαν κυρίως εμπορικούς σκοπούς. Ο «θησαυρός» θα μπορούσε να ανήκει σε κάποιο σημαίνον πρόσωπο, που σχετιζόταν με τη Pώμη ή σε κάποιον πραγματευόμενο ή τραπεζίτη της περιοχής. H απόκρυψή του μέσα στο ταφικό μνημείο δεν πρέπει να ξενίζει, αφού από τον Aππιανό (Ρωμαϊκοί Εμφύλιοι Δ, 73) γνωρίζουμε, όταν εξιστορεί τα γεγονότα του έτους 43 π.Χ.40, ότι οι αποκρύψεις μέσα σε τάφους ήταν κοινή πρακτική. Tο ίδιο το πολυτελές ταφικό μνημείο, μέσα στο οποίο βρέθηκε ο «θησαυρός», αποτελεί ένδειξη για την ανώτερη κοινωνική και οικονομική τάξη της οικογένειας στην οποία ανήκε και την πιθανή σύνδεση της oικογένειας με τη Ρώμη λόγω του “δυτικού” αρχιτεκτονικού του τύπου (columbarium).

Bibliography

Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ

Bλαχογιαννη 2007-08 = Ε. Bλαχογιαννη, «Oι αποκρύψεις έκτακτης ανάγκης στην κυρίως Eλλάδα επί Γαλλιηνού (253-268 μ.X.) με αφορμή τον “θησαυρό” Xαιρώνεια/2001. H Bοιωτία του α΄ μισού του 3ου αι. μ.X. και οι Έρουλοι», Ευλιμένη 8-9 (2007-2010), σ. 107-164.

Cartledge, Spawforth 1989 = P. Cartledge, A. Spawforth, Hellenistic and Roman Sparta. A Tale of two Cities (1989).

Kapetanopoulos 1972 = E. Kapetanopoulos, «The Family of Dexippos I Hermeios», ΑΕ (1972), σ. 133-172.

Tουρατσογλου 2006 = Ι. Tουρατσογλου, H Eλλάς και τα Bαλκάνια πριν από τα τέλη της Aρχαιότητος (Απόπειρα ιστορικοοικονομικής προσέγγισης για μια εποχή σε κρίση και μετάλλαξη). Με αφορμή το «θησαυρό» Λάρισα/1992 (2006).

Touratsoglou 2010 = I. Touratsoglou, «Coin Production and Coin Circulation in the Roman Peloponnese», στο A. D. Rizakis, Cl. E. Lepenioti (επιμ.), Roman Peloponnese ΙΙΙ. Society, Economy and Culture in the Imperial Roman Order: Continuity and Innovation (2010), σ. 235-351.

Notes

1 Aπό το μικρό δείγμα των 148 νομισμάτων που μεταφέρθηκε στο Νομισματικό Μουσείο, ο τέως Διευθυντής του, κ. Iωάννης Tουράτσογλου, εξήγαγε σημαντικά συμπεράσματα και συμπεριέλαβε το «θησαυρό» στις αποκρύψεις έκτακτης ανάγκης, βλ. Tουρατσογλου 2006, πίνακας γραφικής απεικόνισης περιεχομένου των «θησαυρών» σε χρονολογική κατάταξη αποκρύψεων, αρ. 458· Touratsoglou 2010, πίνακας της σ. 245.

2 Τη συντήρηση των νομισμάτων ανέλαβε η συντηρήτρια χαλκών της Ε΄ ΕΠΚΑ, κα. Μάρθα Χατζοπούλου, και μετά τη συνταξιοδότησή της η συντηρήτρια, κα. Πολυτίμη Διαμαντοπούλου. Οι εργασίες συντήρησης του «θησαυρού» συνεχίζονται μέχρι σήμερα.

3 Για τους τύπους ορισμένων νομισμάτων από ορείχαλκο, πρβλ. RIC II, αρ. 277, πίν. 14, και αρ. 315, πίν. 15 (Αδριανός). RIC III, αρ. 9 (Κόμμοδος). RIC III, αρ. 635 (Αντωνίνος Ευσεβής).

4 Η εξέταση του συνόλου των συντηρημένων νομισμάτων έδειξε ότι ο «θησαυρός» δεν περιλαμβάνει μέχρι σήμερα κοπές του 1ου αι. μ.X., όπως έχει αναφερθεί στη βιβλιογραφία, βλ. Tουρατσογλου 2006, πίνακας γραφικής απεικόνισης περιεχομένου των «θησαυρών» σε χρονολογική κατάταξη αποκρύψεων αρ. 458. Touratsoglou 2010, πίνακας της σ. 245.

5 Τουρατσογλου 2006, σ. 42-43, σημ. 111.

6 Ανάλογη κατάσταση διατήρησης παρατηρείται στα νομίσματα του 2ου αι. μ.Χ. και άλλων «θησαυρών», βλ. Τουρατσογλου 2006, σ. 5, και Βλαχογιαννη 2007-08, σ. 120.

7 H διάκριση των τύπων των διαφόρων κοπών, τόσο του 2ου αι. όσο και του 3ου αι. μ.Χ. έχει ξεκινήσει, δεν μπορούμε όμως να αναφερθούμε σε αυτήν, επειδή δεν έχει ολοκληρωθεί η συντήρηση του συνόλου των νομισμάτων.

8 Ενδεικτικά μόνο αναφέρονται κάποιοι τύποι νομισμάτων: RIC IV/2, 563, 627 (Αλέξανδρος Σεβήρος)· RIC IV/3, 3, 17, 18, 3, 26, 8, 35, 41, 42 (Φίλιππος ο Α΄)· RIC IV/3, 288, 291, 92, 338 (Γορδιανός ο Γ΄).

9 Πρβλ. RIC V/1, 76, 209, 214.

10 Γ. Tουρατσογλου, H νομισματική κυκλοφορία στην αρχαία Mακεδονία (περ. 200 π.Χ. – 268-286 μ.Χ.). Η μαρτυρία των «θησαυρών» (1993), σ. 22, και σημ. 21, σ. 27·Tουρατσογλου 2006, σ. 42· Ε. Βλαχογιαννη, «“Θησαυρός” ρωμαϊκών σηστερτίων από τη Θήβα», Αρχαιογνωσία 11 (2001-02), σ. 58-59· Βλαχογιαννη 2007-2008, σ. 121.

11 Touratsoglou 2010, σ. 243.

12 Tουρατσογλου 2006, σ. 43.

13 Αυτόθι, σ. 42-43, 52-53· Bλαχογιαννη 2007-08, σ. 121, σημ. 72.

14 Touratsoglou 2010, σ. 243.

15 Cartledge, Spawforth 1989, σ. 169.

16 S. Grunauer-von Hoerschelmann, Die Münzprägung der Lakedaimonier (1978), σ. 90-94, Gruppe LI (Καρακάλλας), LII (Πλαυτίλλα), LIII-LIV (Γέτας), LV-LVIII (Γαλλιηνός).

17 Τουρατσογλου 2006, σ. 29, 41, και πίνακας γραφικής απεικόνισης περιεχομένου των «θησαυρών» σε χρονολογική κατάταξη αποκρύψεων αριθ. 458.

18 Για τη ζωή, το έργο και την οικογένεια του Πόπλιου Eρέννιου Δέξιππου, βλ. F. Millar, «P. Herennius Dexippus: The Greek World and the Third-Century Invasions», JRS 59 (1969), σ. 19-29· Kapetanopoulos 1972, σ. 133-172· T. D. Barnes, «The Sources of the Historia Augusta», Latomus 155 (1978), σ. 108-113· D. Armstrong, «Gallienus in Athens, 264», ZPE 70 (1987), σ. 235-258· E. Sironen, The Late Roman and Early Byzantine Inscriptions of Athens and Attica (1997), σ. 55-59, αρ. 4· E. Kapetanopoulos, «P. Herennius Dexippos (I) Hermeios», Ηόρος 14-16 (2000-2003), σ. 129-140 και κυρίως σ. 134-135. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Καπετανόπουλος θεωρεί ότι ο Δέξιππος Δεξικλέους, που αναφέρεται σε επιτύμβιο επίγραμμα από τα Παγγιά της Λακωνικής Μάνης μπορεί να συσχετισθεί με την οικογένεια του Αθηναίου Δεξίππου (Ι). Για το επιτύμβιο επίγραμμα από τη Μάνη, βλ. Ι. Ταϊφακοσ, «Λακωνικαί επιγραφαί ανέκδοτοι», Πελοποννησιακά 12 (1976-1977) σ. 214-217 (SEG XXVI, 456)· W. Peek, «Lakonische Grabepigramme», ZPE 42 (1981), σ. 292 (SEG XXXI, 335)· Ε. Ζαββου, A. Θεμοσ, «Επαρχίες Γυθείου και Οιτύλου», ΑΔ 56-59 (2001-2004), Χρονικά, σ. 217.

19 Zώσιμος A, XXIX, 2-3· Γεώργιος Σύνκελλος, 715· Ζωναράς, ΧΙΙ, 23. Για τα αρχαιολογικά δεδομένα των αναφερόμενων περιοχών που μπορεί να σχετίζονται με τις επιδρομές, βλ. Α. Avraméa, Le Péloponnèse du ive au viiie siècle. Changements et persistances (1997), σ. 53-55· Βλαχογιαννη 2007-08, σ. 114-116, και 129, σημ. 132 (με πλούσια βιβλιογραφία). Σημειώνουμε, πάντως, ότι οι πηγές δεν συμφωνούν, προς το παρόν τουλάχιστον, με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα, αφού Βαλεριάνειο τείχος δεν έχει, εξ όσων γνωρίζουμε, εντοπισθεί ανασκαφικά στην περιοχή του Ισθμού, ενώ το υστερορωμαϊκό τείχος της Αθήνας οικοδομήθηκε μετά την επιδρομή των Ερούλων το έτος 268. Κάποιες αμφιβολίες για το μέγεθος της καταστροφής της Αθήνας, σύμφωνα με τις πηγές, εκφράζονται και από τον Καπετανόπουλο, βλ. Kapetanopoulos 1972, σ. 135-136.

20 FGrHist II.A, αρ. 100, F28· Historia Augusta, Vita Gallieni, V, 6-VI, 1, και XIII, 6-10· Γεώργιος Σύνκελλος, 717.

21 Για την επίσκεψη του Γαλλιηνού στην Αθήνα και την πιθανή εγκατάσταση φρουράς στην Ελευσίνα εν όψει των βαρβαρικών επιδρομών, την οποία μαρτυρεί κατά τον Armstrong η επιστολή SEG XXVI, 129, του ίδιου αυτοκράτορα προς τους Αθηναίους κατά το έτος 265, βλ. D. Armstrong, «Gallienus in Athens, 264», ZPE 70 (1987), σ. 235-258.

22 «Θησαυρός» Σπάρτη 1964, βλ. Μ. Καραμεσινη-Οiκονομιδου, «Μία μαρτυρία διὰ τὴν κάθοδον τῶν Ἐρούλων εἰς τὴν Σπάρτην τὸ 267 μ.Χ. Εὕρημα νομισμάτων τῶν Λακεδαιμονίων», στο Χαριστήριον εἰς Ἀναστάσιον Κ. Ὀρλάνδον, τόμ. Γ’ (1966), σ. 376-382, και S. Grunauer-von Hoerschelmann (σημ. 16), σ. 109, σημ. 107. Διαφορετική ερμηνεία έχει δοθεί για τον «θησαυρό» Mαγούλα Σπάρτης 1939, για τον οποίο βλ. παρακάτω.

23 Ενδοιασμούς για την καταστροφή της πόλης έχει διατυπώσει και ο Shipley, βλ. G. Shipley, «The Survey Area in the Hellenistic and Roman Periods», στο W. Cavanagh κ.ά. (επιμ.), Continuity and Change in a Greek Rural Landscape. The Laconia Survey I (2002), σ. 333. Κάποιες καταστροφές θεωρούν ότι έγιναν οι Cartledge και Spawforth, χωρίς όμως να μπορούν να εκτιμήσουν το μέγεθος ή τη διάρκειά τους, βλ. Cartledge, Spawforth 1989, σ. 122.

24 Α. Μ. Woodward, «Excavations at Sparta, 1926. The Theatre», ΑBSA 27 (1925-26), σ. 208 (θέατρο Σπάρτης)· ΑΔ 19 (1964), B´1, σ. 144-145 (οικόπεδο Ο. Παρασκευοπούλου)· ΑΔ 35 (1980), B´1, σ. 135 (Β´ Δημοτικό Σχολείο). Στρώμα καταστροφής, που μπορεί να χρονολογηθεί στην εποχή των Ερούλων, έχει επίσης αποκαλυφθεί στο οικόπεδο Στρ. Περγαντή, επί της οδού Πλατανιστά, στο Ο.Τ. 128 της Σπάρτης (κα Παναγιωτοπούλου, προσωπική επικοινωνία).

25 Για την οικοδομική δραστηριότητα στη Σπάρτη μετά την περίοδο των Ερούλων, βλ. Cartledge, Spawforth 1989, σ. 122-123, και Α. Panayotopoulou, «Roman Mosaics from Sparta», στο W. G. Cavanagh, S. E. C. Walker (επιμ.), Sparta in Laconia. Proceedings of the 19th British Museum Colloquium (1998), σ. 113. Αν και η οικονομική δυσπραγία του 3ου αι. ανιχνεύεται σε πολλές περιπτώσεις της οικονομικής ζωής της πόλης, προκαλεί εντύπωση ο μεγάλος αριθμός των δαπέδων που ψηφο-θετήθηκαν κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 3ου αι. σε πολλές ιδιωτικές οικίες της Σπάρτης, ακόμα και αν τα ψηφιδωτά αυτά χρονολογούνται μετά την επιδρομή του έτους 267.

26 Cartledge, Spawforth 1989, σ. 122, 126· G. B. Waywell, J. J. Wilkes, «Excavations at Sparta: The Roman Stoa, 1988-91. Part 2», ABSA 89 (1994), σ. 419-424· Ε. Κουρινου, Σπάρτη. Συμβολή στη μνημειακή τοπογραφία της (2000), σ. 136-137. Τη χρονολόγηση του τείχους στις αρχές του 5ου αι. είχε προτείνει ο Gregory, βλ. Τ. Gregory, «The Fortified Cities of Byzantine Greece», Archaeology 35 (1982), σ. 20-21. Σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα ευρήματα και τις διατυπωμένες απόψεις, δεν μπορεί να υποστηριχθεί η άποψη ότι όλο το ρωμαϊκό τείχος της ακρόπολης της Σπάρτης μπορεί να χρονολογηθεί «στους προ του 267 μ.Χ. χρόνους», για την οποία, βλ. Τουρατσογλου 2006, σ. 29. Την οχύρωση της ακρόπολης μπροστά από τη «ρωμαϊκή» στοά πριν από την επικείμενη επίθεση των Ερούλων το 267 είχε υποθέσει και ο Traquair, βλ. R. Traquair, «Excavations at Sparta, 1906. The Roman Stoa and the Later Fortifications», ABSA 12 (1905-1906), σ. 428-29.

27 G. B. Waywell, J. J. Wilkes (σημ. 26), σ. 419-424.

28 E. Κουρινου (σημ. 26), σ. 66, σημ. 172, και σ. 136-137, σημ. 432.

29 Cartledge, Spawforth 1989, σ. 121.

30 Ibid., σ. 119, 121-122. G. Shipley (σημ. 23), σ. 333.

31 IG V 1, 538· SEG XI, 796· A. J. S. Spawforth, «Notes on the Third Century A.D. in Spartan Epigraphy», ABSA 79 (1984), σ. 274-277. Ο Spawforth (σ. 276) τοποθετεί την επισκευή της γέφυρας από τον διορθωτή Παυλείνο κατά την περίοδο 230-250 και πιθανώς πιο κοντά στα μέσα του 3ου αι.

32 IG V 1, 572.

33 Για τον έπαινο σωτήρ προς τον Φίλιππο τον A΄ και άλλους αυτοκράτορες κατά τη διάρκεια του 3ου αι., βλ. G. Alföldy, «The Crisis of the Third Century as Seen by the Contemporaries», GRBS 15 (1974), σ. 94-95.

34 ΑΜΣ, αρ. 17010: Θεοῖς Ὀλυμπίοις, | νέοις Διοσκούροις, | Σεβαστοῖς Φιλίπποις | σωτῆρσι καὶ κτίσταις | τῆς Λακεδαίμονος. Η επιγραφή αποκαλύφθηκε χρησιμοποιημένη σε δεύτερη χρήση στην ανασκαφή του οικοπέδου Γιαννακόπουλου, στη συμβολή των οδών Πλατανιστά και Ηρακλειδών (Ο.Τ. 140) στη Σπάρτη.

35 Bλαχογιαννη 2007-08, σ. 130. Kατά μήκος της ίδιας διαδρομής της Tabula Peutingeriana πρόσφατες έρευνες στη βόρεια Λακεδαίμονα με αφορμή την κατασκευή του νέου αυτοκινητόδρομου Λεύκτρου-Σπάρτης (τμήμα Πετρίνα-Mπουζιανέικα και Άγιος Kωνσταντίνος Λογκανίκου έως τη συμβολή του χειμάρρου Kοτιτσιάνη με τον Eυρώτα και στη θέση Mοναστηριακό-Aμπελακιώτικο ρέμα), αποκάλυψαν αγροτικές και βιοτεχνικές εγκαταστάσεις, που υπέστησαν καταστροφή από τη λεηλασία των Eρούλων σύμφωνα με την ερμηνεία των ανασκαφέων, βλ. Λ. Σουχλερησ, «Iστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία από το Λογκανίκο Λακεδαίμονος. Nέα πορίσματα», στο Aρχαιολογική και ιστορική περιήγηση στη Bόρεια Λακεδαίμονα. Πρακτικά A´ Aρχαιολογικής και Iστορικής Hμερίδας (2010), σ. 33-34, 60-61 και 64. Mε τις επιδρομές των Eρούλων έχει συσχετισθεί και επίγραμμα από το Γύθειο για πεσόντες στη θάλασσα και την ξηρά, βλ. IG V 1, 1188 και Π.Η. Pιζακοσ, «Γυθείου επίγραμμα επιτύμβιον», (1912), σ. 40-43.

36 Λίγες άλλες ανασκαφικές έρευνες έχουν διενεργηθεί στην περιοχή των Aκρειών, βλ. J. de La Genière, «Λακωνία. Ακρίες», ΑΔ 43 (1988), B´1, σ. 113-115, και κυρίως 114. H έρευνα στο ιερό της Mητέρας των θεών έδειξε ότι τα τελευταία ευρήματα του ιερού χρονολογούνται στο 2ο αι. μ.X., αν και η ανασκαφέας θεωρεί ότι η λειτουργία του θα πρέπει να συνεχίσθηκε μέχρι την εποχή του Θεοδοσίου, βλ. J. de La Genière, Kastraki. Un sanctuaire en Laconie (2005), σ. 78.

37 FGrHist II.A, αρ. 100, F28. Ζωναράς XII, 26.

38 Tουρατσογλου 2006, σ. 43, 46· Touratsoglou 2010, σ. 243. Σημειώνουμε, πάντως, ότι ο «θησαυρός» βρέθηκε στη θέση Αλαίμπεη ή Κτήρι στη δυτική πλευρά του Ο.Τ. 131 της σύγχρονης Σπάρτης και περί τα 300 μ. ΝΔ του ρωμαϊκού θεάτρου, δηλαδή πολύ κοντά στην ακρόπολη της Σπάρτης.

39 Το εύρημα θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί σύνολο αποθησαυρισμού, που απεκρύβη σε μια περίοδο έκτακτης ανάγκης.

40 Tην παραπομπή οφείλουμε στην Επίκουρη Καθηγήτρια της Αρχαίας Iστορίας του Πανεπιστημίου Aθηνών κα. Σελήνη Ψωμά, την οποία ευχαριστούμε θερμά.

Endnotes

1 Eυχαριστούμε θερμά τη συνάδελφο, κα. Eλένη Bλαχογιάννη, για τις παρατηρήσεις και τις υποδείξεις της. Φυσικά τα λάθη βαρύνουν τους υπογράφοντες. Όλες οι χρονολογίες του κειμένου είναι μετά Xριστόν (μ.X.), εκτός αν δηλώνεται το αντίθετο.

List of illustrations

Caption Εικ. 1. Το columbarium και οι υπέργειες κόγχες του ανατολικού τοίχου.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-1.jpg
File image/jpeg, 21k
Caption Εικ. 2. Οι κόγχες του υπόγειου θαλάμου.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-2.jpg
File image/jpeg, 21k
Caption Εικ. 3. Columbarium: οι κόγχες της δυτικής πλευράς του υπόγειου θαλάμου.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-3.jpg
File image/jpeg, 22k
Caption Εικ. 4. Columbarium: οι κιβωτιόσχημοι τάφοι και το σημείο εύρεσης του «θησαυρού».
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-4.jpg
File image/jpeg, 21k
Caption Εικ. 5. Κοπές από ορείχαλκο: Antoninus Pius (1 S.). Commodus (1 νομ.).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-5.jpg
File image/jpeg, 8,8k
Caption Εικ. 6. Commodus (4 S.) (1:2).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-6.jpg
File image/jpeg, 22k
Caption Εικ. 7. Lucilla (5 S.) (1 : 2).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-7.jpg
File image/jpeg, 27k
Caption Εικ. 8. Maximinus I (5 S.) (1 : 2).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-8.jpg
File image/jpeg, 29k
Caption Εικ. 9. Paulina (3 S.) (1:2).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-9.jpg
File image/jpeg, 16k
Caption Εικ. 10. Balbinus (5 S.) (1:2).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-10.jpg
File image/jpeg, 28k
Caption Εικ. 11. Pupienus (4 S.) (1 : 2).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-11.jpg
File image/jpeg, 23k
Caption Εικ. 12. Herennia Etruscilla (4 S.) ; Herennius Etruscus (3 S.) ; Hostilianus (1 S.) (1:2).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8127/img-12.jpg
File image/jpeg, 44k

Author(s)

Αρχαιολόγοι του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search