1Απόλλωνα (οπίσθια όψη). Ο Αύγουστος και οι Ιουλιο-Κλαύδιοι αυτοκράτορες ελάχιστα απεικόνισαν τον Απόλλωνα στα νομίσματά τους. Αντίθετα, οι Σεβήροι επέλεξαν την παράστασή του για τις χάλκινες κοπές τους, στις οποίες αναπαράγουν ορισμένους αγαλματικούς τύπους του θεού. Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τους εικονογραφικούς τύπους αυτούς διερευνώντας τόσο την επιλογή τους, όσο και τις αναλογίες και διαφορές τους και συγκρίνοντας την αρχαία και ρωμαϊκή περίοδο στην Πελοπόννησο.

2Η έρευνα σχετικά με την εικονογραφία του Απόλλωνα στο νόμισμα αφορούσε στα νομίσματα που κόπηκαν στην Πελοπόννησο από τον 6^ο αι. έως τον 1^ο αι. π.Χ. καθώς και στις κοπές σε αυτή την περιοχή της επαρχίας της Αχαΐας κατά τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους. Σύμφωνα με τη μεθοδολογία του Lexicon Iconographicum Numismaticae1, οι διάφορες στάσεις του σώματος του θεού, η παρουσία ή απουσία των ενδυμάτων και τα χαρακτηριστικά του σύμβολα οδήγησαν στον προσδιορισμό των προτύπων εικονογραφικών τύπων. Για να κατανοήσουμε τη λειτουργία τους και τη σημασία τους προχωρήσαμε σε ευρύτερη γεωγραφική και διαχρονική ανάλυση των διαφόρων εικονογραφικών τύπων, συνεξετάζοντας το μέταλλο και την αξία των νομισμάτων, γνωρίζοντας ότι μόνο μια γενική επισκόπηση όλων των στοιχείων μπορεί να οδηγήσει σε μια ορθότερη ερμηνεία. Όπου είναι δυνατόν, συγκρίνουμε τα νομίσματα με άλλες κατηγορίες τεχνέργων για τον προσδιορισμό της εξάπλωσης και την τύχη του εικονογραφικού τύπου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, όμως, τα εγγενή προβλήματα σε αυτή τη σύγκριση, διότι όλα τα αρχαιολογικά αντικείμενα δεν αποτελούν έκφραση της επίσημης αρχής, όπως είναι το νόμισμα.

Ο απολλων στα αρχαια ελληνικα νομισματα

3Ο Απόλλων είναι ένας από τους δημοφιλέστερους θεούς στον αρχαίο ελληνικό κόσμο2. Τιμάται από τις πόλεις με βωμούς, ναούς, αγάλματα, γιορτές, λιτανείες και θυσίες. Αναμένουμε, λοιπόν, ότι η δημοφιλία αυτή του θεού θα αντικατοπτρίζεται στη νομισματική εικονογραφία. Αυτό ισχύει γενικά για τις νομισματοκοπίες στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, αλλά όχι στην Πελοπόννησο, όπου η απεικόνιση του θεού είναι μάλλον περιορισμένη.

Η κεφαλη του Απολλωνα

4Λίγες μόνο πόλεις –η Κόρινθος3, η Σικυώνα4, η Πελλήνη5, η Ήλιδα6, η Ζάκυνθος7, το Άργος8, η Επίδαυρος9, η Τίρυνθα-Αλιείς10, η Τροιζήνα11– χρησιμοποιούν την κεφαλή του Απόλλωνα σε προφίλ ως εμπροσθότυπο (εικ. 1). Στην πίσω όψη απεικονίζουν ένα αντικείμενο που συνδέεται με τη λατρεία του θεού, όπως τον τρίποδα, τη λύρα, ή έμβλημα της πόλης (το περιστέρι στη Σικυώνα, ο λύκος ή το γράμμα Α στο Άργος, Ζευς Ιθωμάτης στη Μεσσηνία). Από εικονογραφική άποψη, η κεφαλή του Απόλλωνα είναι πάντα σε προφίλ, στεφανωμένη με φύλλα δάφνης, με κοντά ή μακριά μαλλιά, ενώ, ειδικά κατά την Ελληνιστική περίοδο, τα μαλλιά δένονται σε κρωβύλο πάνω από τον αυχένα με κάποιους βοστρύχους που αφήνονται ελεύθεροι (εικ. 2-5).

Ολοσωμη μορφη του Απολλωνα

5Η κατάσταση αλλάζει και πάλι, αν λάβουμε υπόψη της, ολόκληρη τη μορφή του Απόλλωνα που χρησιμοποιείται ως νομισματικός τύπος μόνο από τέσσερις πελοποννησιακές πόλεις, τη Σικυώνα, την Επίδαυρο, τη Σπάρτη και τη Ζάκυνθο (εικ. 1).

Ο Απόλλων γονατιστός

6Το 400-350 π.Χ. η Σικυώνα12 κόβει αργυρές υποδιαιρέσεις με εμπροσθότυπο τον Απόλλωνα γυμνό, γονατιστό, με το τόξο και το βέλος στο αριστερό του χέρι, ενώ στην πίσω όψη ΣΕ μέσα σε στεφάνι ελιάς (εικ. 6). Ο τύπος με τον θεό γονατιστό είναι ένας από τους παλαιότερους αλλά και σπανιότερους, και το μόνο σχεδόν σύγχρονο παράλληλο βρίσκεται σε στατήρες από ήλεκτρο της Κυζίκου13. Μια σύγκριση μπορεί να γίνει με ένα αποσπασματικό μαρμάρινο ανάγλυφο, ρωμαϊκό αντίγραφο που το πρωτότυπό του χρονολογείται στα τέλη του 5^ου αι. π.Χ. (εικ. 19)14. Σε αυτό, ο ημίγυμνος Απόλλωνας γονατίζει και τοξεύει τη Νιόβη και τα παιδιά της. Το εικονιστικό θέμα είναι διαφορετικό από εκείνο που αποτυπώνεται στο νόμισμα, διότι σε αυτό ο θεός απεικονίζεται ή σε στιγμή ηρεμίας ή να προετοιμάζεται για την ανάληψη δράσης, ακολουθώντας την πρακτική που επιλέγει να μην απεικονίζεται η επιθετικότητα και η βιαιότητα του θεού αλλά τα θετικά και ήπια στοιχεία του χαρακτήρα του.

Ο Απόλλων καθιστός

7Επίσης, στα 400-350 π.Χ., η Σικυώνα15 κόβει τεταρτημόρια με εμπροσθότυπο τον Απόλλωνα γυμνό καθισμένο σε βράχο και το τόξο ή τη λύρα στο αριστερό χέρι, ενώ στην πίσω όψη μέσα σε δάφνινο στεφάνι ή μία ομφαλωτή φιάλη ή το γράμμα Σ (εικ. 7-8). Ο τύπος του καθιστού θεού επαναλαμβάνεται στους αργυρούς στατήρες και τις υποδιαρέσεις της Ζακύνθου, στα τέλη του 5^ου αι. και τις αρχές του 4^ου αι. π.Χ.16. Ο Απόλλωνας, όμως, δεν κάθεται σε ένα απλό βράχο, αλλά σε ομφαλό, το umbilicus mundi. Πρόκειται για ένα σύμβολο του κέντρου του κόσμου, ειδικά από πνευματική άποψη, η διαδρομή της επικοινωνίας μεταξύ της γης, του κόσμου των νεκρών και του ουράνιου των θεών. Στην εμπρόσθια όψη αυτών των νομισμάτων απεικονίζεται ο θεός γυμνός, καθισμένος σε ομφαλό, σύμβολο της προφητικής του ιδιότητας, κρατώντας λύρα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν, προκύπτει ότι αυτή είναι η πρώτη περίπτωση στα ελληνικά νομίσματα που ο θεός απεικονίζεται καθισμένος σε ομφαλό. Το θέμα εμφανίζεται ξανά σε άλλες πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας, στους ελληνιστικούς ηγεμόνες, ιδιαίτερα στους Σελευκίδες, με κάποιες αλλαγές στην ενδυμασία του θεού και τα χαρκτηριστικά του σύμβολα.

Ο Απόλλων ιστάμενος

8Στα μέσα του 4^ου αι. π.Χ. η Επίδαυρος έκοψε μικρά χάλκινα νομίσματα στα οποία ο θεός κιθαρωδός, ντυμένος με μακρύ χιτώνα και μανδύα, αναγνωρίζεται από την κιθάρα και το πλήκτρο, ενώ στον οπισθότυπο η Επιόνη ταΐζει ένα φίδι από μια φιάλη17. Στην Περιήγησή του, ο Παυσανίας18 αναφέρει τον «θρόνο των Αμυκλών», έργο του Βατικλή από τη Μαγνησία, στο μέσον του οποίου, σε μια βάση με τη μορφή βωμού, βρίσκεται ένα άγαλμα του Απόλλωνα, το σώμα του οποίου μοιάζει με μια στήλη από χαλκό, που φέρει κράνος, λόγχη και τόξο. Φαίνεται ότι το άγαλμα αυτό έχει απεικονισθεί και στις εκδόσεις των Λακεδαιμονίων στον 3^ο αι. π.Χ. αλλά και στα αυτοκρατορικά χρόνια (εικ. 13)19. Το εικονιστικό θέμα που χρησιμοποιείται είναι σχεδόν πανομοιότυπο, με εξαίρεση την τεχνοτροπική απόδοση του αγάλματος του θεού. Στα νομίσματα της ελληνιστικής εποχής ο Απόλλωνας έχει κυλινδρικό σώμα που τείνει να ανοίγει προς τα κάτω, κραδαίνει το δόρυ πάνω από το κεφάλι και κρατά το τόξο με το αριστερό του χέρι, ενώ δίπλα του υπάρχει ένα μικρό ζώο, πιθανώς μια αίγα20. Στις κοπές επί Κομμόδου και Γαλλιηνού το σώμα του Απόλλωνα στενεύει προς τα κάτω, όσο πλησιάζει στη βάση, χωρίς όμως να αλλάζουν τα άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία του : το κράνος, το τόξο και το δόρυ21.

Ο απολλων στουσ ρωμαϊκουσ χρονουσ

9Στα χρόνια της ρωμαιοκρατίας η ηπειρωτική Ελλάδα χωρίζεται σε provinciae και η Πελοποννήσος γίνεται μέρος της επαρχίας της Αχαΐας. Σε αυτήν περιλαμβάνεται η Αττική, η Μεγαρίδα, η Εύβοια και οι Κυκλάδες, από όπου προέρχονται διαφορετικές και ενδιαφέρουσες νομισματικές μαρτυρίες, οι οποίες δεν θα εξεταστούν εδώ22. Στις εκδόσεις της αυτοκρατορικής εποχής, σπάνια θα χρησιμοποιηθεί η κεφαλή του Απόλλωνα ως νομισματικός τύπος, καθώς την εμπρόσθια πλευρά καταλαμβάνει η κεφαλή ή προτομή του εκάστοτε αυτοκράτορα. Αντίθετα, στην πίσω όψη θα απεικονιστεί ολόκληρη η μορφή του Απόλλωνα, και υπάρχουν πολλοί εικονογραφικοί τύποι με τον θεό ιστάμενο, ή να ακουμπάει σε κάποιο στήριγμα ή να περπατάει (εικ. 9). Η παρατήρηση της γεωγραφικής διασποράς δείχνει ότι, σε σύγκριση με την ελληνιστική περίοδο, ο τύπος του Απόλλωνα είναι ο πλέον συνήθης στα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά νομίσματα. Δεν εγκαινιάζονται νέοι εικονογραφικοί τύποι, συχνά απεικονίζονται γνωστά αγάλματα λατρείας, ενώ διαπιστώνονται μερικές μόνο εικονογραφικές αλλαγές. Προβάλλονται σε γενικές γραμμές γνωστοί τύποι στη νομισματική και την αρχαιολογία. Από μια διαχρονική ανάλυση φαίνεται, ωστόσο, ότι, εκτός από μία σειρά επί Κλαυδίου (41-54 μ.Χ.), ολόκληρη η μορφή του Απόλλωνα έχει χρησιμοποιηθεί ως οπισθότυπος στις χάλκινες εκδόσεις του 2^ου αι. και 3^ου αι. μ.Χ., και συγκεκριμένα επί Αντωνίνου Ευσεβούς, Λούκιου Ουήρου, Μάρκου Αυρηλίου, Κομμόδου, Σεπτιμίου Σεβήρου, Καρακάλλα, Γέτα και Γαλλιηνού.

Ο Απόλλων ιστάμενος

10Ο Απόλλων Λύκειος γυμνός, με το δεξί του χέρι διπλωμένο επάνω από το κεφάλι, και το αριστερό του χέρι τεντωμένο και με ένα τόξο, που υπάρχει ήδη ως σύμβολο σε αθηναϊκά νομίσματα της Νέας Τεχνοτροπίας23, εμφανίζεται ως οπισθότυπος σε νομίσματα που κόβονται στην Κόρινθο και τη Λακωνία τα χρόνια του Λούκιου Ουήρου, του Κομμόδου και του Καρακάλλα (εικ. 10-13)24. Ο θεός απεικονίζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες, ή κατά μέτωπο, ή σε προφίλ, ακουμπά το χέρι του σε μια στήλη ή ένα δέντρο, αναπαράγοντας στο νόμισμα έναν εικονογραφικό τύπο από τη γλυπτική. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν αρχαιολογικές μαρτυρίες του Απόλλωνα Λυκείου από αντίγραφα και παραλλαγές εμπνευσμένες από το πρωτότυπο, το οποίο ίσως ήταν από ορείχαλκο, και μάλλον χρονολογείται στα μέσα του 4^ου αι. π.Χ. και μερικοί το αποδίδουν στον Πραξιτέλη (εικ. 20). Στην πίσω όψη χάλκινων νομισμάτων που κόπηκαν στην Κόρινθο επί Κομμόδου, ο Απόλλων εικονίζεται γυμνός να στέκεται σε ένα υψηλό βάθρο στηρίζοντας το ένα χέρι σε μια ερμαϊκή στήλη, με το άλλο απλωμένο σε μια λεκάνη25. Με δεδομένη την παρουσία της βάσης, στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να πρόκειται για απεικόνιση του λατρευτικού αγάλματος. Ο εικονογραφικός τύπος του όρθιου Απόλλωνα επαναλαμβάνεται ακόμα σε νομίσματα που κόβονται στη Μεσσηνία, τη Λακωνία και την Αργολίδα την εποχή του Αντωνίνου Ευσεβούς, του Λούκιου Ουήρου, της Ιουλίας Δόμνας, του Καρακάλλα και της Πλαυτίλλας. Ο θεός Κιθαρωδός, ντυμένος με μακρύ χιτώνα και μανδύα, απεικονίζεται κατά μέτωπο με κιθάρα και φιάλη (εικ. 14-15)26. Ακόμη και στην περίπτωση που το αντικείμενο που κρατά στο χέρι του δεν είναι ορατό και συχνά ταυτίζεται με ένα πλήκτρο, πιστεύουμε ότι η απόδοση του βραχίονα του Απόλλωνα, σε απόσταση από το σώμα, σε χειρονομία σπονδής, συμπληρώνεται από μια φιάλη, διότι, όταν ο θεός κρατάει πλήκτρο, ο βραχίονας βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίας κατά μήκος της πλευράς του σώματος.

Ο Απόλλων στηριζόμενος

11Ένας αρκετά κοινός τύπος στις εκδόσεις των ρωμαϊκών χρόνων είναι αυτός με τον Απόλλωνα γυμνό να ακουμπάει σε κάποιο στήριγμα. Αυτό το εικονιστικό θέμα χρησιμοποιείται από τον Μάρκο Αυρήλιο και τον Λούκιο Ουήρο, τον Σεπτιμίο Σεβήρο και τον Καρακάλλα σε χάλκινα νομίσματα που κόπηκαν στην Κορινθία, τη Μεσσηνία27, την Αρκαδία28 και την Αργολίδα (εικ. 16-17). Σε αυτά, ο Απόλλωνας ακουμπά σε μια στήλη, μερικές φορές επάνω από μια λύρα ή ένα τρίποδα και κρατά ένα κλαδί στο τεντωμένο δεξί του χέρι. Το πρωτότυπο αυτού του εικονογραφικού τύπου του θεού μπορεί να χρονολογηθεί στα τέλη του 3^ου αι. π.Χ. Παρουσιάζεται για πρώτη φορά στις χρυσές και αργυρές εκδόσεις του Σελεύκου Β΄, στις οποίες ο θεός ακουμπά σε έναν τρίποδα κρατώντας ένα βέλος στο δεξί του χέρι (εικ. 18)29. Έως και την ελληνιστική περίοδο, ο τύπος είχε περιορισμένη διάδοση στα νομίσματα, γεγονός που δείχνει μια περιορισμένη χρήση και σε άλλες κατηγορίες υλικών.

12Στις εκδόσεις των αυτοκρατορικών χρόνων, όπως είδαμε, είναι συνηθέστερη μια στήλη αντί του αρχικού τρίποδα, ενώ το βέλος αντικαθίσταται από ένα κλαδί, σύμφωνα με μια παραλλαγή που έχει ήδη εμφανιστεί στο 2^ο αι. π.Χ.

Συμπερασματα

13Η παρουσίαση του εικονογραφικού υλικού προτίθεται μόνο να σκιαγραφήσει την τάση στη νομισματική εικονογραφία του Απόλλωνα στην Πελοπόννησο, χωρίς να υποστηρίζει πως είναι πλήρης. Στην πραγματικότητα, εάν τα στοιχεία για την αρχαία ελληνική περίοδο υπάρχουν και στη διδακτορική μας διατριβή30, σχετικά με τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο, η μελέτη αυτή αποτελεί μόλις έναν πρόλογο. Αν και ο Παυσανίας αναφέρει ναούς και βωμούς αφιερωμένους στον Απόλλωνα και τη λατρεία του, στο νόμισμα μέχρι και τους ελληνιστικούς χρόνους δεν χρησιμοποιείται συχνά ο εικονογραφικός τύπος του θεού, είτε ολόκληρη η μορφή του, είτε η κεφαλή του. Αυτό σημαίνει ότι σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, όπως το πελοποννησιακό, χρησιμοποιήθηκαν άλλες θεότητες ως νομισματικοί τύποι. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι ο Ζευς Ιθωμάτης των Μεσσηνίων, η Αθηνά της Κορίνθου και των αποικιών της, οι πολλοί «ήσσονος σημασίας» θεοί ή οι τοπικές θεότητες που ενσωματώνουν και μετέφερουν το μήνυμα ότι οι πόλεις ήθελαν να εξαπλωθούν μέσω των νομισμάτων τους. Στους ρωμαϊκούς χρόνους, όμως, οι τύποι του Απόλλωνα που χρησιμοποιούνται περισσότερο, μπορεί να παρουσιάζουν μεγαλύτερη διασπορά στον χώρο αλλά ανάγονται σε μικρή χρονική περίοδο, στον 2^ο αι. και 3^ο αι. μ.Χ. Στην πραγματικότητα, η τάση αυτή δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς η μορφή του Απόλλωνα συνδέεται πάντα με την εξουσία, ενσαρκώνοντας την άνοδο και την ανανέωση της ισχύος. Αυτοκράτορες, όπως ο Αύγουστος, επέλεξαν τον Απόλλωνα ως θεό αναφοράς τους, σχεδόν ένα alter ego τους, για να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους, καθώς είναι ο νεαρός θεός που ενώνει και στη συνέχεια αντικαθιστά τον παλιό ηγεμόνα, αντιπροσωπεύει τη δύναμη και την ανανέωση, περιέχει τις αμφίσημες όψεις του ψυχρού και λαμπερού τιμωρού των εχθρών, αλλά και του καλοπροαίρετου και προστατευτικού αλεξίκακου. Όσο για το μέταλλο και τις αξίες των νομισμάτων, έως και τους ελληνιστικούς χρόνους χρησιμοποιείται ο άργυρος, ενώ στους ρωμαϊκούς ο χαλκός, σε όλες τις νομισματικές αξίες.

14Ο εικονογραφικός τύπος του θεού Απόλλωνα που γονατίζει δεν χρησιμοποιήθηκε ευρέως στα νομίσματα της ελληνιστικής εποχής, ενώ είναι ιδιαίτερα συνήθης η παράσταση του θεού καθιστού σε βάθρο που μιμείται βράχο, τύπος που δηλώνει κυριαρχία γενικά πάνω στη γη ή ειδικότερα σε κάποια περιοχή. Η απεικόνιση του θεού καθήμενου σε ομφαλό αποκτά πρόσθετη σημασία που σχετίζεται με την προφητική ικανότητα και τις θρησκευτικές αξίες του. Ο θεός ιστάμενος ως Κιθαρωδός με κιθάρα και φιάλη, θυμίζει τον ιερέα που θυσίαζει για να καθάρει, να εξευμενίσει την ειρήνη και την ευημερία της πόλης, που τον έχει επιλέξει ως νομισματικό τύπο. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, στους ρωμαϊκούς χρόνους οι αυτοκράτορες και τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας δεν κάνουν επιλογές σχετικά με τους νομισματικούς τύπους του Απόλλωνα. Αρκούνται να επαναλαμβάνουν τύπους που απαντούν στο ρεπερτόριο της αρχαίας ελληνικής νομισματικής. Συχνά πρόκειται για αντίγραφα αγαλμάτων της λατρείας του θεού, όπως ο Απόλλωνας Αμυκλαίος ή Απόλλωνας Λύκειος. Σε αυτή την περίπτωση, το νομισματικό υλικό μας δίνει την εικόνα έργων τέχνης, που έχουν πλέον χαθεί και η μαρτυρία των οποίων μας είναι γνωστή μόνο από φιλολογικές πηγές.

15Στην πραγματικότητα, οι Ρωμαίοι παρουσιάζουν τον Απόλλωνα στα νομίσματα, χρησιμοποιώντας διάφορα σύμβολα που δεν αφήνουν χώρο για αμφιβολίες σχετικά με τον παρουσιαζόμενο εικονογραφικό τύπο, πράγμα που καταδεικνύει τη φήμη των συγκεκριμένων αγαλμάτων και τη διάρκεια της λατρείας στον χρόνο.