Εικονιστικοί τύποι του Ερμή στα πελοποννησιακά νομίσματα των αυτοκρατορικών χρόνων: Ο Ερμής με κριό στην αποικιακή νομισματοκοπία της Κορίνθου και των Πατρών
Iconographic types of Hermes in Peloponnesian coins of the Imperial times: Hermes with a ram in the colonial coinage of Corinth and Patras
L’iconographie d’Hermès sur les monnaies péloponnésiennes d’époque impériale : Hermès au bélier sur les monnayages coloniaux de Corinthe et de Patras
p. 467-478
Résumés
Cet article est consacré à une étude des types communs, à tout le moins semblables, d’Hermès au bélier représenté sur les monnaies de bronze de Corinthe et Patras à l’époque impériale. Selon le témoignage des sources écrites, de la plastique, autant que des monnaies elles-mêmes, on constate une volonté d’aligner les types monétaires sur ceux de la sculpture. En les comparant, il appert que certains d’entre eux pourraient être des copies romaines d’œuvres en ronde-bosse d’époque classique ou de la haute époque hellénistique. À considérer de plus près la sélection des types, nous sommes amenée à constater des influences réciproques au niveau de la production monétaire des deux villes grecques, mais aussi au niveau de leurs liens avec Rome.
The aim of this work is to study the common –or at least similar– type of Hermes with a ram which occurs on bronze coins of Corinth and Patras, dated to the Roman imperial times. Based on the evidence of literary and historical sources, sculpture and coins, a comparison between the iconography of coin and statuary types is attempted. It becomes evident that at least some of the types could be Roman that freely copy Classical or early Hellenistic works of art. Moreover, the choice of common coin types is revealing for these coinages as well as the interaction between the two cities and their relations with Rome.
Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των κοινών –ή τουλάχιστον παρόμοιων– τύπων του Ερμή με κριό, οι οποίοι απαντούν στα χάλκινα νομίσματα της Κορίνθου και των Πατρών και ανάγονται στους αυτοκρατορικούς χρόνους. Με βάση τη μαρτυρία των πηγών, του ιστορικού πλαισίου, της πλαστικής, αλλά και των νομισμάτων αυτών καθ’ αυτών γίνεται προσπάθεια να αντιπαραβληθούν οι εικονιστικοί τύποι των χάλκινων κοπών με αγαλματικούς. Μέσα από τη σύγκριση αυτή πιθανολογείται ότι, τουλάχιστον, κάποιοι από αυτούς θα μπορούσαν να είναι ρωμαϊκοί και να αντιγράφουν ελεύθερα έργα της Κλασικής ή πρώιμης Ελληνιστικής περιόδου. Παράλληλα, μέσω της επιλογής κοινών τύπων οδηγούμαστε σε συμπεράσματα για τη νομισματοκοπία των δύο ελληνικών πόλεων, για τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις, αλλά και για τη σχέση τους με τη Ρώμη.
Texte intégral
1 Η λατρεία του Ερμή με κριό ήταν διαδεδομένη στην Κόρινθο και την Πάτρα. Το γεγονός αυτό πιστοποιείται από τις χάλκινες κοπές των δύο αποικιακών νομισματοκοπείων, οι οποίες ανάγονται στην αυτοκρατορική περίοδο. Ο Ερμής λατρεύεται με την υπόσταση του ποιμενικού θεού, του προστάτη των κοπαδιών και της γονιμότητας των ζώων και των ανθρώπων1. Πρόκειται για ιδιότητες που του αποδίδονταν ήδη από την Ομηρική περίοδο, ενώ τα επίθετα κριοφόρος, νόμιος και επιμήλιος, που τον συνοδεύουν, παραπέμπουν σε αυτά του τα χαρακτηριστικά2.
Καθημενοσ ερμησ με κριο
2Πέρα από τα ίδια τα νομίσματα, σημαντικό ρόλο στη μελέτη αυτή αποτελούν οι αναφορές του Παυσανία. Ο περιηγητής κάνει λόγο για χάλκινο, καθήμενο άγαλμα του θεού με κριό, το οποίο βρισκόταν στην οδό Λεχαίου3. Η συγκεκριμένη περιγραφή ανταποκρίνεται στις κορινθιακές κοπές των αυτοκρατορικών χρόνων από τον Μάρκο Αυρήλιο (εικ. 1)4, τον Λούκιο Βέρο5 και τον Κόμμοδο (εικ. 2)6 ως τον Σεπτίμιο Σεβήρο (εικ. 3)7, τον Καρακάλλα8 και τον Αλέξανδρο Σεβήρο (εικ. 4)9. Ο Ερμής αποδίδεται καθήμενος σε βράχο σε κατατομή προς τα αριστερά. Φέρει στο αριστερό του χέρι κηρύκειο, ενώ το δεξί εκτείνεται προς τα εμπρός και απολήγει στον κριό που εικονίζεται δίπλα στα σκέλη του. Το αριστερό πόδι του θεού προτάσσεται, ενώ το δεξί τραβιέται προς τα πίσω. Είναι γυμνός, με εξαίρεση το ιμάτιο, το οποίο είναι τυλιγμένο στο ύψος του αριστερού αγκώνα και πέφτει κάθετα δημιουργώντας πτυχές.
Εικ. 1. Κόρινθος, Μάρκος Αυρήλιος (CNG, Mail Bid Sale 79 [17/09/2008]).
Εικ. 2. Κόρινθος, Κόμμοδος (BCD Korinth, αρ. 781).
Εικ. 3. Κόρινθος, Σεπτίμιος Σεβήρος (BCD Korinth, αρ 834).
Εικ. 4. Κόρινθος, Αλέξανδρος Σεβήρος (J. Sabatier [σημ. 5], πίν. XVII.10).
Εικ. 5. Κόρινθος, Αντωνίνος Ευσεβής (BCD Korinth, αρ. 781).
3Ο ίδιος τύπος απαντά και στις κορινθιακές κοπές του Αντωνίνου Ευσεβούς (εικ. 5)10, ωστόσο στην περίπτωση αυτή ο θεός εικονίζεται εντός δίστυλου ναού, γεγονός που ενισχύει την άποψη πως πρόκειται για λατρευτικό άγαλμα11.
4Έτσι, ενώ από τη μαρτυρία του Παυσανία έχουμε τη θέση που βρισκόταν το λατρευτικό άγαλμα, για το υλικό από το οποίο ήταν κατασκευασμένο και για μια σύντομη περιγραφή του, η νομισματική μαρτυρία έρχεται να βελτιώσει την εικόνα μας δίνοντας περισσότερες πληροφορίες. Ωστόσο, εκείνο που δεν γνωρίζουμε είναι το όνομα του γλύπτη και την εποχή που ανάγεται ο συγκεκριμένος αγαλματικός τύπος. Φως στα ερωτήματα αυτά έρχεται να δώσει η μελέτη της νομισματοκοπίας των Πατρών, της γλυπτικής της περιόδου, αλλά και του ιστορικού πλαισίου.
Εικ. 6. Πάτρα, Κόμμοδος (CNG 2009, αρ. 329).
Εικ. 7. Πάτρα, Κόμμοδος (BCD Peloponnesos, αρ. 568).
Εικ. 8. Πάτρα, Καρακάλλας (CNG 2009, αρ. 336).
Εικ. 9. Πάτρα, Καρακάλλας (CNG 2009, αρ. 335).
Εικ. 10. Πάτρα, Καρακάλλας (BCD Peloponnesos II, αρ. 2800).
Εικ. 11. Πάτρα, Καρακάλλας (CNG 2009, αρ. 332).
5Μελετώντας τις χάλκινες κοπές του νομισματοκοπείου της Πάτρας, παρατηρούμε ότι ο συγκεκριμένος τύπος είναι και εδώ ιδιαιτέρως δημοφιλής. Ο θεός είτε εντός δίστυλου ναού, είτε χωρίς την παρουσία κάποιου οικοδομήματος απαντά στις κοπές της πόλης στα χρόνια των Αντωνίνων και των Σεβήρων12.
6Στις κοπές του Κομμόδου, ο θεός εικονίζεται πάντοτε εντός δίστυλου ναού (εικ. 6-7). Με βάση το νομισματικό πορτρέτο του αυτοκράτορα, τα νομίσματα διακρίνονται σε δύο ομάδες : αυτά της πρώτης ομάδας ανάγονται στα χρόνια του πατέρα του, Μάρκου Αυρηλίου (εικ. 6)13, ενώ της δεύτερης χρονολογούνται γύρω στο 185 μ.Χ. (εικ. 7)14, άρα πρόκειται για δύο διαφορετικές νομισματικές σειρές με κοινό οπισθότυπο15.
7Στις κοπές του Καρακάλλα από την Πάτρα, o Ερμής είτε εντός δίστυλου ναού (εικ. 8-9)16 είτε χωρίς την απεικόνιση κάποιου οικοδομήματος (εικ. 10-11)17 αποδίδεται καθήμενος σε βράχο συνοδευόμενος από κριό. Πρόκειται για χάλκινα νομίσματα αξίας ενός και δύο ασσαρίων (214-215 μ.Χ.)18. Εξετάζοντάς τα προσεκτικά, παρατηρούμε μερικές παραλλαγές που διαφοροποιούν, ως ένα βαθμό, τις κοπές του Καρακάλλα από την Πάτρα, τόσο από εκείνες του Κομμόδου από την ίδια πόλη, όσο και από εκείνες της Κορίνθου. Στα νομίσματα της Κορίνθου από την εποχή του Μάρκου Αυρηλίου ως τον Αλέξανδρο Σεβήρο, το δεξί χέρι του θεού εκτείνεται προς τα εμπρός, πάνω από την κεφαλή του ζώου, που βρίσκεται στα αριστερά του. Αυτό ισχύει και στις κοπές του Κομμόδου από την Πάτρα. Αντίθετα στις κοπές του Καρακάλλα από την ίδια πόλη, το δεξί χέρι του θεού απολήγει στο δεξί του γόνατο, το οποίο λυγίζει και το πόδι τραβιέται ελαφρά προς τα πίσω.
8Ο μεγάλος αριθμός χάλκινων νομισμάτων του Καρακάλλα από την Πάτρα, στα οποία ο Ερμής εικονίζεται εντός δίστυλου ναού, επιτρέπει τη σύγκρισή τους με τα αντίστοιχα του Κομμόδου από την ίδια πόλη, αλλά και με εκείνα της Κορίνθου. Στις κοπές του Κομμόδου από την Πάτρα, το δεξί χέρι του Ερμή εκτείνεται πάντα προς τα εμπρός και απολήγει στην κεφαλή του κριού. Αυτό ισχύει και για την κοπή του Αντωνίνου Ευσεβούς από την Κόρινθο. Αντίθετα, στα νομίσματα του Καρακάλλα από την Πάτρα και κυρίως σε αυτά που σώζονται σε καλή κατάσταση, διακρίνεται ξεκάθαρα το βαλάντιο, το οποίο ο θεός φέρει στο δεξί του χέρι (εικ. 8-9)19.
9Παραλλαγές διακρίνονται και στον τρόπο απόδοσης του κριού. Έτσι, στις κοπές των Πατρών –μόνο στην περίπτωση που ο Ερμής εικονίζεται εντός δίστυλου ναού (εικ. 6-9)– και σε όλα τα νομίσματα της Κορίνθου, το ιερό ζώο του θεού κοιτά προς τα αριστερά. Ωστόσο, στις κοπές του Καρακάλλα και ειδικότερα όταν δεν εικονίζεται εντός οικοδομήματος, ο κριός στρέφει την κεφαλή του προς τον Ερμή, δηλαδή προς τα δεξιά (εικ. 10-11).
10Φαίνεται, λοιπόν, ότι τόσο στην Πάτρα, όσο και την Κόρινθο παρά τις μικρές παραλλαγές, που οφείλονται στους χαράκτες20, όλα τα νομίσματα παραπέμπουν στον ίδιο αγαλματικό τύπο του θεού. Εντούτοις, ο Παυσανίας στην περιγραφή του τον συνδέει μόνο με την Κόρινθο, χωρίς να κάνει καμία αναφορά στην ύπαρξη ίδιου ή παρόμοιου αγάλματος στην Πάτρα. Η απεικόνιση του ίδιου νομισματικού τύπου στις δύο πόλεις δεν αποτελεί σπάνιο φαινόμενο. Το γεγονός ότι αποτελούσαν ρωμαϊκές αποικίες, εξηγεί την παρουσία κοινών τύπων (οπισθοτύπων) των χάλκινων νομισμάτων τους, οι οποίοι μάλιστα συνδέονταν με τη Ρώμη και τη νομισματοκοπία της. Προσωποποιήσεις, παραστάσεις που αφορούσαν τη θεμελίωση των αποικιών αλλά και μυθολογικά θέματα που σχετίζονταν με την ίδρυση της ρωμαϊκής πρωτεύουσας, απεικονίζονται στις κοπές των δύο πελοποννησιακών αποικιών παραπέμποντας παράλληλα στη σχέση τους με τη «μητρόπολη»21. Σε αυτό το πλαίσιο, θα πρέπει να ερμηνευτεί η επιλογή του Αινεία, ο οποίος δραπετεύει από την Τροία μαζί με τον γιο του Ασκάνιο και τον πατέρα του Αγχίση22. Με το ίδιο σκεπτικό εξηγείται και η απεικόνιση της λέαινας που θηλάζει τον Ρωμύλο και τον Ρέμο23.
11Όλα τα παραπάνω δικαιολογούν την παρουσία κοινών οπισθοτύπων στις δύο πόλεις, κυρίως όταν η θεματική που επιλέγεται είναι ρωμαϊκή ή συνδέεται με την ίδρυση της αποικίας. Όμως, στην περίπτωση του Ερμή με κριό δεν φαίνεται, τουλάχιστον με την πρώτη προσέγγιση, να έχουμε κάτι τέτοιο. Μήπως, όμως, έχουμε την απεικόνιση ενός ρωμαϊκού αγάλματος; Κι αν αυτό πράγματι ισχύει, γιατί συμβαίνει κάτι τέτοιο; Απάντηση στο ερώτημα αυτό έρχεται να δώσει η μελέτη της ιστορίας της περιόδου, αλλά και των νομισμάτων αυτών καθ’ αυτών.
12Η ρωμαϊκή αποικία της Κορίνθου ιδρύθηκε από τον Ιούλιο Καίσαρα λίγο πριν από τον θάνατό του το 44 π.Χ.24 κι ονομάστηκε προς τιμήν του Colonia Laus Julia Corinthiensis25. Η θεμελίωση της νέας πόλης έγινε στη θέση της παλαιάς, η οποία είχε καταστραφεί και λεηλατηθεί από τον Μόμμιο (146 π.Χ)26. Ο αποδεκατισμός του πληθυσμού της Κορίνθου, η ερήμωσή της και κατ’ επέκταση η διαρπαγή των καλλιτεχνικών της θησαυρών, οδήγησε στην αντικατάστασή τους με νέους στην αυτοκρατορική περίοδο. Στο πλαίσιο, λοιπόν, της ανοικοδόμησης της πόλης είναι λογικό να υπάρχει μέριμνα για τη διακόσμησή της με έργα τέχνης27. Δεν μπορούμε επομένως να αποκλείσουμε και την κατασκευή του αγάλματος του Ερμή με κριό σε αυτήν την περίοδο. Την άποψη αυτή ενισχύει και η μελέτη της Mary Sturgeon, η οποία τονίζει τη σιωπή των πηγών, και ειδικότερα του Παυσανία, αναφορικά με τα ρωμαϊκά γλυπτά Κλασικής τεχνοτροπίας28. Επιπλέον, επισημαίνει το γεγονός ότι ο περιηγητής κατονομάζει μόλις δύο καλλιτέχνες29, ενώ απαριθμεί περισσότερα από 38 γλυπτά30. Ίσως, λοιπόν, σε αυτή την κατηγορία να ανήκε και ο Ερμής, που απαντά στις χάλκινες κοπές, δηλαδή στα ρωμαϊκά γλυπτά κλασικής ή κλασικίζουσας τεχνοτροπίας.
13Ο Beschi, που εξέτασε τα χάλκινα ρωμαϊκά αγαλμάτια του καθήμενου Ερμή, προχώρησε στην αντιπαραβολή τους με τις κοπές των νομισματοκοπείων της Κορίνθου και των Πατρών και οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι απεικονίζουν έναν αγαλματικό τύπο της εποχής του Αυγούστου31. Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται και από το ιστορικό πλαίσιο και την ίδρυση της αποικίας της Κορίνθου τον 1ο αι. π.Χ.
14Την άποψη του Beschi επιβεβαιώνουν και τα ίδια τα νομίσματα. Ειδικότερα, σε τρία ασσάρια των Πατρών, τα οποία διατηρούνται σε καλύτερη κατάσταση, διακρίνεται ξεκάθαρα φτερωτός πέτασος που κοσμεί την κεφαλή του θεού (εικ. 8, 10-11)32. Σύμφωνα με τον Beschi, ο φτερωτός πέτασος αποτελεί ρωμαϊκό νεωτερισμό33. To γεγονός ότι απαντά και στα νομίσματα των Πατρών αποτελεί ακόμα ένα πειστικό επιχείρημα για τη σύνδεσή του με ένα ρωμαϊκό αγαλματικό τύπο.
Εικ. 12. ΑΜΚ, αρ. ευρ. 91 (F. Sirano [σημ. 1], εικ. 248).
Εικ. 13. Βαλτιμόρη, Walters Art Gallery (Beschi 1962, εικ. 17).
15Ο καθήμενος σε βράχο Ερμής με κριό, ο οποίος απαντά στις πελοποννησιακές κοπές, μπορεί να αντιπαραβληθεί τόσο με τον Ερμή στη Βαλτιμόρη (εικ. 13)34, όσο και με εκείνον από την Κω (εικ. 12)35. Ο τρόπος απόδοσης των σκελών με το δεξί πόδι να λυγίζει ελαφρά στο ύψος του γονάτου και να τραβιέται προς τα πίσω, παρατηρείται τόσο στα νομίσματα όσο και στο χάλκινο άγαλμα στη Βαλτιμόρη. Ομοιότητες επισημαίνονται και στην απόδοση των χεριών και του ενδύματος, το οποίο τυλίγεται γύρω από τον πήχη και πέφτει κάθετα δημιουργώντας πτυχώσεις. Ωστόσο, απουσιάζει ο φτερωτός πέτασος, εικονογραφικό στοιχείο που απαντά στον Ερμή από την Κω. Οι Beschi και Sirano διακρίνουν και στα δύο αγάλματα τις επιδράσεις της καλλιτεχνικής παράδοσης του Λυσίππου36.
Ισταμενοσ ερμησ με κριο
16Ο τύπος του όρθιου Ερμή με κριό εμφανίζεται στις αποικιακές κοπές της Πάτρας και της Κορίνθου από την εποχή των Αντωνίνων ως τα χρόνια των Σεβήρων. Οι πηγές δεν κάνουν αναφορά στην ύπαρξή του, ωστόσο η γενικόλογη και αφαιρετική περιγραφή του Παυσανία στα Κορινθιακά37, δεν αποκλείει τη σύνδεση των εικονιστικών τύπων των νομισμάτων με εγχώριους αγαλματικούς. Ειδικότερα, στην Κόρινθο απαντά στα νομίσματα των Αδριανού (εικ. 14)38, Μάρκου Αυρηλίου (εικ. 15)39, Σεπτιμίου Σεβήρου (εικ. 16)40, Καρακάλλα (εικ. 17)41, αλλά και της Πλαυτίλλας (εικ. 18)42. Ο Ερμής όρθιος, σε τρία τέταρτα προς τα αριστερά, φέρει στο αριστερό του χέρι κηρύκειο, ενώ το δεξί εκτείνεται προς τα εμπρός επάνω από την κεφαλή του κριού, που εικονίζεται αριστερά. Είναι πιθανόν να φέρει στο δεξί βαλάντιο43, ωστόσο η κατάσταση των χάλκινων νομισμάτων δεν μας επιτρέπει να επιβεβαιώσουμε κάτι τέτοιο. Ο θεός εικονίζεται γυμνός, με εξαίρεση το ιμάτιο, το οποίο τυλίγεται γύρω από το κατώτερο τμήμα του βραχίονα και τον αγκώνα και πέφτει κάθετα δημιουργώντας πτυχώσεις. Στο νόμισμα του Σεπτιμίου Σεβήρου φαίνεται ξεκάθαρα και ο πέτασος, ο οποίος κοσμεί το κεφάλι του θεού, κάτι που όμως δεν μπορεί να υποστηριχτεί με βεβαιότητα και για τα υπόλοιπα.
Εικ. 14. Κόρινθος, Αδριανός (BCD Korinth, αρ. 613).
Εικ. 15. Κόρινθος, Μάρκος Αυρήλιος (RPC online, αρ. 5148).
Εικ. 16. Κόρινθος, Σεπτίμιος Σεβήρος (ANS, αρ. 1944.100.38606).
Εικ. 17. Κόρινθος, Καρακάλλας (BCD Korinth, αρ. 917).
Εικ. 18. Κόρινθος, Πλαυτίλλα (R.C. Knapp, J.D. Mac Isaac [σημ. 42], αρ. 1040).
Εικ. 19. Πάτρα, Αδριανός (BCD Peloponnesos, αρ. 552.2).
Εικ. 20. Πάτρα, Κόμμοδος (BCD Peloponnesos, αρ. 565.3).
17Ο ίδιος εικονιστικός τύπος του Ερμή απαντά και στις κοπές των Πατρών, οι οποίες ανάγονται στην αυτοκρατορική περίοδο και ειδικότερα στα νομίσματα των Αδριανού (εικ. 19)44, Λούκιου Βέρου45, Κομμόδου (εικ. 20)46 και Σεπτιμίου Σεβήρου47.
18Παρά τις μικρές παραλλαγές στις κοπές των δύο αποικιακών νομισματοκοπείων, φαίνεται να απεικονίζεται ο ίδιος τύπος, ο οποίος θα μπορούσε να παραπέμπει σε αγαλματικό. Την άποψη αυτή ενισχύει και η μελέτη της πλαστικής της περιόδου κι ειδικότερα του επονομαζόμενου «Ερμή της Τροιζήνας» (EAM, Αθήνα, αρ. ευρ. 243), ο οποίος, σύμφωνα με τους ερευνητές, αποτελεί ρωμαϊκό αντίγραφο έργου της Κλασικής περιόδου (εικ. 21)48. Το πρωτότυπο έργο αποδίδεται στον Αργείο γλύπτη Ναυκύδη (390 π.Χ) και αναφορά σε αυτό γίνεται από τον Πλίνιο49. Ο «Ερμής της Τροιζήνας» προσομοιάζει στον τύπο των νομισμάτων της Κορίνθου και των Πατρών, τόσο στον τρόπο που αποδίδονται τα σκέλη του θεού, όσο και στα σύμβολα που φέρει, καθώς επίσης και στα ενδύματα που φορά. Εντούτοις, στις κοπές των δύο πόλεων ο θεός εικονίζεται ασκεπής, ενώ στο άγαλμα από την Τροιζήνα η κεφαλή του κοσμείται από πέτασο. Το γλυπτό χρονολογείται στον 2ο αι. μ.Χ, ακριβώς όπως και οι πελοποννησιακές σειρές50.
Εικ. 21. ΕΑΜ, αρ. ευρ. 243 (Ν. Καλτσασ [σημ. 48], σ. 117).
Εικ. 22. Τροιζήνα, Σεπτίμιος Σεβήρος (Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, εικ. GG XI).
Εικ. 23. Τροιζήνα, Σεπτίμιος Σεβήρος (Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, εικ. GG XII).
19Ο τύπος του όρθιου Ερμή με κριό απαντά και στα νομίσματα της Τροιζήνας, ωστόσο διαφοροποιείται τόσο από τις κοπές της Πάτρας και της Κορίνθου, όσο και από το γλυπτό του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείο (αρ. ευρ. 243)51. Στην αυτοκρατορική νομι- σματοκοπία της αργολικής πόλης διακρίνονται δύο τύποι του ιστάμενου Ερμή με κριό (εικ. 22-23). Στην πρώτη περίπτωση, ο θεός στρέφεται σε τρία τέταρτα προς τα δεξιά. Ανασηκώνει το δεξί του χέρι και στο αριστερό, γύρω από το οποίο τυλίγεται το ιμάτιό του, φέρει κηρύκειο. Στα αριστερά, εικονίζεται κριός, ο οποίος πατά στο έδαφος και με τα τέσσερα άκρα του, ακριβώς όπως και στα νομίσματα των Πατρών και της Κορίνθου. Στη δεύτερη περίπτωση, ο θεός στρέφεται πιο έντονα προς τα δεξιά, ενώ ο κριός ανασηκώνεται στα πίσω πόδια του. Το πρώτο νόμισμα της Τροιζήνας διαφοροποιείται από τις αποικιακές πελοποννησιακές κοπές, κυρίως, στον τρόπο που αποδίδεται το δεξί χέρι του θεού, ενώ το δεύτερο στον τρόπο που εικονίζεται ο κριός. Επιπλέον, στα δύο τελευταία, ο Ερμής στρέφεται προς τα δεξιά κι όχι προς τα αριστερά, όπως και στις κοπές της Κορίνθου και των Πατρών.
Συμπερασμα
20Οι τύποι του Ερμή με κριό, οι οποίοι απαντούν στη νομισματοκοπία της Κορίνθου και της Πάτρας παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους. Tο φαινόμενο αυτό οφείλεται στους χαράκτες, που με έδρα την Κόρινθο κάλυπταν τις ανάγκες και των υπόλοιπων πελοποννησιακών πόλεων, αλλά και στο γεγονός ότι αποτελούσαν και οι δύο ρωμαϊκές αποικίες. Έτσι εξηγείται η επιλογή των ίδιων νομισματικών τύπων, ιδιαίτερα όταν αυτοί έχουν περιεχόμενο και θεματική ρωμαϊκή. Στο πλαίσιο αυτό δεν μπορεί να αποκλειστεί η σύνδεση των τύπων του Ερμή με κριό με τοπικούς αγαλματικούς, οι οποίοι χρονολογούνται στην αυτοκρατορική περίοδο και σχετίζονται με την επανίδρυση των δύο ελληνικών πόλεων και τη θεμελίωσή τους ως αποικιών. Τη θέση αυτή ενισχύουν οι ιστορικές μαρτυρίες, που πιστοποιούν την καταστροφή της Κορίνθου και τη διαρπαγή έργων τέχνης, η αφαιρετική περιγραφή του Παυσανία και των υπόλοιπων πηγών, αλλά και η πλαστική των αυτοκρατορικών χρόνων. Κυρίως όμως την άποψη αυτή στηρίζουν τα ίδια τα νομίσματα και η προσεκτική μελέτη τους.
Bibliographie
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
Beschi 1962 = L. Beschi, I bronzetti romani di Montorio Veronese (1962).
CNG 2009 = CNG, Electronic Auction 223 (02/12/2009).
Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887 = F. Imhoof-Blumer, P. Gardner, «Numismatic Commentary on Pausanias», JHS 6 (1885), σ. 50-101· JHS 7 (1886), σ. 57-113· JHS 8 (1887), σ. 6-63.
Mionnet = T. E. Mionnet, Description de médailles antiques grecques et romaines (1807-1837).
Siebert 1990 = G. Siebert, «Hermès», στο LIMC V, σ. 285-318.
Notes de bas de page
1 Ν. Παπαχατζησ, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Κορινθιακά-Λακωνικά (2004), σ. 70 σημ. 5· F. Sirano, «A Seated Statue of Hermes from Cos: Middle Imperial Sculpture between Myth and Cult, a New Proposal of Identification», στο I. Jenkins, G. Waywell (επιμ.), Sculptors and Sculpture of Caria and the Dodecanese (1997), σ. 137.
2 Ο.π. βλ. και Όμηρος Ξ 490-491. Κλήμης, Προτρεπτικός 2.15.
3 Παυσανίας 2.3.4. Ν. Παπαχατζησ (σημ. 1), σ. 70.
4 BMC Corinth, σ. 77 αρ. 608, πίν. ΧΧ.6· Mionnet Suppl. IV (1829), σ. 94 αρ. 639· Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 72, πίν. LII, εικ. F CX· CNG, Mail Bid Sale 79 (17/09/2008), αρ. 574.
5 Mionnet II (1807), σ. 186 αρ. 281· J. Sabatier, «Médailles romaines et impériales grecques inédites», RBN 21 (1865), σ. 398 αρ. 9· SNG Copenhagen 15. Corinth (1944), πίν. 7 αρ. 344· J. H. Kroll, A. S. Walker, The Athenian Agora XXVI. The Greek Coins (1993), σ. 229 αρ. 711.
6 Mionnet Suppl. IV (1829), σ. 108 αρ. 732· Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 53, πίν. LXXVIII, εικ. FF XV· BCD Korinth, αρ. 781, 813.
7 K. M. Edwards κ.ά., Corinth. Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens VI. Coins, 1896-1929 (1933), σ. 36 αρ. 188· BCD Korinth, αρ. 834.
8 SNG Copenhagen 15. Corinth (1944), πίν. 8 αρ. 366· Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 72.
9 J. Sabatier (σημ. 5), σ. 399 αρ. 10, πίν. XVII.10, όπου γίνεται αναφορά σε άλογο κι όχι σε κριό.
10 RPC online, αρ. 7872 = SMB, αρ. ευρ. 1899/858· RPC online, αρ. 7872/2 = KHM, αρ. ευρ. 13643· Mionnet II (1807), σ. 181 αρ. 246· Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 72, πίν. LII, εικ. F CXI· BCD Korinth, αρ. 655.
11 Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 73.
12 Βλ. παρακάτω σημ. 13-19.
13 Λόγω του νεανικού, αγένειου, πορτρέτου του. Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 150 αρ. 560.3· BCD Peloponnesos II, αρ. 2796· CNG 2009, αρ. 329.
14 BCD Peloponnesos, σ. 152 αρ. 568· CNG, Electronic Auction 203 (28/01/2009), αρ. 274· BCD Peloponnesos II, αρ. 2798.
15 BCD Peloponnesos, σ. 150 αρ. 560.3 και σ. 152 αρ. 568· CNG, Electronic Auction 203 (28/01/2009), αρ. 274.
16 BCD Peloponnesos, σ. 153 αρ. 574 και σ. 154 αρ. 575.2. Πρόκειται για χάλκινα νομίσματα αξίας 2 ασσαρίων. Ωστόσο, ο ίδιος τύπος απαντά και στα νομίσματα του ενός ασσαρίου. Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 154 αρ. 576.2-3. Βλ. επίσης BCD Peloponnesos II, αρ. 2803 και CNG 2009, αρ. 336, όπου στο αέτωμα διακρίνεται ένας δακτύλιος. Βλ., επίσης, ΒΜC Peloponnesus, σ. 29 αρ. 51, πίν. VI.8· CNG 2009, αρ. 335.
17 BCD Peloponnesos, σ. 153 αρ. 571-572· BMC Peloponnesus, σ. 29 αρ. 47, πίν. VI. 7· BCD Peloponnesos II, αρ. 2800· CNG 2009, αρ. 332. Πρόκειται για χάλκινα νομίσματα αξίας δύο ασσαρίων. Ο τύπος εμφανίζεται και σε νομίσματα αξίας ενός ασσαρίου, βλ. BCD Peloponnesos II, αρ. 2801· CNG 2009, αρ. 333· CNG, Electronic Auction 260 (20/07/2011), αρ. 395. Επίσης, βλ. BMC Peloponnesus, σ. 29 αρ. 48-50.
18 Για την αξία και τη χρονολόγηση των νομισμάτων αυτών, βλ. BCD Peloponnesos, σ. 153-154, αλλά και παραπάνω σημ. 17.
19 Βλ. και BCD Peloponnesos, σ. 153 αρ. 574. CNG 2009, αρ. 336.
20 S. Grunauer-von Hoerschelmann, «The Severan Emission of the Peloponnesus», INJ (1982-1983), σ. 42. Chr. Flament, «Die et engraver-sharing dans le Péloponnèse entre le règne d’Hadrien et celui de Septime Sévère», BCH 131 (2007), σ. 249-281.
21 H. Papageorgiadou-Bani, The Numismatic Iconography of the Roman Colonies in Greece. Local Spirit and the Expression of Imperial Policy (2004), σ. 35-71.
22 Εμφανίζεται στις κοπές του Κομμόδου από την Πάτρα: BCD Peloponnesos, 151 αρ. 564· CNG 2009, αρ. 330· BMC Peloponnesus, σ. 28 αρ. 44, πίν. VI.5, αλλά και στις κοπές του Κομμόδου· BCD Korinth, αρ. 794· Auctiones AG, Auction 29 (12/06/2003), αρ. 801. Ο τύπος απαντά και στις κοπές της Ρώμης. Χαρακτηριστικά βλ. τους σηστέρτιους του Αντωνίνου Ευσεβούς (140-144 μ.Χ.). H. Cohen, Description historique des monnaies frappées sous l’Empire romain communément appelées médailles impériales (1880-18922), αρ. 671· RIC, 627.
23 Κοπή του Αντωνίνου Ευσεβούς από την Κόρινθο: BCD Korinth, αρ. 682· RPC online, αρ. 9473 = SMB, αρ. ευρ. Β 1960/170. Ο ίδιος τύπος απαντά και στις κοπές του Μάρκου Αυρηλίου από την Πάτρα. BMC Peloponnesus, σ. 27 αρ. 36, πίν. V.22. Για παρόμοια, βλ. BMC Peloponnesus, σ. 27 αρ. 37. Βλ. επίσης RPC online, αρ. 4616 = KHM, αρ. ευρ. 13865· RPC online, αρ. 10964 = SMB, αρ. ευρ. Β 28808· CNG 2009, αρ. 325. Απαντά ακόμα στις κοπές του Λούκιου Βέρου από την Πάτρα. Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 148, αρ. 559.1, καθώς και σε εκείνες του Κομμόδου, βλ. BMC Peloponnesus, σ. 28 αρ. 45, αλλά και του Καρακάλλα. Για τον τελευταίο, βλ. BMC Peloponnesus, σ. 30 αρ. 52-53. BCD Peloponnesos II, αρ. 2804-2805· CNG 2009, αρ. 339-341· VAuctions, Auction 251 (26/08/2010), αρ. 53. ANS, αρ. 1944.100.39484. Στο ANS, αρ. 1944,100.39479, γίνεται λαθεμένη, απόδοση του νομίσματος στον Κόμμοδο αντί του Καρακάλλα.
24 Αππιανός, Punica 136· Στράβων 8.6.23· Πλούταρχος, Καίσαρ 57.5· Δίων Κάσσιος 43.50.3-5· Παυσανίας 2.1.2. Βλ. D. Engels, Roman Corinth. An alternative Model for the Classical City (1990), σ. 16-17.
25 Συνοπτικά για την ίδρυση της ρωμαϊκής αποικίας της Κορίνθου, βλ. και M. E. H. Walbank, «Review of: D. Engels, Roman Corinth. An Alternative Model of the Classical City», JRS 81 (1991), σ. 220-221· του ιδιου, «The Foundation and Planning of Early Roman Corinth», JRA 10 (1997), σ. 95-130.
26 Πολύβιος 38.9.1-38.18.12 και 39.2.6· Διόδωρος Σικελιώτης 32.26.1-15· Παυσανίας 7.14.1-7.16.10· Λίβιος, Perioche 52· Ζωναρά, Epitome Historiarum 9.31· Στράβων 8.6.23· Πολύστρατος, Ελληνική Ανθολογία 7.297· Αντίπατρος Θεσσαλονικεύς, Ελληνική Ανθολογία 7.493. Βλ. D. Engels (σημ. 24), σ. 15-16, 97 σημ. 18, 21-22. Για τη μετατροπή της Κορίνθου σε ager Romanus, βλ. Κικέρων, De lege agraria 1.2.5, 2.51· Παυσανίας 2.2.2· βλ. και D. G. Romano, «City Planning, Centuriation and Land Division in Roman Corinth: Colonia Laus Corinthiensis and Colonia Iulia Flavia Augusta Corinthiensis», στο C. K. Williams, N. Bookidis (επιμ.), Corinth 20. The Centenary 1896-1996 (2003), σ. 279-283.
27 Συνοπτικά για την οδό Λεχαίου, βλ. C.M. Edwards, «The Arch over the Lechaion Road at Corinth and its Sculpture», Hesperia 63 (1994), σ. 263-308.
28 M. C. Sturgeon, «Sculpture at Corinth», στο C. K. Williams, N. Bookidis (σημ. 26), σ. 355, σημ. 18. Την ίδια άποψη είχε διατυπώσει παλαιότερα και η B. C. Ridgway, Roman Copies of Greek Sculpture: The Problem of the Originals (1984), σ. 38-40.
29 Πρόκειται για τον Δαίδαλο (Παυσανίας 2.4.5) και τον Ερμογένη από τα Κύθηρα (Παυσανίας 2.2.8).
30 M. C. Sturgeon (σημ. 28), σ. 355 σημ. 18.
31 Beschi 1962, σ. 33 κ.ε.
32 BCD Peloponnesos II, αρ. 2800· CNG 2009, αρ. 332· CNG 2009, αρ. 336.
33 Beschi 1962, σ. 33, 42.
34 Βαλτιμόρη, Walters Art Gallery, αρ. ευρ. 54. 758. Υλικό: Χαλκός. Μεγ. σωζόμενο ύψος: 0,38 μ. Για το άγαλμα αυτό, βλ. Beschi 1962, σ. 48-50, πίν. Χ εικ. 17, όπου επισημαίνεται ότι αποτελεί αντίγραφο υπερμεγέθους χάλκινου αγάλματος.
35 ΑΜΚ, αρ. ευρ. 91. Υλικό: μάρμαρο, πιθανότατα πελοποννησιακό. Μεγ. σωζόμενο ύψος: 1,39 μ. Για το άγαλμα αυτό, βλ. F. Sirano (σημ. 1), σ. 134-139, εικ. 247-253.
36 Beschi 1962, σ. 56-59. F. Sirano (σημ. 1), σ. 135-136. Ωστόσο, ο τύπος εμφανίζεται πολύ πριν από τον Λύσιππο, δηλαδή από τον 5ο αι. π.Χ. Σχετικά, βλ. M. Bieber, «Drei attische Statuen des V. Jahrhunderts», MDAI(A) 37 (1912), σ. 174-179, πίν. XIII.
37 Παυσανίας 2.2.8. Ν. Παπαχατζησ (σημ. 1), σ. 54.
38 Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 69, πίν. LII, εικ. E LXXXVI· Siebert 1990, σ. 314 αρ. 302c· BCD Korinth, αρ. 613.
39 RPC οnline, αρ. 5148 = BM, αρ. ευρ. 1920-8-5-1010· J. Sabatier (σημ. 5), σ. 398 αρ. 9, πίν. XVII.9.
40 Mionnet Suppl. IV (1829), σ. 113 αρ. 777· Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 70· ANS, αρ. 1944.100.38606.
41 Mionnet Suppl. IV (1829), σ. 122 αρ. 834· Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 70· BCD Korinth, αρ. 917.
42 R. C. Knapp, J. D. Macisaac, Excavations at Nemea III. The Coins (2005), σ. 124 αρ. 1040.
43 Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 69-70· R. C. Knapp, J. D. Mac Isaac (παραπάνω), σ. 124 αρ. 1040.
44 BCD Peloponnesos, 147 αρ. 552.2.
45 Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 86-87, πίν. LXVII, εικ. R V· Siebert 1990, σ. 314 αρ. 302d.
46 BCD Peloponnesos, 151 αρ. 565.3· RPC οnline, αρ. 10976 = SMB, Συλλογή A. Löbbecke, άνευ αρ. ευρ.· RPC οnline, αρ. 10967 = SMB (Fox).
47 Imhoof-Blumer, Gardner 1855-1887, σ. 86.
48 Υλικό: Πεντελικό μάρμαρο. Μεγ. σωζόμενο ύψος: 1,93 μ. με την πλίνθο και 1,80 μ. χωρίς αυτήν. Για το άγαλμα αυτό, βλ. E. Legrand, «Statue d’Hermès trouvée à Damala», BCH 16 (1892), σ. 164-175, πίν. 2, 17· G. Despinis, «Zum Hermes von Troizen», MDAI(A) 96 (1981), σ. 237-234, πίν. 77-79· L. Todisco, Scultura greca del IV secolo. Maestri e scuole di statuaria tra classicità ed ellenismo (1993), σ. 53, εικ. 46· Siebert 1990, σ. 314, αρ. 298· Ν. Καλτσασ, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα γλυπτά (2001), σ. 116-117, αρ. 209· του ιδιου, Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (2007), σ. 322· Β. Γκρατσιου, Αγαλματικοί τύποι του Ερμή στην πλαστική της Κλασικής εποχής, αδημ. διδ. διατριβή (2009), σ. 151-165, πίν. 84 α-στ.
49 Πλίνιος, N.H. 34.80 : Naucydes Mercurio et discobolo et immolante arietem censetur. Βλ. Β. Γκρατσιου (σημ. 48), σ. 356· Siebert 1990, σ. 314 αρ. 298.
50 Για τη χρονολόγησή του, ό.π. σημ. 47-48, αλλά και Σ. Καρουζου, Εθνικόν Αρχαιολογικόν Μουσείον. Συλλογή Γλυπτών. Περιγραφικός κατάλογος (1967), σ. 76 αρ. 243.
51 Πρόκειται για νομίσματα του Σεπτιμίου Σεβηρου. Βλ. Imhoof-Blumer, Gardner 1885-1887, σ. 58, πίν. LXXVIII εικ. GG XI-XII. Siebert 1990, σ. 314 αρ. 302 a-b.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
