1 Ο Ευρυκλής γεννήθηκε το 50 π.Χ. και είχε ως έδρα δράσης του τα Κύθηρα. Αποτελεί ένα ξεχωριστό παράδειγμα ευκατάστατου σπαρτιάτη πολίτη χωρίς βασιλική καταγωγή, του οποίου η ευεργετική δράση τον ανέδειξε σε ηγεμόνα της Σπάρτης1. Ο πλούτος του ξεχώριζε ανάμεσα σε όλους τους Έλληνες. Συμμετείχε στο πλευρό του Οκταβιανού στη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. εναντίον του Μ. Αντωνίου. Μάλιστα, τον καταδίωξε μέχρι τέλους, αφού είχε εξοντώσει τον πατέρα του, λόγω πειρατικών επιδρομών που είχε διαπράξει. Με την υψηλή στρατηγική του στη ναυμαχία του Ακτίου δεν απέκτησε μόνο λάφυρα, την παραχώρηση των Κυθήρων2 και καλές σχέσεις με τον Αύγουστο αλλά και τη ρωμαϊκή υπηκοότητα υπό το όνομα Γάιος Ιούλιος Ευρυκλής3. Μετά τη ναυμαχία αυτή εκδίδει και τα πρώτα του νομίσματα στη Λακωνία, όπου τα τελευταία χρόνια της ελληνιστικής και από τις αρχές της ρωμαϊκής περιόδου παρατηρείται συχνότερη κοπή νομισμάτων. Στη Λακωνία από το έτος 146 π.Χ. περίπου το Κοινό των Λακεδαιμονίων μετονομάστηκε σταδιακά σε Κοινό των Ελευθερολακώνων και έχασε έξι πόλεις, που επανενώθηκαν με τη Σπάρτη, ενώ οι υπόλοιπες δεκαοχτώ επωφελήθηκαν από την πολιτική και τη νομισματοκοπία του Ευρυκλή4. Πρώτος αυτός εξέδωσε νομίσματα απεικονίζοντας ρωμαίους αξιωματούχους στη Λακωνία.

2 Στην αρχή της δράσης του, γύρω στο 30 π.Χ., κατηγορήθηκε στον Αύγουστο και οδηγήθηκε δύο φορές σε δίκη για τη σύληση των πόλεων και τον ξεσηκωμό των πολιτών στην Αχαΐα –όπως και ο βασιλιάς Κλεώνυμος είχε ξεσηκώσει το έτος 277 π.Χ. τους πολίτες στην Τροιζήνα. Ίδιοι χαρακτηρισμοί, λοιπόν, συνόδευσαν και τη δράση του Ευρυκλή, ως άνδρα φημισμένου αλλά μοχθηρού, που διέπραττε αδικήματα για να επιτύχει τους στόχους του. Γι’ αυτό και εξορίστηκε προτού συμπράξει με τον Αύγουστο και ανελιχθεί πολιτικά. Η απόσταση από εσωτερικές τριβές δικαιολογεί τη μακροχρόνια κυριαρχία του5.

3Η κοινή καταγωγή των Λακεδαιμονίων συνδέεται με την αναγραφή ΣΠΑΡΤΗ, θυγατέρας του Ευρώτα, στην εμπρόσθια όψη των νομισμάτων του Ευρυκλή (εικ. 1). Η οπίσθια όψη εικονίζει τους Διόσκουρους με πηλίκιο, έφιππους σε άλογα για πρώτη φορά. Κρατούν δόρυ στη δεξιά πλευρά, ενώ επάνω από την ίδια πλευρά του κεφαλιού εικονίζεται ένα αστέρι, ως σημάδι καλής τύχης, αφού στους Διόσκουρους απέδιδαν το χαρακτηρισμό του «σωτήρα».

4Όπως ο βασιλιάς Κλεομένης Γ’ ή ο τύραννος Νάβις, οι οποίοι ανέπτυξαν ισχυρή εξουσία, ανέγραψαν το όνομά τους στα νομίσματα, ανάλογα έδρασε και ο Ευρυκλής. Ως εναρκτήριο λάκτισμα της πολιτικής του επιρροής ανέγραψε και αυτός στην οπίσθια όψη την ονομασία του ΕΠΙ ΕΥΡΥΚΛΕ[ΟΣ]6.

5Μπορεί ο Ευρυκλής να αποκτούσε δύναμη από την υποστήριξη και τα διατάγματα του Καίσαρα, αλλά η σπαρτιατική αριστοκρατία διατηρούσε ισχύ. Σκοπός του Ευρυκλή ήταν να αποτρέψει μια εχθρική συμπεριφορά ή αποξένωση ανάμεσα στη Σπάρτη και το Κοινό των Λακεδαιμονίων-Ελευθερολακώνων, που αποτελούνταν κυρίως από περιοίκους σε ελλιμένιες πόλεις, οι οποίοι έλεγχαν μέρος της γεωργικής παραγωγής. Αναμφισβήτητα Λακεδαιμόνιοι και Ελευθερολάκωνες οργάνωναν εισαγωγές και εξαγωγές προς τη Ρώμη και άλλες περιοχές της Μεσογείου, θέτοντας το νόμισμα σε κυκλοφορία και δημιουργώντας οικονομικά οφέλη. Όσο και αν επιζητούσαν κάθε λογής ελευθερία, ακόμη και οικονομική ανεξαρτησία, σε μία περίοδο διευρυμένης εγχρήματης οικονομίας, δε θα μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στο διαμετακομιστικό εμπόριο χωρίς τη σπαρτιατική νομισματοκοπία7. Το Κοινό ανέπτυσσε στρατιωτική δύναμη όμως αν ξεσπούσαν διαμάχες, τότε η Σπάρτη δεν θα αποτελούσε μια civitas libera et foederata. Τα προνόμιά της στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία συνάδουν με μία υψηλή παροχή υπηρεσιών σε αξιόμαχους μισθοφόρους, με τα γεωργικά αγαθά και οικοδομικά υλικά, όπως σιτηρά και μάρμαρο. Με την παρουσία του στρατεύματος οι περιφερειακές περιοχές μπορούσαν να μετατραπούν σε agri vectigales ικανές για φορολόγηση. Το νέο αυτό νομικό καθεστώς μπορούσε να αποτελέσει τμήμα της forma censualis8.

6Η νομισματοκοπία που ακολουθεί (εικ. 2) διακοσμείται με ένα θρησκευτικό θέμα. Η επιλογή δεν είναι τυχαία, αφού τα πολυάριθμα ιερά στη Λακωνία φανερώνουν έντονη θρησκευτικότητα. Άλλωστε, η θρησκεία αποτελούσε συνεκτικό δεσμό και ο Ευρυκλής ενδεχομένως να επιθυμούσε τόσο να σεβαστεί το θεϊκό στοιχείο, όσο και να αποτρέψει διαμάχες ενισχύοντας τη θρησκευτική αντίληψη. Η εμπρόσθια όψη εικονίζει το κεφάλι του Δία, του πατέρα των θεών, με γενειάδα. Στην οπίσθια όψη αναγράφεται με 14 γράμματα, σε τέσσερεις σειρές και στις δύο πλευρές ενός ροπάλου το εθνικό Λ Α και η ονομασία ΕΠΙ ΕΥΡΥΚΛΕΟΣ. Το ρόπαλο και η αναγραφή διακοσμούνται με ένα στεφάνι από φύλλα πιθανότατα ελιάς ή βάγια, που διαφαίνονται σε καλά διατηρημένα νομίσματα9.

7Το μέλλον των Ελευθερολακώνων απέναντι στην ισχυρή Σπάρτη και τη Ρώμη, συνδεόταν με τη δημιουργία συλλόγων και σωματείων, επαγγελματικών, θρησκευτικών ή μουσικών. Φημισμένοι υπήρξαν οι «Ταινάριοι» στη Σπάρτη10. Όμως, η Σύγκλητος της Ρώμης το 64 π.Χ., κατά τη μεταβατική περίοδο σταθεροποίησης των πόλεων των Ελευθερολακώνων, τις οποίες παραστατικά περιγράφει ο αρχαίος έλληνας περιηγητής Παυσανίας, στράφηκε μέσω ενός διατάγματος senatus consultum ενάντια στη δημιουργία επαγγελματικών σωματείων. Στο σχόλιό του ο Ασκώνιος Πεδιανός τον 1^ο αι. μ.Χ. διευκρινίζει ότι το διάταγμα αφορούσε στα σωματεία που αντιμάχονταν την κεντρική εξουσία των προγενέστερων βασιλείων ή των πόλεων-κρατών. Δεν αφορούσε, όσα εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της Ρώμης ή της πρωτεύουσας πόλης στην κυριαρχία της, γι’ αυτό η αναγνώριση του Κοινού των Ελευθερολακώνων από τον Αύγουστο και η στήριξη του Ευρυκλή δεν αποσυντόνιζαν τη Σπάρτη. Η Σύγκλητος από το 50 π.Χ. όφειλε να εγκρίνει την ίδρυση σωματείων, κυρίως επαγγελματικών, τα οποία ως πυλώνας της οικονομίας ασκούσαν τα επαγγέλματα και προμήθευαν την ενδοχώρα με αγαθά και αναλάμβαναν εργασίες. Ο ίδιος ο Αύγουστος ενέκρινε τα σωματεία «ex auctoritate Aug(usti)» και παραχώρησε στους Ελευθερολάκωνες «τάξιν πολιτείας», γιατί τα σωματεία αναμειγνύονταν σε πολιτικές διεργασίες. Η Σπάρτη ακολούθησε τα ρωμαϊκά μέτρα και σταθμά νομισμάτων με τις υποδιαιρέσεις και τα πολλαπλάσιά τους, παρουσιάζοντας και αυτοκρατορικά πορτρέτα, μετά την κυριαρχία των δηναρίων11.

8Η άσκηση της πολιτικής εξουσίας στη Σπάρτη ώθησε τον Ευρυκλή να εστιάσει στην κοπή νομισμάτων παραλλάσσοντας τα εικονιζόμενα θέματά τους. Η εμπρόσθια όψη του νομίσματος (εικ. 3) απεικονίζει μία ανδρική κεφαλή με μακρύ λαιμό, γυρισμένη προς τα δεξιά σε κατατομή. Σε μια περίοδο, όπου η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έχει εδραιωθεί, ο Ευρυκλής επιλέγει να εκδώσει νομίσματα με την αναγραφή KAIC, για να διατηρήσει την καλή σχέση με τη Ρώμη αλλά και να διευκολύνει τις οικονομικές συναλλαγές. Προσέλκυε δηλαδή με την απεικόνιση του νεαρού Καίσαρα Οκταβιανού, που μετονομάστηκε το 27 π.Χ. σε «Αύγουστος», το ενδιαφέρον των Ρωμαίων αξιωματούχων και περιηγητών που επισκέπτονταν την περίφημη πόλη της Σπάρτης.

9Στην οπίσθια όψη απεικονίζεται ένας αετός με κλεισμένα τα φτερά του σε όρθια στάση. Σε θέση κατατομής διαγράφεται το δεξιό μέρος και τα πόδια εφάπτονται στο έδαφος. Στην πλάτη του αετού αναγράφεται το γράμμα Λ ενώ στο στήθος το γράμμα Α. Έτσι σχηματίζεται το εθνικό Λ Α ενώ από τη δεξιά προς την αριστερή πλευρά επιγράφεται ΕΠΙ ΕΥΡΥΚΛΕΟΣ12.

10Οι τρεις πρώτες κοπές νομισμάτων χρονολογούνται έως το 27 περίπου π.Χ., όταν ο Οκταβιανός πήρε και την ονομασία Αύγουστος. Η Σύγκλητος του είχε αναθέσει τη διοίκηση των μισών περίπου επαρχιών για δέκα χρόνια. Η παρουσία των Ρωμαίων επηρεάζει τη νομισματοκοπία πόλεων της Ελλάδας και της Μ. Ασίας, γι’ αυτό και ο Ευρυκλής ακολουθούσε τα πρότυπα της εποχής. Το οικονομικό αυτό υπόβαθρο, που είναι απαραίτητο σε πολιτικές διεργασίες, άνοιξε το δρόμο στον Αύγουστο να μεταβεί στη Λακωνία, προσέλκυσε το ενδιαφέρον του να συνδιαιτήσει στα Κύθηρα, στο πλαίσιο των «συσσιτίων», επισφραγίζοντας τις φιλικές σχέσεις στο ορμητήριο του Ευρυκλή13.

11 Με τη διάσπαση μεταξύ των Κοινών των Λακεδαιμονίων και Ελευθερολακώνων το 146 π.Χ., οι Λακεδαιμόνιοι χαρακτηρίστηκαν από τον Παυσανία ως «κατήκοοι»14. Υποχρεώθηκαν δηλαδή να ακολουθούν πιστά την κοινωνική και οικονομική πολιτική της παραδοσιακής αριστοκρατίας της Σπάρτης. Η αυστηρή σπαρτιατική πειθαρχία, που δεν αποφεύγει τον οικονομικό αποκλεισμό, είχε ως αποτέλεσμα οι Σπαρτιάτες να ασκούν σκληρές πιέσεις δασμών στο Κοινό της Λακωνίας. Η κοπή νομισμάτων από τον Ευρυκλή συνετέλεσε έμμεσα να απαλλαγεί το Κοινό από την καταπίεση και να αναγνωριστεί πολιτικά από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με προσωπική παρουσία του Αυγούστου το έτος 21 π.Χ.15. Σε όλα του τα νομίσματα ο Ευρυκλής αποσκοπεί να τονίσει την κοινή καταγωγή όλων των Λακεδαιμονίων και να αποτρέψει υποδαύλιση διαμάχης σε συνάρτηση με τη διάδοση του ονόματός του. Με τις προηγούμενες κοπές μετά τον Νάβη, το 192 π.Χ., οι έξι πόλεις πιθανώς να κάλυψαν σταδιακά τις ανάγκες για περιτειχισμό και ενώθηκαν διοικητικά με τη Σπάρτη καθιστώντας τους Ελευθερολάκωνες με βάση τον χαρακτηρισμό του Παυσανία «αυτόνομους». Σε αντίθεση με τον Η. Lindsay, η δραστηριότητα του Ευρυκλή ήταν ευεργετική και σωτήρια για τη βιωσιμότητα των Ελευθερολακώνων και τις εμπορικές τους δραστηριότητες16.

12Η παρουσία του Αυγούστου στη Σπάρτη ισχυροποιεί τον Ευρυκλή, που συνεχίζει την κοπή νομισμάτων. Η εμπρόσθια όψη του νομίσματος (εικ. 4) εικονίζει μία γυναικεία κεφαλή με προσεγμένη και χωρισμένη κόμη δεμένη στο πίσω μέρος του κεφαλιού, ώστε να διαγράφεται καθαρά ο λεπτός λαιμός. Δεν αναγιγνώσκεται κάποιο διακριτικό γράμμα, άρα εικάζεται ότι πρόκειται για ένα ιστορικό πρόσωπο ή μία θεότητα, όπως η Άρτεμις. Η θεά του κυνηγιού εικονιζόταν και σε προηγούμενες κοπές, στο νόμισμα του Κοινού των Λακεδαιμονίων17. Πρόκειται, όμως, για ιστορικό πρόσωπο, εικονίζεται το πορτρέτο της Λιβίας (Λιουία), κόρης του Μ. Λίβιου Δρούσου Κλαυδιανού, που συναντάται και σε θεσσαλικά νομίσματα. Η οπίσθια όψη διακοσμείται με τρεις σειρές γραμμάτων. Περικλείονται μ’ ένα στεφάνι από φύλλα, πιθανότατα ελιών ή βάγιων, που διαφαίνονται και σε νομίσματα της 2^ης ομάδας. Στην πρώτη σειρά αναγράφεται το εθνικό Λ Α, στη δεύτερη ΕΥΡΥ και στην τρίτη ΚΛΕ. Τόσο η κεφαλή του Αυγούστου όσο και της Λιβίας παρουσιάζονται την ίδια περίοδο σε νομίσματα των Χαλκιδέων. Στην κεντρική Γαλλία, στην κοιλάδα του Ροδανού βρίσκεται η πόλη Vienne κοντά στη Λυών. Το 25 π.Χ. χτίστηκε εκεί ένα ιερό προς τιμήν της Λιβίας και του Αυγούστου18.

13Η γυναικεία βέβαια μορφή στα νομίσματά του δεν παραλείπει να τονίσει το σημαντικό ρόλο των γυναικών της Σπάρτης, που συμμετείχαν ενεργά στις αθλητικές και θρησκευτικές δραστηριότητες, κυρίως όμως ο Ευρυκλής αποσκοπεί να αμβλύνει τις εσωτερικές διαφορές της Ρώμης. Άλλωστε, το κίνητρο του Αυγούστου να λάβει μέρος στα συσσίτια των Κυθήρων συνδεόταν με την Λιβία, την υποδειγματική σύζυγό του που τον συνόδευε στα ταξίδια. Το νόμισμα της εικ. 4 χρονολογείται το έτος 21 π.Χ. Η Λιβία, που απεικονίζεται στα παραπάνω νομίσματα, όπως και ο Λ. Αντώνιος, πολιορκήθηκαν στην Περούτζια της Ιταλίας κατά τη διάρκεια πολέμου (Bellum Perusinum) από τον Οκταβιανό. Η Λιβία παντρεύτηκε το 43 π.Χ. τον Τ. Κλαύδιο Νέρωνα και φυγαδεύτηκε στη Σπάρτη το έτος 40 π.Χ. με το μικρό της γιο και μετέπειτα βασιλιά Τιβέριο, για να προστατευτεί απ’ τους οπαδούς του Αυγούστου. Με το τέλος του Bellum Perusinum, ο Αύγουστος συγκέντρωσε όλο τον πλούτο της Περούτζια στην κατοχή του και νυμφεύθηκε τη Λιβία, στις 17/01/38 π.Χ., για την οποία έχουν βρεθεί τιμητικές επιγραφές19.

14Πάντως, η Σπάρτη αποτελούσε σημαντική πόλη στην Πελοπόννησο, που αύξανε τις χρηματικές της ανάγκες λόγω των αθλητικών εκδηλώσεων και των εμπορικών συναλλαγών. Στην εμπρόσθια όψη της επόμενης σειράς νομισμάτων (εικ. 5) εικονίζεται μία καλοσχηματισμένη ανδρική κεφαλή, γυρισμένη στη δεξιά πλευρά με πολλές ομοιότητες με την 3^η ομάδα. Και στην περίπτωση αυτή η αναγραφή ΑΓΡ στην αριστερή πλευρά μας παραπέμπει σε μία ρωμαϊκή φυσιογνωμία, τον Μ. Βιπσάνιο Αγρίππα (M. Vipsanius Agrippa), που συναντάμε σε λακωνικές επιγραφές. Η οπίσθια όψη διακοσμείται με κηρύκειο, ένα όρθιο ρόπαλο με δύο περιπλεγμένους όφεις στις δύο πλευρές της κορυφής. Στις δύο πλευρές του ροπάλου αναγράφονται στην πρώτη σειρά το εθνικό Λ Α, στη δεύτερη ΕΥΡΥ και στην τρίτη ΚΛΕ. Το κηρύκειο μετέφεραν κήρυκες και σχετίζεται με θέματα αντιπροσώπων σε άλλες πόλεις. Αποτελεί ένα σύμβολο εμπορικής δραστηριότητας20. Η νομισματοκοπία στη Λακωνία κάλυπτε και ιατρικές ανάγκες, αφού στη Γερηνία υπήρχε ιερό του Ασκληπιού με θεραπευτικές ιδιότητες και στο Γύθειο μαρτυρείται σύστημα υγείας και περίθαλψης. Οι ιατρικές υπηρεσίες έχρηζαν ιατρικής αμοιβής. Μάλιστα, ο ιατρός Αντώνιος Μούσας το έτος 23 π.Χ. θεράπευσε τον νεαρό πρίγκιπα από μια βαριά ασθένεια και έλαβε για τις ιατρικές του υπηρεσίες υψηλή αμοιβή τόσο από τον ίδιο τον Αύγουστο όσο και από τη Σύγκλητο21.

15Το Γύθειο αποτελεί πολιτικό και εμπορικό κέντρο του Κοινού και ο συσχετισμός των νομισμάτων αυτών με τις εμπορικές δραστηριότητές του είναι άμεση. Ο Μ.Β. Αγρίππας γεννήθηκε το 64/3 π.Χ., ανήκε στην τάξη των ιππέων, συμμετείχε σε πολλές μάχες με επιτυχία, διετέλεσε κυβερνήτης στη Γαλλία (Gallien) και έφτασε μέχρι τον Ρήνο. Ως αγορανόμος το 33 π.Χ. ανήγειρε έργα στη Ρώμη και σ’ άλλες πόλεις και διοργάνωσε λαμπρούς αγώνες, ως είθισται στο αξίωμα αυτό. Ο Ευρυκλής συμπολέμησε με τον Αγρίππα στη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. και ίσως έκτοτε να διατήρησαν μια επαφή. Το έτος 17 π.Χ., ο Μ. Β. Αγρίππας βρίσκεται στην Ελλάδα, δημιουργεί το ωδείο του Αγρίππα στην Αθήνα, μεταβαίνει στην Πελοπόννησο. Διακρίθηκε στη Σπάρτη από το σωματείο των Αγριππιαστών με επικεφαλής τον Γάιο Ιούλιο Δεξίμαχο και έλαβε τιμητική διάκριση ως ευεργέτης στην πόλη του Γυθείου. Το νόμισμα της εικ. 5 χρονολογείται το 16/5 π.Χ. και ο Ευρυκλής είχε σκοπό να τιμήσει με αυτό το έργο του Αγρίππα22.

16Ο Ευρυκλής διακήρυττε στην Ιουδαία τη σκληρή φορολογία μετά τη διάσπαση Σπάρτης και Κοινού, που είχε ως αποτέλεσμα την οικονομική καταδυνάστευση των ασθενεστέρων περιοίκων, ενώ ο ίδιος διήγαγε τρυφηλή ζωή. Η διάσπαση είχε και οικονομικές αιτίες, γιατί η δύναμη της Σπάρτης όσο και του Καίσαρα στηρίζονταν στην υψηλή φορολογία. Την εποχή αυτή δεν υπήρχε καμία αγοραπωλησία, νομική ιδιοκτησία ή συγκέντρωση κεφαλαίων που να μην φορολογούνταν. Πολλές συγκρούσεις ξεκινούσαν απ’ το σημείο, όπου οι κάτοικοι ή οι πολιτικές ενώσεις αρνούνταν να καταβάλουν φόρους23.

17 Ανάλογες προσπάθειες νομισματοκοπιών παρατηρούνται μέχρι και τον 3° αι. μ.Χ. αλλά η αποτελεσματικότητά τους αμφισβητείται χωρίς τη στήριξη της αριστοκρατίας ή της κεντρικής εξουσίας. Βέβαια, τα εργατικά σωματεία των Ελευθερολακώνων και άλλων περιοχών, όπως της Εφέσου, διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στη ρωμαϊκή οικονομία και διοίκηση και περιόριζαν τις διαμάχες. Στα ακόλουθα νομίσματα (εικ. 6) εικονίζεται στην εμπρόσθια όψη μία ανδρική κεφαλή και η τεχνοτροπία παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με αυτή του Αγρίππα. Αλλά η αναγραφή στο πίσω μέρος της κεφαλής μαρτυρεί το όνομα ΛΥϹΙΞΕΝΙΔΑΣ. Είναι πιθανό το όνομα αυτό να συνδέεται με έναν Ρωμαίο αξιωματούχο ή με μέλος των Αγριππιαστών. Η επικρατέστερη εκδοχή είναι ότι έχει σκοπό να τιμήσει το εικονιζόμενο πρόσωπο. Η οπίσθια όψη πρέπει να προέρχεται από την ίδια μήτρα νομισμάτων της 5^ης ομάδας, αφού δεν εντοπίζεται κάποια ουσιώδης διαφορά και χρονολογείται μέχρι το 12 π.Χ., προτού ο Ευρυκλής αναχωρήσει από τη Σπάρτη για την Ιουδαία24.

18Ο Ευρυκλής συνέχισε να διατηρεί επαφές και γύρω στο 11 π.Χ. δραστηριοποιείται στο παλάτι του Ηρώδη σε ανταπόδοση της επίσκεψής του στη Σπάρτη. Εκεί αναμιγνύεται στα εσωτερικά του παλατιού, όταν ο Ηρώδης άρχισε να υποψιάζεται τους υιούς του, Αριστόβουλο και Αλέξανδρο, τους οποίους φυλάκισε και εξόντωσε στην Καισαρεία το 7 π.Χ. Ο Ευρυκλής προσποιούμενος συμπαράσταση στον Αλέξανδρο ώθησε αυτόν και τον αδερφό του να στραφούν και να αμφισβητήσουν την εξουσία του πατέρα τους αλλά μετά τους παρέδωσε σ’ αυτόν ως συνωμότες. Για τη δράση του αυτή επικροτήθηκε από τον Αντίπατρο, που ήταν ο ηθικός αυτουργός, και έλαβε πενήντα τάλαντα από τον Ηρώδη. Ο Ιώσηπος αναφέρει ότι διέφυγε στην Καππαδοκία, όπου αναμίχθηκε σε παρόμοιες ενδοοικογενειακές διενέξεις, αποκομίζοντας εκ νέου οικονομικά οφέλη από τον βασιλιά Αρχέλαο. Γι’ αυτό και του προσάπτεται ο χαρακτηρισμός δραματουργός25, ενώ φαίνεται ότι στο τέλος της δράσης του αναλωνόταν σε έριδες, που συγκεντρώνουν το λαϊκό ενδιαφέρον26.

19 Στο τέλος της πορείας του τάραξε τη Σπάρτη, επειδή συγκρούστηκε με τον Αύγουστο. Το σημείο τριβής ήταν οι ραδιουργίες του Ευρυκλή στην αυλή του Ηρώδη και η πολιτική αναγνώριση του Κοινού από τον Αύγουστο, που το καθιστούσε αυτόνομη πολιτεία, έθνος της αρχαιότητας. Οι Ελευθερολάκωνες έσπευσαν να προσεταιριστούν ταχύτερα τη Ρώμη, για να αποφύγουν τη βαρύτερη σπαρτιατική εξουσία. Ο Ευρυκλής δεν επιθυμούσε τη διάσπαση αλλά την ενότητα στη Λακωνία. Αναμφισβήτητα δεν επιδίωκε ούτε τον παραγκωνισμό των Ελευθερολακώνων. Ενδιαφέρθηκε, σύμφωνα με τον Στράβωνα, για την «επιστασία», την αυτοδιαχείριση των κτήσεων του, που δεν αποκλείει την ακεραιότητα των Ελευθερολακώνων. Χαρακτηρίστηκε ως «τύραννος» και ήταν λογικό ο Αύγουστος να επιδιώκει τον έλεγχο αυτού, όπως και του Ηρώδη στην Ιουδαία27. Ίσως η επιλογή του Ευρυκλή να στραφεί και προς τους Ελευθερολάκωνες ήταν μεταγενέστερη πολιτική του επιδίωξη, για να καλύπτουν αυτοί ακόμη και τις εκπαιδευτικές τους ανάγκες. Όλες οι ευκατάστατες οικογένειες των ελληνικών πόλεων επιδίωκαν μια αναβαθμισμένη εκπαίδευση για τα παιδιά τους. Οι δικαστικές διαφορές, επίσης, απαιτούσαν νομίσματα λόγω της επιβολής προστίμων28.

20Αλλά πώς θα γινόταν ο Ευρυκλής ευρύτερα γνωστός λόγω της φιλοτιμίας του, αφού η διαμάχη που προκλήθηκε κατευνάστηκε μόνο μετά το τέλος της ζωής του; Μάλιστα, οι τακτικές του, αν και είχαν ευγενή κίνητρα, όπως τη στήριξη της ενότητας και της σπαρτιατικής αίγλης, τον οδήγησαν σε πλήρη ρήξη με τη σπαρτιατική αριστοκρατία, γιατί τους θορύβησε η σύγκρουση με τον Καίσαρα. Έφερε σε σύγχυση την αριστοκρατία, επειδή θέλησε να εκμεταλλευτεί άκομψα τη φιλία του με τον Καίσαρα. Το επίρρημα «νεωστί» παραπέμπει στην τελευταία κοπή νομισμάτων του. Αφενός ανέστειλε την απεικόνιση Ρωμαίων αξιωματουχών, αφετέρου επανήλθε στο βαρύτερο νόμισμα as αντί των ρωμαϊκών sextans. Θέλησε να στηρίξει το Κοινό ως προπομπό της Σπάρτης. Όμως, η αριστοκρατία ανησυχούσε για τα αποθέματα μετά τις ευεργεσίες του και την οικονομική καταδυνάστευση της περιφέρειας29.

21 Η τελευταία αυτή σειρά νομισμάτων (εικ. 7) χρονολογείται μεταξύ 7 και 2 π.Χ. λίγο πριν από τον θάνατο του Ευρυκλή30. Η κεφαλή που εικονίζεται στην εμπρόσθια όψη χαρακτηρίζεται ως κεφαλή του Ηρακλή. Όμως, σε καμία όψη δεν διακρίνεται η πάγια αναγραφή του ονόματος ΕΠΙ ΕΥΡΥΚΛΕΟΣ και είναι αμφίβολο να πρόκειται για την κεφαλή του ίδιου του Ευρυκλή. Την ίδια περίοδο, μεταξύ 50-27 π.Χ., ο τύραννος από την Κω Νικίας απεικόνισε την κεφαλή του σε χάλκινο νόμισμα της Κω31. Πρόκειται για έναν δυναμικό άνδρα, του οποίου το κεφάλι διακρίνεται καθαρά και ο λαιμός καλύπτεται από μία δασύτριχη γενειάδα, ενώ διαφαίνεται η αρχή του στήθους. Στην οπίσθια όψη αναγράφεται το εθνικό με κατεύθυνση από τη δεξιά προς την αριστερή πλευρά ενός ροπάλου σε τρεις σειρές ΛΑ-ΚΕ | ΔΑΙ-ΜΟ | ΝΙ-ΩΝ. Σε κάποια από αυτά διαφαίνεται στο ύψος του ροπάλου ένα κηρύκειο. Η επιθυμία του να τονίζει την κοινή καταγωγή και την ενότητα των Λακεδαιμονίων παραμένει απαρέγκλιτη. Ενώ ο Ευρυκλής θέτει το νόμισμά του στην υπηρεσία όλων των κατοίκων της Λακωνικής, ο Αύγουστος διαχωρίζει την ιδιωτική του περιουσία από τα κρατικά ταμεία, έστω κι αν ως Καίσαρας έχει πρόσβαση σ’ αυτά32.

22Ο σπαρτιάτης Ευρυκλής προχώρησε και σε ευεργεσίες. Στη Σπάρτη ίδρυσε ένα Γυμνάσιο στην περιοχή Δρόμος, για να αθλούνται οι νέοι. Στην Κόρινθο κατασκεύασε θερμά λουτρά, τα οποία ήταν τα πιο σημαντικά της πόλης διακοσμημένα από λίθους και περίφημο λακωνικό μάρμαρο33. Στην πόλη του Ασωπού εξασφάλισε τα έξοδα για την κάλυψη του ελαίου στο Γυμνάσιο της πόλης και τιμήθηκε ως ευεργέτης από αυτήν34. Ο Ευρυκλής εξασφάλιζε το έλαιο ίσως για αθλητικές δραστηριότητες και στην πόλη Κυπαρισσία, ενώ παράλληλα φρόντιζε την αναδιοργάνωση των ιερών των πόλεων, όπου οι Ευρυκλείς θήτευαν ως ιερείς, όπως ο Γ.Ι.Ε. Ηρκλανός. Οι ευεργεσίες ήταν μία οικονομική μέθοδος των πολιτικών ηγετών της εποχής να ασκούν την επιρροή τους. Ο Ευρυκλής μετά το έτος 31 π.Χ. ευεργέτησε την πόλη της Μεσσήνης με 10.000 δηνάρια με σκοπό τις θυσίες των «Σεβαστών» αλλά και την κάλυψη εξόδων του ελαίου στα δύο Γυμνάσια της πόλης ξεχωριστά. Γι’ αυτό και οι Ελευθερολάκωνες εξασφάλιζαν αφορολόγητες εμπορικές δραστηριότητες εισαγωγών και εξαγωγών σε όσους ανέπτυσσαν ευεργετική δράση στις πόλεις τους με τιμητικά ψηφίσματα35.

23Η ευεργετική δραστηριότητα την ίδια χρονική περίοδο συναντάται σε πολλές περιοχές. Στη Μακεδονία η οικογένεια του Αρριδαίου αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα ευεργέτη δημιουργώντας ιερό του Καίσαρα μέσω ιδιωτικής πρωτοβουλίας αλλά και με τη βοήθεια της άρχουσας τάξης. Το νέο ιερό απέκτησε ταχέως μεγάλη απήχηση στους πολίτες και ο Απολλώνιος, μέλος της οικογενείας, ενσάρκωσε το χαρακτηρισμό ευεργέτης, διοργανώνοντας πομπή και εορταστικούς αγώνες προς τιμή του Δία και του Αυγούστου. Με το έργο του ο Ευρυκλής καταξιώθηκε στη Λακωνία σε τέτοιο βαθμό ως ευεργέτης, ώστε να εορτάζονται σε τιμή του τα «Ευρύκλεια»36. Τα Ευρύκλεια, όπως και τα Καισάρεια, χρονολογούνταν από το 15 μ.Χ. με τη δημιουργία ναού του Καίσαρα στην Αγορά της Σπάρτης. Πρόκειται για μεγάλους αθλητικούς αγώνες με την υποστήριξη αγωνοθετών και την τέλεση θρησκευτικών τελετών. Σε μία επιγραφή από το Γύθειο αναγράφεται ότι προστέθηκαν στα Καισάρεια άλλες δύο ημέρες. Η έβδομη μέρα στη μνήμη του Γ.Ι. Ευρυκλή και η όγδοη προς τιμή του Γ. Ι. Λάκωνα. Διαρκούσαν συνολικά οχτώ ημέρες. Μεγάλοι ευεργέτες κάλυπταν τις οικονομικές ανάγκες και με το πέρας των αγώνων στήνονταν ανδριάντες και εικόνες των νικητών με σκοπό να τιμούν τον Ευρυκλή και τους απόγονούς του. Ένας από αυτούς, ο Γάιος Ιούλιος Ευρυκλής Ηρκλανός, τιμάται στην πόλη Ασωπός, όπως και στο Γύθειο και έλαβε πολλά αξιώματα αποκτώντας ως πρώτος Έλληνας το αξίωμα του Συγκλητικού. Ο Ηρκλανός συνδέεται με τη μεταγενέστερη σπαρτιατική νομισματοκοπία του Αδριανού, που χρησιμοποίησε τον ίδιο οπισθότυπο με αυτόν των νομισμάτων του Ευρυκλή37.

24Με βάση τη νεότερη βιβλιογραφία, η απαρχή των αγώνων εστιάζεται από τον G. Steinhauer στο έτος 137 μ.Χ. για να τιμηθεί ο Ηρκλανός. Την περίοδο αυτή επιστρέφονται και τα Κύθηρα υπό τον Αυτοκράτορα Αδριανό στη Σπάρτη και εορτάζονται τα Ευρύκλεια με πρέσβη τον Γ. Ιούλιο Εύδαμο38.

25 Οι ευεργεσίες χαρακτήριζαν και την πολιτική του Αυγούστου, ο οποίος χρηματοδότησε προσωπικά τις εορτές μετά τη ναυμαχία του Ακτίου και αποζημίωσε οικονομικά την Ασία το έτος 12 π.Χ., ύστερα από σεισμική καταστροφή. Οι ευεργέτες κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο δεν περιορίζονταν μόνο στην κατοχή ενός αξιώματος στην πόλη, αλλά φρόντιζαν με τις ενέργειές τους και την αρωγή του βασιλιά ή καίσαρα να ευεργετούν το σύνολο των πολιτών39.

26Όλα τα νομίσματα του Ευρυκλή είναι από ορείχαλκο. Οι πηγές αναφέρουν ότι κατά την επίσκεψή του στην Ιουδαία η Ελλάδα δεν είχε πλέον την απαιτούμενη αντοχή να ικανοποιήσει την «πολυτέλειά» του40. Οι Ρωμαίοι πάντως αντιμετώπιζαν τις φίλιες πόλεις τους με πελατειακές σχέσεις επιβάλλοντας υψηλότοκο δανεισμό και αποκλείοντας την εξωτερική πολιτική. Η εμπρόσθια και οπίσθια όψη των νομισμάτων του Ευρυκλή δήλωναν συμβολικά την ανεξαρτησία της Σπάρτης, όπως και τα νομίσματα ανεξάρτητων πόλεων στην κλασική περίοδο41 και η νομισματοκοπία του ακολούθησε τις κοινές αρχές για τη χρήση του νομίσματος συνεχίζοντας μία κοινωνική αναγκαιότητα από την ελληνιστική περίοδο. Στόχευε να επιτύχει μια ελεγχόμενη νομισματική συμπεριφορά σε συνάρτηση με την κλειστή οικονομία που το εθνικό ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ επισημαίνει. Οι Ελευθερολάκωνες συνέχισαν τις φιλικές τους λειτουργίες, που συνδέονταν με εμπορικές και διαμετακομιστικές δραστηριότητες, έστω και αν υποχρεώνονταν να καταβάλλουν τα βαριά τέλη σε ισχυρούς συμμάχους. Οι Σπαρτιάτες χορηγούσαν τη Ρώμη με πολύτιμους λίθους και μεταλλεύματα, μεγάλο μέρος των οποίων αξιοποιούνταν για τη δημιουργία νομισμάτων. Η Σπάρτη ικανοποιούσε την τάση της Ρώμης προς τα είδη πολυτελείας, ενώ η αξιοποίηση των μετάλλων αποτελούσε για τον ανεπτυγμένο ελληνορωμαϊκό κόσμο βασική προϋπόθεση για την εδραίωση εγχρήματου οικονομικού συστήματος42.

27Ο Αύγουστος κατάφερε να αναπτύξει αμοιβαία εμπιστοσύνη με τις μεγάλες οικογένειες σε αντίθεση με τον Ευρυκλή που με το θάνατό του μόνο σταμάτησε η σύγχυση μ’ αυτές43. Η σχέση του με τη Ρώμη διατηρείται σε καλό επίπεδο, αφού τιμούν τη μνήμη του στα Ευρύκλεια-Καισάρεια το 15. Δεν είναι βέβαιο ότι όλες οι αριστοκρατικές οικογένειες επιθυμούσαν την απεικόνιση Ρωμαίων στα νομίσματα της Λακεδαίμονος. Πιθανώς, η διαμάχη και η απαξίωση της πολιτικής του Ευρυκλή εκφράστηκε από την αριστοκρατία με την αφαίρεση της αναγραφής ΕΠΙ ΕΥΡΥΚΛΕΟΥΣ στην τελευταία κοπή των νομισμάτων. Το φαίνομενο παρατηρείται σε βασιλικούς τίτλους της Κλεοπάτρας που διαγράφηκαν από επιγραφή μετά το 32 π.Χ. ως hostis rei publicae. Μετά τη ναυμαχία του Ακτίου αρκετές φοινικικές-συριακές πόλεις δεν εξέδιδαν πλέον νομίσματα με το πορτρέτο της, με σκοπό να σβήσουν από τη μνήμη τη διακυβέρνηση Κλεοπάτρας - Αντωνίου44.