Οικονομία και νομισματοκοπία των πόλεων της Πελοποννήσου στον 1ο αι. π.Χ.: Ο ρωμαϊκός παράγων
Economy and coinage of the Peloponnesian cities in the 1st c. BC: The Roman effect
Économie et frappe monétaire des cités du Péloponnèse au ier s. av. J.-C. : Le facteur romain
p. 399-410
Résumés
La période qui succède à la destruction de Corinthe en 146 av. J.-C., jusqu’à la fin du iie s. av. J.-C., est une période de pauvreté et de repli pour les villes du Péloponnèse, comme cela ressort des rares témoignages littéraires, de la quasi-absence de textes épigraphiques et des trouvailles monétaires. Les sources de tout type redeviennent abondantes au début du ier s. av. J.-C. En regroupant les informations, on s’efforce ici de déterminer quel fut l’impact de la présence romaine sur l’économie des villes péloponnésiennes et la probable influence de Rome aussi bien dans la frappe monétaire des cités que dans la relance de l’activité monétaire du Koinon achéen ressuscité. Même si l’on ne relève pas d’intervention spécifique des autorités romaines dans l’économie locale, nombreux sont toutefois les témoignages d’un développement économique des régions soumises, comme le Péloponnèse, par le biais du financement des entreprises militaires romaines. La prétendue autonomie monétaire des cités et des confédérations se révèle souvent n’être, en réalité, qu’un instrument soumis aux ordres du pouvoir romain.
The period from the destruction of Corinth in 146 BC until the end of the 2nd c. BC is a time of poverty and introspection for the cities of the Peloponnese, as is shown by the few existing literary sources and virtually non-existent epigraphic and numismatic evidence. There is an increase in all types of sources at the beginning of the 1st c. BC. In so far as the combination of information provided by these allows, the paper examines the role of the Roman presence in the economy of the Peloponnesian cities and the possible influence of Roman coinage both on the cities and on disputed resumption of minting by the reconstituted Achaean League. Although the Roman authorities do not intervene in local economies in regulatory terms, there are several testimonies indicating that they raised money from conquered territories, including the Peloponnese, for funding war. Consequently, the quasi-autonomous civic and league coinages were often essentially an instrument that complied with the demands of the Roman authorities.
Η περίοδος που ακολουθεί την καταστροφή της Κορίνθου το 146 π.Χ. και μέχρι το τέλος του 2ου αι. είναι μια εποχή ένδειας κι εσωστρέφειας για τις πόλεις της Πελοποννήσου, όπως δείχνουν οι λίγες φιλολογικές μαρτυρίες και τα σχεδόν ανύπαρκτα επιγραφικά κείμενα και νομισματικά ευρήματα. Οι παντός είδους πηγές πληθαίνουν και πάλι από τις αρχές του 1ου αι. π.Χ. Με βάση το συνδυασμό των πληροφοριών που παρέχουν οι πηγές αυτές επιχειρείται να προσδιοριστεί ο ρόλος της ρωμαϊκής παρουσίας στην οικονομία των πελοποννησιακών πόλεων κι η πιθανή επίδραση του ρωμαϊκού παράγοντα στη νομισματοκοπία, τόσο των πόλεων, όσο και στη διαφιλονικούμενη επανεκκίνηση της νομισματικής δραστηριότητας του επανασυσταθέντος Κοινού των Αχαιών. Αν και δεν παρατηρείται ρυθμιστική παρέμβαση των ρωμαϊκών αρχών στις κατά τόπους οικονομίες, πάμπολλες είναι οι μαρτυρίες άντλησης οικονομικών πόρων από τις κατακτημένες περιοχές, όπως και από την Πελοπόννησο, για την περαιτέρω χρηματοδότηση των ρωμαϊκών πολεμικών επιχειρήσεων. Η οιονεί αυτόνομη νομισματοκοπία πόλεων και κοινών αποτελεί, επομένως, συχνά στην ουσία ένα όργανο συμμορφωμένο με τις επιταγές της ρωμαϊκής αρχής.
Texte intégral
1 Κοινό τόπο στη μελέτη της οικονομικής ιστορίας και της ιστορίας της Οικονομίας αποτελεί η ευρύτερα αποδεκτή πλέον διαπίστωση ότι στην επιτυχία της επιβολής της Pax Romana συνέβαλε αποφασιστικά το γεγονός ότι η κεντρική αρχή δεν παρενέβαινε ρυθμιστικά στις κατά τόπους οικονομίες παρά την εποπτεία που ασκούσε και τις εγγυήσεις που προσέφερε στις κοινωνίες1. Η περίπτωση των πόλεων της Πελοποννήσου αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα για τον έλεγχο της παραπάνω διατύπωσης.
2Η μελέτη της οικονομίας των πόλεων της Πελοποννήσου την περίοδο που ακολουθεί την καταστροφή της Κορίνθου και φτάνει ως τη δεύτερη περίπου δεκαετία του 1ου αι. π.Χ., δηλαδή ως την εποχή των μιθριδατικών πολέμων, προσκρούει στις πενιχρές πηγές που διαθέτουμε. Η σπανιότητα γραπτών μαρτυριών και νομισματικών εκδόσεων2 αλλά και η έλλειψη αρχαιολογικής τεκμηρίωσης κάθε είδους δημόσιας δραστηριότητας οφείλονται στην πολιτική αποδυνάμωση και οικονομική συρρίκνωση των πόλεων, καθώς είχε προηγηθεί μια ακόμα πιο δραματική περίοδος με αλλεπάλληλες συγκρούσεις, που επηρέασαν τις πόλεις, τόσο σε πολιτικό, όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Η συνακόλουθη αστάθεια και ανασφάλεια είχαν ως αποτέλεσμα την αιμορραγία των πληθυσμών και των οικονομικών αποθεμάτων των πόλεων και την περιορισμένη δυνατότητα κάθε είδους ανάπτυξης, είτε επρόκειτο για την παραδοσιακή αγροτική οικονομία είτε για τη βιοτεχνία είτε για το εμπόριο.
3Παρά την εσωστρέφεια που κυριαρχεί ανάμεσα στο 146 π.Χ. και τις αρχές του 1ου αι. π.Χ. στις πόλεις της Πελοποννήσου, τα δημόσια πράγματα συνεχίζουν να λειτουργούν, τύποις τουλάχιστον, με τη διατήρηση της αυτονομίας και αυτοδιοίκησης, ενώ οι πόλεις προσπαθούν να ανασυντάξουν τις δημιουργικές τους δυνάμεις, να αντιμετωπίσουν τις εσωτερικές λειτουργικές ανάγκες, να αναδιοργανωθούν και να ανακάμψουν. Τη δεινή οικονομική κατάσταση καταδεικνύουν οι επιγραφές, που αρχίζουν να πληθαίνουν και πάλι από τις αρχές του 1ου αι. π.Χ., μαρτυρώντας ότι οι πόλεις στρέφονται κατά κανόνα σε εύπορους ευεργέτες προκειμένου να καλύψουν τις ζωτικές τους ανάγκες3. Ρόλο ευεργετών διαδραματίζουν όχι μόνο πολίτες αλλά και ορισμένοι negotiatores, που αναπτύσσουν έντονη οικονομική δραστηριότητα σε περιοχές της Πελοποννήσου, οι οποίες τους προσέφεραν τις απαραίτητες δυνατότητες κερδοφορίας, όπως μαρτυρούν επιγραφικές και φιλολογικές πηγές4. Ο ευεργετισμός αποτελεί επομένως τη βασική πηγή κάλυψης των οικονομικών απαιτήσεων εντός των πόλεων, ενώ η εκποίηση δημόσιας περιουσίας, η επιβολή εκτάκτων εισφορών και ο δανεισμός δείχνουν τις προσπάθειες των πόλεων ν’ ανταπεξέλθουν στις εσωτερικές τους ανάγκες και τις φορολογικές τους υποχρεώσεις προς τους Ρωμαίους5.
4Στα πρώτα χρόνια του 1ου αι. π.Χ., οι ρωμαϊκές αρχές δεν έχουν θεσπίσει ακόμη συστηματική φορολογία6, ωστόσο επιβάλλονται έκτακτες εισφορές7, οι οποίες μάλιστα είναι αρκετά επαχθείς για τις ήδη βεβαρυμένες πόλεις. Παράλληλα, οι ἐπιταγαί ή τα ἐπιτάγματα (οι συνεισφορές σε είδος, τρόφιμα ή ιματισμό για τα ρωμαϊκά στρατεύματα, και η στρατολόγηση πληθυσμού), που πιστοποιούνται από επιγραφικά ή φιλολογικά κείμενα για τις πόλεις της Πελοποννήσου κατά τον 1ο αι. π.Χ., σήμαιναν αφαίμαξη του δημιουργικού δυναμικού και των οικονομικών αποθεμάτων των πόλεων8, οι οποίες, συγχρόνως, αντιμετώπιζαν και τη μάστιγα των πειρατικών επιδρομών9. Αν και η Σύγκλητος συχνά εφοδίαζε τους στρατηγούς της με τεράστια ποσά για τη συντήρηση και πληρωμή των στρατευμάτων τους10, οι Ρωμαίοι στρατηγοί συμπλήρωναν ενίοτε τις ανάγκες τους σε ρευστό με τη σύληση και διαρπαγή των τοπικών ιερών θησαυρών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό του Σύλλα, η εκστρατεία του οποίου το 88 π.Χ. για την ανακατάληψη των περιοχών της Ανατολής, που είχαν χαθεί από τον Μιθριδάτη, αφού αρχικά χρηματοδοτήθηκε από ιερούς θησαυρούς, οι οποίοι του απέφεραν 9000 λίβρες χρυσού11, στη συνέχεια τροφοδοτήθηκε από τα πολύτιμα αναθήματα των Δελφών, της Ολυμπίας και της Επιδαύρου που διήρπασε ο Σύλλας και τα επαναχύτευσε σε aurei και δηνάρια12. Ο Πλούταρχος, άλλωστε, παραδίδει σχετικά με τον Μιθριδατικό πόλεμο ότι «δι’ ἐκείνου [εννοείται ο Λούκουλλος] γὰρ ἐκόπη τὸ πλεῖστον ἐν Πελοποννήσῳ περὶ τὸν Μιθριδατικὸν πόλεμον, καὶ Λευκόλλειον ἀπ’ ἐκείνου προσηγορεύθη καὶ διετέλεσεν ἐπί πλεῖστον ὑπό τῶν στρατιωτικῶν χρειῶν ἐν τῷ πολέμῳ λαμβάνον ἀμοιβὴν ταχείαν » (Λουκ., 2, 1-20). Την ίδια τακτική ακολούθησε ο Σύλλας και στην περίπτωση της Ασίας, τις πόλεις της οποίας υποχρέωσε σε καταβολή εισφοράς 20.000 ταλάντων, τα οποία ο Λούκουλλος μετέτρεψε σε νόμισμα (Πλούταρχος, Λουκ., 4, 1: «Σύλλας δὲ τὴν Ἀσίαν δισμυρίοις ταλάντοις ἐζημίωσε, προσταχθὲν αὐτῷ τά τε χρήματα ταῦτα πρᾶξαι καὶ νόμισμα κόψαι»). Ανάλογες ανάγκες εξώθησαν και τους imperatores, που ενεπλάκησαν στους εμφυλίους της περιόδου 49 ως 31 π.Χ. να ακολουθήσουν την ίδια τακτική και να συγκεντρώσουν πολύτιμα μέταλλα από οπουδήποτε και σε οποιαδήποτε μορφή και να τα μετατρέψουν σε aurei και κυρίως σε δηνάρια13. Με τον τρόπο αυτό μεγάλες ποσότητες δηναρίων εισήχθησαν στις τοπικές κυκλοφορίες, ιδιαίτερα της Ανατολής, στις οποίες παρατηρείται ήδη μια κλιμακούμενη εξαφάνιση ή αποδυνάμωση των τοπικών νομισματοκοπιών, γεγονός που επέφερε την εξομοίωση των διαφορετικών νομισματικών μονάδων, έτσι ώστε τα δηνάρια να αρχίσουν να χρησιμοποιούνται ευρέως ως ισοδύναμα της δραχμής14. Οι διεργασίες αυτές είχαν ολοκληρωθεί έως τα τέλη του 1ου αι. π.Χ., οπότε και κατεστάλη κάθε πυρήνας αναταραχής, επικράτησε η απαραίτητη για την ανάπτυξη του εμπορίου σταθερότητα, διασφαλίστηκε η απρόσκοπτη και ασφαλής διακίνηση σε όλη την έκταση της ρωμαϊκής επικράτειας15 και δημιουργήθηκε ένα ομοιογενές οικονομικό πλαίσιο στο οποίο στηρίχθηκε στο εξής η αυτοκρατορία.
5Σε αυτό ακριβώς το ευρύτερο περιβάλλον, όπου συναντώνται η οικονομική δυσπραγία των πόλεων και των ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων με τον σοβαρό πλουτισμό των ολίγων και την κυκλοφορία σημαντικών ποσοτήτων νομισμάτων και πολύτιμων μετάλλων, τοποθετείται η νομισματοκοπία των πόλεων της Πελοποννήσου του 1ου αι. π.Χ. Τα νομισματικά ευρήματα υποδεικνύουν ότι μετά το 146 π.Χ. και έως το τέλος του 2ου αι. οι πόλεις της περιοχής, των οποίων και τα τελευταία αποθέματα πλούτου πρέπει να είχαν ήδη εξανεμιστεί, δεν εξέδωσαν καθόλου αργυρά νομίσματα και ελάχιστα ίσως χαλκά16. Η εικόνα αυτή συμβαδίζει με την περιγραφή από τον Πολύβιο μιας γενικότερης οικονομικής παρακμής17 και επιστροφής σε μια οικονομία αυτάρκειας, πράγμα που επιβεβαιώνεται και από την έλλειψη επιγραφικών κειμένων και αρχαιολογικών τεκμηρίων, όπως ήδη αναφέρθηκε.
6Τα κατά τόπους νομισματοκοπεία επαναλειτουργούν μέσα στον 1ο αι. π.Χ., κυρίως με εκδόσεις σε χαλκό18, γεγονός που υποδηλώνει και την επιστροφή στην εγχρήματη οικονομία. Ώθηση στον εκχρηματισμό της οικονομίας θα πρέπει να έδωσε η στροφή της ρωμαϊκής πολιτικής προς μια φορολογία σε νόμισμα, όπως είχε προκρίνει ο Πομπήιος19. Άλλωστε, η παρουσία στρατού σε διάφορα σημεία της ρωμαϊκής επικράτειας όχι μόνο απαιτούσε μεγάλες ποσότητες ρευστού για τη συντήρησή του, αλλά και προκαλούσε ανάγκες μεγαλύτερης νομισματικής ευελιξίας κι επομένως και μικρότερων νομισματικών υποδιαιρέσεων για την κάλυψή τους. Παράλληλα, ένας ολόκληρος μικρόκοσμος επιτηδευματιών που θα συνέδεε την επιβίωσή του με τις ανάγκες του στρατού, θα επέφερε και την αύξηση της χρήσης και ροής νομισμάτων. Η σταδιακή ανάκαμψη των πόλεων, η οποία διαφαίνεται στα έργα επισκευής, κυρίως και λιγότερο ανοικοδόμησης εκ βάθρων, των δημοσίων κτηρίων στη διάρκεια του 1ου αι. π.Χ., προϋποθέτει επίσης τη διακίνηση χρήματος, τόσο λόγω των μαρτυρουμένων χρηματικών δωρεών των ευεργετών, όσο και λόγω των αμοιβών που θα εισέπρατταν μια σειρά εμπλεκόμενοι στα δημόσια αυτά έργα. Η άφιξη κι εγκατάσταση Ρωμαίων και Ιταλιωτών επιχειρηματιών, οι οποίοι εμφανίζονται για πρώτη φορά στις επιγραφές της Πελοποννήσου στο πρώτο μισό του 1ου αι. π.Χ. και σταδιακά ανέπτυξαν, όπως προαναφέρθηκε, σημαντική παρουσία στις τοπικές κοινωνίες, σίγουρα τόνωσαν την οικονομία20.
7Είναι προφανές ότι η στρατιωτική ή ιδιωτική παρουσία των Ρωμαίων στην περιοχή είχε σοβαρό αντίκτυπο τόσο στην τοπική οικονομία όσο και στη νομισματοκοπία. Ως προς τη νομισματοκοπία μάλιστα, βασικό σημείο τριβής μεταξύ των ειδικών αποτελεί η ύπαρξη ή μη νομισματικής δραστηριότητας του επανιδρυμένου Κοινού των Αχαιών. Ο χρόνος επανασύστασης του Κοινού, όπως και οι νέες αρμοδιότητές του αμφισβητούνται, καθώς η μόνη σχετική αναφορά στις πηγές είναι η ασαφής πληροφορία του Παυσανία (VII, 16, 9-10) ότι το 146 π.Χ. το Κοινό των Αχαιών διαλύθηκε και λίγα χρόνια αργότερα επανιδρύθηκε21.
8 Η επανασύσταση του Κοινού επιβεβαιώνεται από επιγραφικά κείμενα που, όμως, προέρχονται στο σύνολό τους από την Ολυμπία και χρονολογούνται ανάμεσα στο πρώτο τέταρτο του 1ου αι. π.Χ. και την ίδρυση της επαρχίας της Αχαΐας από τον Αύγουστο. Επιγραφικές πηγές που να πιστοποιούν την «επανίδρυση» της Αχαϊκής Συμπολιτείας αμέσως μετά το 146 π.Χ. δεν υπάρχουν. Η απουσία επιγραφικών αναφορών στο Κοινό πριν από τις πρώτες δεκαετίες του 1ου αι. π.Χ. συμβαδίζει άλλωστε με τη γενικότερη έλλειψη επιγραφικών κειμένων από την Ολυμπία, αλλά και ευρύτερα από την Πελοπόννησο, κατά το δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ. Η μόνη αμφισβητούμενη ως προς τη χρονολόγησή της επιγραφή είναι αυτή του βάθρου ενός έφιππου αγάλματος του Πατρέως Δάμωνος, επικεφαλής ενός σώματος Ἀχαιῶν που πολέμησαν στο πλευρό των Ρωμαίων κατά των Γαλατών. Το μνημείο στήθηκε στην Ολυμπία από τους στρατιώτες 19 πόλεων της Αχαΐας και της Αρκαδίας και η χρονολόγησή του συνδέεται με την ταύτιση του Γναίου Δομιτίου, του υπάτου που αναφέρεται στην επιγραφή, με κάποιον από τους ομώνυμους υπάτους που απαντούν μεταξύ του 192 και του 96 π.Χ. Η σύγχρονη έρευνα απορρίπτει πλέον με ιστορικά επιχειρήματα τη χρονολόγηση του πρώτου εκδότη του κειμένου, E. Kunze, στο 122 π.Χ. και κλίνει σε μια χρονολόγηση είτε πριν το 146 π.Χ. είτε στα πρώτα χρόνια του 1ου αι. π.Χ.22.
9Τα υπόλοιπα επιγραφικά κείμενα που αφορούν στο Κοινό και ομόφωνα τοποθετούνται στον 1ο αι. π.Χ. προέρχονται από μνημεία που στήθηκαν στην Ολυμπία προς τιμήν Ρωμαίων αξιωματούχων και Ελλήνων ευεργετών23. Στο διάστημα 100-72 π.Χ. το Κοινὸν τῶν Ἀχαιῶν και οι Ῥωμαῖοι ἐνγαιοῦντες ανήγειραν στην Ολυμπία δύο βάθρα προς τιμήν του Cn. Egnatius Cn. f.24. Στο πρώτο μισό του 1ου αι. π.Χ. χρονολογείται το μνημείο που ίδρυσε το Κοινό προς τιμήν του proquaestor Q. Ancharius Q. f.25. Το άγαλμα που αφιέρωσε το Κοινό προς τιμήν του Οκταβιανού είναι παλαιότερο του 27 π.Χ., αφού αυτός δεν φέρει ακόμη τον τίτλο «Augustus»26. Οι υπόλοιπες επιγραφές που αναφέρουν μη γνωστά πρόσωπα (IvO 401, 415 και 420), τα οποία τιμήθηκαν από το Κοινό στην Ολυμπία, χρονολογούνται βάσει του σχήματος των γραμμάτων κατά προσέγγιση την ίδια εποχή.
10Ενώ η χρονολόγηση των επιγραφικών μαρτυριών σχετικά με το Κοινό των Αχαιών, με εξαίρεση την επιγραφή για τον Πατρέα Δάμωνα, δεν θέτει, όπως φαίνεται, ιδιαίτερα προβλήματα, δεν συμβαίνει το ίδιο με τα ερωτήματα για μια πιθανή νομισματική δραστηριότητά του, τα οποία παραμένουν αναπάντητα. Το ενδιαφέρον για τη νομισματοκοπία του Κοινού ανανέωσε η μελέτη του C. Boehringer27, ο οποίος βασιζόμενος στο θησαυρό του Poggio-Picenze προτείνει ότι το Κοινό εξέδωσε αργυρό νόμισμα και λίγα χαλκά μετά το 146 π.Χ., σε αντίθεση με την παραδοσιακή άποψη που δεν δέχεται νομισματικές εκδόσεις του αναδιοργανωμένου Κοινού μετά το 146 π.X. Ο C. Boehringer αποπειράται επίσης να προσδιορίσει την εκάστοτε έδρα του Κοινού28, καθώς και το χρόνο επανένταξης σε αυτό ορισμένων πόλεων με βάση τη νομισματοκοπία τους. Η άποψη αυτή προκάλεσε εκ διαμέτρου αντίθετες αντιδράσεις, με ένα μέρος των ερευνητών να αποδέχεται τη νέα χρονολόγηση, ενώ ένα άλλο να εξακολουθεί να απορρίπτει τη χρονολόγηση νομισματοκοπίας του Κοινού μετά το 146 π.Χ.29.
11Οι επιγραφικές μαρτυρίες οι οποίες, όπως αναφέρθηκε, πιστοποιούν την ύπαρξη του Κοινού στον 1ο αι. π.Χ. δεν μπορούν να φωτίσουν το θέμα της νομισματοκοπίας του, όπως άλλωστε δεν δίνουν τη δυνατότητα να προσδιοριστούν γενικότερα οι αρμοδιότητές του, η έκταση και η οργάνωσή του, εφόσον στο σύνολό τους αποτελούν σύντομα τιμητικά κείμενα. Η απονομή τιμών σε Ρωμαίους αξιωματούχους δείχνει ότι επρόκειτο για ένα σώμα απόλυτα συμμορφωμένο με τη ρωμαϊκή πολιτική, η οποία άλλωστε δεν θα είχε επιτρέψει την επανασύστασή του, αν δεν το θεωρούσε πολιτικά ακίνδυνο ή πολύ περισσότερο χρήσιμο για την εξυπηρέτηση των δικών της σκοπών στην περιοχή, όπως την ευχερέστερη άσκηση ελέγχου και οργάνωση μιας ευρύτερης ζώνης που θα περιελάμβανε πολλούς μικρότερους πυρήνες-πόλεις. Η επιγραφή του τιμητικού μνημείου για τον Κόιντο Αγχάριο, ο οποίος προσδιορίζεται εκτός από πάτρων του Κοινού και ως ἀντιταμίας, ίσως είναι διαφωτιστική για την πιθανότητα άσκησης οικονομικού ελέγχου μέσω του Κοινού, πιθανότητα που επιτείνεται, αν ισχύει η ταύτιση του Κοΐντου Αγχαρίου με τον ομώνυμο που μαρτυρείται σε επιγραφή από το Γύθειο30. Πρόκειται για την επιγραφή που αναφέρεται στην επανειλημμένη σύναψη δανείων της πόλης από τους Ρωμαίους Κλοατίους, οι οποίοι καλούνται για μια ακόμη φορά να δανείσουν την πόλη, όταν η παρουσία του Μ. Αντωνίου Κρητικού στην περιοχή δημιούργησε εκ νέου την ανάγκη για χρήματα. Η επιγραφή ανατρέχει και σε παλαιότερες περιπτώσεις οικονομικών απαιτήσεων από Ρωμαίους αξιωματούχους, οι οποίες παρεκάμφθησαν με τη μεσολάβηση των Κλοατίων, μεταξύ των οποίων και οι απαιτήσεις του Κοΐντου Αγχαρίου για ιματισμό. Αν, λοιπόν, ο ἀντιταμίας που τιμάται από το Κοινό των Αχαιών είναι ο Κόιντος Αγχάριος της επιγραφής του Γυθείου, δεν αποκλείεται αυτός και άλλοι αξιωματούχοι να χρησιμοποίησαν το Κοινό ως όργανο άσκησης των οικονομικών τους πιέσεων συνολικά προς τις πόλεις-μέλη του Κοινού.
12Οπωσδήποτε η χρησιμοποίηση του Κοινού από τους Ρωμαίους θα προσέφερε πολλά πλεονεκτήματα ως προς την οργανωμένη άντληση από μια ευρύτερη περιοχή των οικονομικών πόρων που τους ήταν απαραίτητοι για την οικονομική και νομισματική στήριξη των πολεμικών τους επιχειρήσεων. Υπό αυτό το πρίσμα δεν θα ήταν απίθανο να χρησιμοποιήθηκε το Κοινό ως φορέας υλοποίησης των οικονομικών και νομισματικών επιταγών της ρωμαϊκής αρχής για την εξυπηρέτηση των στρατιωτικών αναγκών της. Όπως, άλλωστε, προαναφέρθηκε, μαρτυρούνται περιπτώσεις συγκέντρωσης των πολύτιμων μετάλλων από τις περιοχές της Ανατολής και η επαναχύτευσή τους από τους Ρωμαίους αξιωματούχους σε αναγνωρίσιμα, ρωμαϊκά κατά κύριο λόγο, νομίσματα. Η J. Warren μάλιστα ταύτισε τα αργυρά νομίσματα της Πάτρας, της Σπάρτης της Δύμης, του Αιγίου και πιθανόν και της Αιγείρας με εκείνα που, όπως παραδίδει ο Πλούταρχος (Λουκ., 2, 1-2), έκοψε ο
13Λούκουλλος στην Πελοπόννησο31: «L. Lucullus went to the Peloponnese, ordered the Achaian League cities of the Corinthian Gulf together with Rome’s loyal ally Sparta, to strike coins in the pan-Peloponnesian format of the Achaian League».
14Τα τριώβολα, λοιπόν, που θα μπορούσαν με υποκίνηση των Ρωμαίων να έχουν κοπεί την εποχή αυτή με τους ευρύτατα γνωστούς στην περιοχή τύπους της ισχυρής Συμπολιτείας του 2ου αι π.Χ., θα αποτελούσαν προφανώς και το καλύτερο μέσο πληρωμής των στρατιωτών, οι οποίοι έπαιρναν στα χέρια τους ένα ισχυρό, κοινά αποδεκτό και απόλυτα αναγνωρίσιμο στις αγορές νόμισμα.
15Η απουσία ασφαλώς χρονολογημένων ανασκαφικών ευρημάτων και οι αμφισβητούμενες και αντιφατικές προτάσεις χρονολόγησης της απόκρυψης θησαυρών, όπως του Αγρινίου παλαιότερα και της Ζούγρας τελευταία, δεν διαφωτίζουν καθοριστικά το ερώτημα σχετικά με την ύπαρξη νομισματοκοπίας του Κοινού των Αχαιών μετά το 146 π.Χ., χωρίς ωστόσο να την αποκλείουν32. Αποδεχόμενοι τη νομισματική δραστηριότητα του Κοινού υπό την παρότρυνση ή/και επίβλεψη των ρωμαϊκών αρχών, η εικόνα στον 1ο αι. π.Χ. αι. διαμορφώνεται ως εξής (πίν. 1) :
16 Παρά το σημαντικό ποσοστό εκχρηματισμού της οικονομίας στον 1ο αι. π.Χ., από τις 40 περίπου πόλεις της Πελοποννήσου, που είχαν αναπτύξει νομισματική δραστηριότητα κατά τον 2ο αι. π.Χ., είτε αυτόνομη είτε στο πλαίσιο της Αχαϊκής Συμπολιτείας, μόνον 20 εμφανίζονται να επανεκδίδουν νομίσματα. Οι περισσότερες πόλεις εξέδωσαν νομίσματα σε χαλκό34, με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως η Σικυών, η Μεσσήνη, η Λακεδαίμων, το Άργος και η Μεγαλόπολη, οι οποίες προέβησαν και σε αργυρές εκδόσεις. Παράλληλα, οι κοπές με τύπους του Αχαϊκού Κοινού, πάντα σε άργυρο, προέρχονται κυρίως από την Αχαΐα, της οποίας εκπροσωπούνται όλες σχεδόν οι πόλεις, όπως επίσης και από τη Σικυώνα, την Ήλιδα και από ορισμένες πόλεις της Αρκαδίας, ενώ συνδέονται κατά τα φαινόμενα με τις ανάγκες των Ρωμαίων για τη χρηματοδότηση των πολεμικών τους επιχειρήσεων35.
17Συνεπώς, η νομισματοκοπία της Πελοποννήσου στη διάρκεια του 1ου αι. π.Χ. περιλαμβάνει εκδόσεις στο όνομα τόσο του Kοινού όσο και πόλεων. Οι κοπές με τύπους του Κοινού τοποθετούνται στη δεκαετία του 80, όταν ο Σύλλας επιχειρούσε κατά του Μιθριδάτη36. Όπως προαναφέρθηκε, η Warren ταυτίζει τα νομίσματα αυτά με εκείνα που κατά τον Πλούταρχο (Λούκουλλος, 2, 1-2) έκοψε ο Λούκουλλος στην Πελοπόννησο37. Δεν λείπουν κάποιες «αυτόνομες» κοπές των πόλεων38, των μέσων περίπου του αιώνα που δεν αποκλείεται να συνδέονται με την παρουσία του Πομπηίου στην Ελλάδα και την Ανατολή, από όπου, σύμφωνα με τον Καίσαρα, κατόρθωσε να επανδρώσει εννέα λεγεώνες και 300 πλοία, επιβάλλοντας στις πόλεις της Πελοποννήσου μεταξύ άλλων και την πληρωμή υπέρογκων ποσών39. Τέλος, μια ακόμα προσπάθεια νομισματικής παραγωγής στη δεκαετία του 30, συνδέεται με τα γεγονότα πριν από το Άκτιο, όταν ο Αντώνιος με την Κλεοπάτρα διαχεί-μασαν στην Πελοπόννησο (Δίων, L, 9, 3). Ανάμεσα στις κοπές αυτές ξεχωρίζουν εκείνες του Αιγίου και της Ήλιδος, οι οποίες εξέδωσαν νομίσματα με τύπους της Συμπολιτείας.
18Η όλη εικόνα, όπως αυτή ανασυντίθεται μέσα από τα νομίσματα που αποδίδονται στο επανιδρυμένο Κοινό των Αχαιών, ενισχύει την υπόθεση ότι κατά τον 1ο αι. το Κοινό δεν αποτελούσε ένα ισχυρό πολιτικό σώμα με απόλυτο έλεγχο της νομισματικής του δραστηριότητας, αλλά χρησιμοποιήθηκε από τη ρωμαϊκή αρχή για τη διευκόλυνσή της στην άσκηση της διοίκησης και για την κάλυψη των οικονομικών αναγκών της. Τα αναγνωρίσιμα στις αγορές αργυρά νομίσματα του Κοινού με τους τύπους της ισχυρής Συμπολιτείας του 2ου αι. π.Χ., αποτελούσαν ένα ευπρόσδεκτο μέσον πληρωμής των ανδρών του ρωμαϊκού στρατού.
19Παρατηρείται δηλαδή ουσιαστικά, στην προκειμένη περίπτωση, η πάγια τακτική της Ρώμης, σύμφωνα με την οποία η κεντρική αρχή σεβόταν κάποιες οιονεί πολιτικές ισορροπίες, αν και επέβαλε ουσιαστικά τους όρους της οργάνωσης των τοπικών νομισματοκοπιών. Κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου αποτελεί το γεγονός ότι οι τοπικές κοινωνίες, παρότι χειμαζόμενες από τη δεινή εσωτερική οικονομική τους κατάσταση, υποχρεώθηκαν αρκετές φορές να ανταποκριθούν στις εισφορές και στα επιτάγματα που αξίωναν οι Ρωμαίοι, με τον τρόπο που εκείνοι επέβαλαν. Παράλληλα, η ροή μεγάλων ποσοτήτων νομισμάτων και πολύτιμων μετάλλων, έστω και για τις ανάγκες των στρατευμάτων, σε μια κοινωνία, η οποία στο μεγαλύτερο μέρος της είχε συνηθίσει για πολλά χρόνια σε μια οικονομία αυτάρκειας, ανέτρεψε τις έως τότε γνωστές δομές θέτοντας τις βάσεις του μετέπειτα σχεδόν απόλυτα εκχρηματισμένου και οπωσδήποτε ενοποιημένου νομισματικού συστήματος της αυτοκρατορίας. Η ίδια η νομισματοκοπία των ελληνικών πόλεων, τέλος, μεταλλάχθηκε υπό το πρίσμα της διαφορετικής ιδεολογίας που είχε η Ρώμη ως προς το νόμισμα, το οποία θεωρούσε, κυρίως, έναν πρακτικό τρόπο συναλλαγής, μια προσέγγιση που διαφοροποιείται ουσιαστικά από αυτήν της ελληνικής πόλης-κράτους, η οποία θεωρούσε τη νομισματοκοπία συνώνυμη της πολιτικής αυτονομίας και ανεξαρτησίας της.
20Συνεπώς, αν και οι πόλεις της Πελοποννήσου ή το Κοινό των Αχαιών εκδίδουν νομίσματα, η εξωτερική εικόνα των οποίων παραμένει στα πρότυπα των εκδόσεων των προηγούμενων χρόνων, στην πραγματικότητα η εκδίδουσα αρχή βρίσκεται «υπό κατοχήν», ενώ η ίδια η λειτουργία της νομισματοκοπίας εξυπηρετεί συγκεκριμένες σκοπιμότητες, οι οποίες δεν αφορούν τις τοπικές αρχές που την ασκούν. Ενώ, λοιπόν, η ρύθμιση των τοπικών οικονομιών δεν αποτελούσε πολιτικό ζητούμενο για τη ρωμαϊκή αρχή, στην ουσία η διαφοροποίηση των μεγεθών και των αναγκών σε χρήμα που προκαλούσαν οι πολεμικές αναμετρήσεις, τις επηρέαζαν de facto.
Bibliographie
Des DOI sont automatiquement ajoutés aux références bibliographiques par Bilbo, l’outil d’annotation bibliographique d’OpenEdition. Ces références bibliographiques peuvent être téléchargées dans les formats APA, Chicago et MLA.
Format
- APA
- Chicago
- MLA
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
10.1093/acprof:oso/9780195386844.003.0017 :Harl 1996 = K. Harl, Coinage in the Roman Economy, 300 BC to AD 700 (1996).
Rizakis, Zoumbaki 2001 = A. D. Rizakis, S. Zoumbaki (with the collaboration of M. Kantirea), Roman Peloponnese I. Roman Personal Names in their Social Context (Achaia, Arcadia, Argolis, Corinthia and Eleia) (2001).
Touratsoglou 2010 = I. Touratsoglou, «Coin Production and Coin Circulation in the Roman Peloponnese», στο Α. D. Rizakis, Cl. E. Lepenioti (επιμ.), Roman Peloponnese ΙΙΙ. Society, Economy and Culture in the Imperial Roman Order: Continuity and Innovation (2010), σ. 235-351.
Warren 2007 = J. A.W. Warren, The Bronze Coinage of the Achaian Koinon. The Currency of a Federal Ideal (2007).
Notes de bas de page
1 R. Pezzimenti, «An Essay on the Genesis of Economic Development: An Introduction», Metalogicon 14/1 (2001), σ. 25.
2 Για την έλλειψη επιγραφικών πηγών, βλ. S. Zoumbaki, «Elean Relations with Rome and the Achaean Koinon and the Role of Olympia», στο Α. D. Rizakis, Cl. E. Lepenioti (επιμ.), Roman Peloponnese ΙΙΙ. Society, Economy and Culture in the Imperial Roman Order: Continuity and Innovation (2010), σ. 116-118, και για την έλλειψη νομισματικών εκδόσεων πριν τις αρχές του 1ου αι. π.Χ., βλ. Touratsoglou 2010, σ. 239.
3 Έτσι, π.χ., στο Γύθειο τιμάται στη δεκαετία του 70 π.Χ. ο Λακεδαιμόνιος γιατρός Δαμιάδας, που προσέφερε δωρεάν τις ιατρικές του υπηρεσίες (IG V 1, 1445). Ο Επιδαύριος Ευάνθης εκτός άλλων ευεργεσιών φροντίζει για φθηνότερη πώληση βασικών ειδών διατροφής και τα διανέμει με την ευκαιρία κάποιων εορτών (IG IV2 1, 66), ενώ το ίδιο πράττουν ο Αγέδαμος στην Καλαμάτα (IG V 1, 1370) κι ο Αριστώνυμος στη Μεγαλόπολη (IG V 2, 437). Η Νικίππα και η Φαηνά στη Μαντίνεια φροντίζουν με δικά τους έξοδα για την τέλεση θρησκευτικών εορτών και τη συντήρηση των ιερών (IG V 2, 165 και 266).
4 Για τη διείσδυση των negotiatores στις τοπικές κοινωνίες, βλ. R. M. Errington, «Aspects of Roman Acculturation in the East under the Republic», στο P. Kneissl, V. Losemann (επιμ.), Alte Geschichte und Wissenschaftsgeschichte. Festschrift für Karl Christ zum 65. Geburtstag (1988), σ. 143. Ειδικά για τη δράση των Ρωμαίων «επιχειρηματιών» στην Πελοπόννησο, βλ. S. Zoumbaki, «Die Niederlassung römischer Geschäftsleute in der Peloponnes», Tekmeria 4 (1998/1999), σ. 112-176.
5 Όπως συνέβη με τις αποζημιώσεις που αξίωσε ο Σύλλας από την επαρχία της Ασίας, για τις οποίες οι τοπικές κοινότητες δανείστηκαν από τους publicani, βλ. Κικέρων, ad Quintum fratrem 1, 33, Πλούταρχος, Λούκουλλος, 7 και 20, Αππιανός, Μιθριδάτειος, 83, 376. Πρβλ. M. H. Crawford, «Rome and the Greek World: Economic Relationships», The Economic History Review 30 (1977), σ. 47.
6 Δεν υπάρχουν στοιχεία για συστηματική φορολογία από civitates stipendiariae στην Ελλάδα, καθώς και για δράση δημοσιωνών πριν από τον 1ο αι. π.Χ., βλ. D. Strauch, Römische Politik und griechische Tradition. Die Umgestaltung Nordwest-Griechenlands unter römischer Herrschaft (1996), σ. 25, και R. M. Kallet-Marx, Hegemony to Empire. The Development of the Roman Imperium in the East from 148 to 62 BC (1995), σ. 59-65.
7 Οι έκτακτες εισφορές αποτελούσαν ένα είδος αναγκαστικής συμμετοχής των πόλεων στους πολέμους της Ρώμης, καθώς οι Ρωμαίοι θεωρούσαν ότι «υποχρεώνονταν» να αναλάβουν τις μεγάλες πολεμικές επιχειρήσεις τους, οπότε οι ηττημένοι αντίπαλοί τους έπρεπε ουσιαστικά και να τις χρηματοδοτούν. M. H. Crawford (σημ. 5), σ. 43. Πρβλ., επίσης, F. Santangelo, Sulla, the Elites and the Empire. A Study of Roman Politics in Italy and the Greek East (2007), σ. 113 και 116.
8 Είναι πολλά τα παραδείγματα τέτοιων περιπτώσεων που μαρτυρούνται επιγραφικά. Π.χ., βλ. το ψήφισμα IG IV2 1, 66, από την Επίδαυρο για τον Ευάνθη Ευνόμου, που απαριθμεί τις ευεργεσίες του προς την πόλη στη δεκαετία του 70 π.Χ. και αποκαλύπτει τις δυσκολίες της πόλης που αντιμετωπίζει σιτοδεία, λόγω της παρουσίας στρατιωτών του Μάρκου Αντωνίου του ἐπὶ Κρητῶν στρατηγοῦ, ενώ αναφέρεται και στην αξίωση των Ρωμαίων να παράσχει η πόλις στρατιώτες. Παρόμοιες ευεργεσίες καταγράφονται και στο τιμητικό ψήφισμα της ίδια πόλης για τον Αριστόβουλο Ξενοδόκου, IG IV2 1, 65. Επανειλημμένες ανάγκες δανεισμού λόγω απαιτήσεων των ρωμαϊκών αρχών, καθώς και αξιώσεις στρατολόγησης εντοπίων περιγράφονται και στο τιμητικό ψήφισμα για τους Κλοατίους από το Γύθειον, IG V 1, 1146. Παρόμοιες επιβαρύνσεις φαίνεται ότι αναφέρει και αποσπασματική επιγραφή του 1ου αι. π.Χ. από τη Σπάρτη (IG V 1, 11).
9 Η πειρατεία, που αυτή την περίοδο έχει αναζωπυρωθεί στην ανατολική Μεσόγειο, όχι μόνο μαστίζει τις παραθαλάσσιες περιοχές της Πελοποννήσου μέχρι την πάταξή της από τον Αύγουστο, αλλά και οδηγεί τους Ρωμαίους να επιβάλουν επιτάγματα στους ντόπιους πληθυσμούς για να στηρίξουν τον αγώνα τους κατά των πειρατών. Βλ. H. A. Ormerod, Piracy in the Ancient World: An Essay in Mediterranean History (1924, ανατ. 1997), σ. 228 κ.ε., και 250-259, και P. De Souza, Piracy in the Graeco-Roman World (1999, ανατ. 2002), σ. 141-148. Πρβ. Lex de provinciis praetoriis (IKnidos I, 31), όπου γίνεται λόγος για προστασία της ανατολικής Μεσογείου από τους δύο διοικητές, της Μακεδονίας και της Ασίας, τους οποίους εντέλλεται η Σύγκλητος να γράψουν στους γειτονικούς βασιλείς και να τους απαγορεύσουν την υποστήριξη στους πειρατές.
10 Για παράδειγμα, η Σύγκλητος είχε εγκρίνει στον Σύλλα 18.000.000 δηνάρια για τις ανάγκες του Ασιατικού πολέμου, ενώ δύο δεκαετίες αργότερα προέβη στην ίδια πράξη προμηθεύοντας 36.000.000 στον Πομπήιο για τον Πειρατικό πόλεμο, Πλούταρχος, Λούκουλλος 13 (74 π.Χ.), Αππιανός, Μιθριδάτειος, 420 (67 π.Χ.) και Πομπήιος, 25, πρβ. Harl 1996, σ. 54.
11 Αππιανός, Μιθριδάτειος, 84. Πρβλ. Harl 1996, σ. 50.
12 Πλούταρχος, Σύλλας 25, 12 και 19. Παυσανίας, ΙΧ, 7, 4.
13 Βλ. Harl 1996, σ. 59, για την περίπτωση του Μ. Αντωνίου, ο οποίος «struck purer denarii obtaining metal from Greek staters, republican denarii and bullion stocks collected by the Liberators».
14 Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του θησαυρού της Αλικαρνασσού, που εμπεριείχε δηνάρια και κιστοφόρους (B. Overbeck, «Ein Schatzfund der späten Republik von Halikarnassos», SNR 56 [1978], σ. 164-73), ή της Ιεράπυτνας (IGCH 352 και 318) με δηνάρια, κιστοφορικά, αθηναϊκά και τοπικά των πόλεων της Κρήτης.
15 Για το δυτικό τμήμα, βλ. M. Molin, «Circulation, transports et déplacements en Europe occidentale (iie s. av. J.-C. – iie s. apr. J.-C.) : données indigènes et apports romains», Pallas 80 (2009), σ. 210.
16 Αυτό υποστηρίζουν η Warren 2007, σ. 175, και ο Touratsoglou 2010, σ. 239. Αντίθετα, παλαιότερα ο M. H. Crawford, Coinage and Money under the Roman Republic (1985), σ. 126, υποστήριζε ότι «…issues of bronze coinage were being produced on a vast scale in Greece towards the middle and end of the second century».
17 Πολύβιος, XXXVI, 17, 5 κ.ε.
18 M. H. Crawford (σημ. 16), σ. 197: «Sulla had struck imitations of the tetradrachms of Athens in the course of his campaigns and, as we have seen Athens continued to strike some silver issues down to Caesar. Thessaly and Thasos also struck silver in this period and there was one last group of four issues of tetradrachms of Roman Macedonia».
19 Harl 1996, σ. 54. Ο Πομπήιος αναδιοργάνωσε το σύστημα φορολόγησης των επαρχιών της Ανατολής «so that taxation in coin replaced predatory plundering».
20 Το ρόλο των Ρωμαίων «επιχειρηματιών» στην τόνωση της οικονομίας υπογραμμίζει και η J. A. W. Warren, «After the Boehringer Revolution. “The New Landscape” in the Coinage of the Peloponnese», Τopoi 7 (1997), σ. 109-114.
21 Ο J. A. O. Larsen, Representative Government in Greek and Roman History (1966), σ. 109, υποστηρίζει ότι η Αχαϊκή Συμπολιτεία διαλύθηκε μετά το 146 π.Χ. και λίγα χρόνια αργότερα επανεμφανίστηκε ως μια μικρότερη ένωση πόλεων. Ο T. Schwertfeger, Der Achaiische Bund von 146 bis 27 v. Chr. (1974), σ. 52-55, ειδικά 19 κ.ε. και 27 κ.ε. δεν δέχεται ότι η συμπολιτεία διαλύθηκε κι επανιδρύθηκε, αλλά ότι ήδη το 146/145 π.Χ. εξακολουθούσε να υπάρχει με διαφορετική ωστόσο αποστολή και σύνθεση μελών. Ο R. M. Kallet-Marx (σημ. 6), σ. 76-82, θεωρεί ότι τα κοινά είχαν ήδη καταρρεύσει και δεν καταργήθηκαν από τον Μόμμιο και την επιτροπή συγκλητικών που τον πλαισίωνε στην αναδιοργάνωση της περιοχής, οι οποίοι απλώς δεν ενδιαφέρθηκαν να τα αναδιοργανώσουν. Ο D. Strauch, Römische Politik und griechische Tradition. Die Umgestaltung Nordwest-Griechenlands unter römischer Herrschaft (1996), σ. 33, αποδίδει στην επανιδρυθείσα συμπολιτεία ορισμένες νέες αρμοδιότητες που αφορούσαν στη συλλογή φόρων και τη στρατολόγηση για τον ρωμαϊκό στρατό. Για βιβλιογραφία στο θέμα, βλ. Warren 2007, σ. 175.
22 Ο Ε. Kunze, «Ein hellenistisches Reiterdenkmal», στο Bericht über die Ausgrabungen in Olympia 5 (1956), σ. 160-164, pl. 81 (SEG XV, 1958, 254) ακολουθούμενος από τον T. Schwertfeger (σημ. 21), σ. 30-38, και πρόσφατα από τη Warren 2007, σ. 154, αρ. 10, ταυτίζουν τον Cn. Domitius με τον ύπατο του 122 π.Χ., ταύτιση που αμφισβητείται ήδη στο BÉ 1976, σ. 282. Ο L. Moretti, Iscrizioni storiche ellenistiche I (1967), σ. 153-154, αρ. 60, και BÉ 1990, σ. 295-300, τον ταυτίζει με τον ύπατο του 192 π.Χ. και χρονολογεί το κείμενο την εποχή της συμμαχίας Αχαιών και Ρωμαίων, ενώ ο R. M. Kallet-Marx (σημ. 6), σ. 79, και 352-353, προκρίνει την ταύτιση με τους ομωνύμους υπάτους των ετών 162 ή 96 π.Χ. Η πρόταση του L. Moretti επανέρχεται στο προσκήνιο (F. Canali de Rossi, «Nuova interpretazione di ISE I, 60», στο Iscrizioni storiche ellenistiche. Decreti per ambasciatori greci al senato. Testo critico, traduzioni e commento. Supplemento e indici [20062], σ. 244-256, και ανακοίνωση στο CIEGL XIII στην Οξφόρδη, 4 Σεπτεμβρίου 2007) με την ταύτιση των Γαλατών με τους Γαλάτες μισθοφόρους που υπηρετούσαν στο πλευρό του Αντιόχου Γ´. Για βιβλιογραφία, βλ. επίσης Rizakis, Zoumbaki 2001, EL *177.
23 Παρουσίαση των επιγραφικών πηγών κι ένταξή τους στις ως τώρα γνώσεις μας για το Κοινό, βλ. S. Zoumbaki (σημ. 2), σ. 117-118.
24 IvO 333 (SEG XVII, 198)· 938 + F. Eckstein, «Ehrenstatue für Cn. Egnatius », στο Bericht über die Ausgrabungen in Olympia 6 (1958), σ. 214-216 (SEG XVII, 197). Για τον Cn. Egnatius, βλ. Rizakis, Zoumbaki 2001, EL *178. Για τους Ῥωμαίους ἐνγαιοῦντες, βλ. S. Zoumbaki, «Ῥωμαῖοι ἐνγαιοῦντες. Römische Grundbesitzer in Eleia», Tyche 9 (1994), σ. 213-218.
25 IvO 328. Πρβ. επίσης Rizakis, Zoumbaki 2001, EL *15.
26 IvO 367.
27 C. Boehringer, «Zur Geschichte der Achaischen Liga im 2. und im 1. Jh. v. Chr. im Lichte des Munzfundes von Poggio Picenze (Abruzzen)», στο A. D. Rizakis (επιμ.), Achaia und Elis in der Antike, Akten des 1. Internationalen Symposiums, Athen, 19.-21. Mai 1989 (1991), σ. 163-170. Πρβλ., επίσης, A. Campanelli, «Il ripostiglio monetale di Poggio Picenze», ibid., σ. 155-161.
28 Για το θέμα της έδρας του επανιδρυμένου Κοινού, βλ. S. Zoumbaki (σημ. 2), σ. 116-125.
29 Οι απόψεις του C. Boehringer (σημ. 27) αναλύονται από τον ίδιο και στο «Quelques remarques sur la circulation monétaire dans le Péloponnèse au iie et au ier siècle av. J.-C.», στο C. Grandjean (επιμ.), Le Péloponnèse d’Épaminondas à Hadrien, Colloque de Tours, 6-7 octobre 2005 (2008), σ. 83-89, 87, παρατίθεται και η αντίθετη άποψη, «ou bien toutes les monnaies à types achéens émises après 146 sont des émissions frappées par, ou bien pour, les autorités romaines (Warren), ou bien une part d’entre elles a été émise par le koinon achéen recréé après 146 (Boehringer)». Τον Boehringer ακολουθεί η J. A. W. Warren, «Towards a Resolution of the Achaian League Silver Coinage Controversy: Some Observations on Methodology», στο M. J. Price κ.ά. (επιμ.), Essays in Honour of Robert Carson and Kenneth Jenkins (1993), σ. 87-99, and Warren 2007, σ. 175-176. Την ίδια άποψη ακολουθεί και ο συντάκτης (A. Walker) του καταλόγου BCD Peloponnesos, καθώς και ο S. Benner, Achaian League Coinage of the 3rd through 1st Centuries B.C.E. (2008). Η αντίθετη άποψη έχει εκφραστεί από τους Ι. Τουρατσογλου, Η. Τσουρτη, «Συμβολή στην κυκλοφορία των τριωβόλων της Αχαϊκής Συμπολιτείας στον ελλαδικό χώρο: η μαρτυρία των “θησαυρών”», στο A. D. Rizakis (επιμ.), Achaia und Elis in der Antike, Akten des 1. Internationalen Symposiums, Athen, 19.-21. Mai 1989 (1991), σ. 171-88, επίσης Μ. Lakakis-Marchetti, «À propos du monnayage achéen et des trésors qui le font connaître», στο Χαρακτήρ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου (1996), σ. 147-156.
30 IG V 1, 1146. Για το πρόσωπο, βλ. Rizakis, Zoumbaki 2001, EL 15.
31 J. A. W. Warren, «The Achaian League, Sparta, Lucullus: Some Late Hellenistic Coinages», στο Χαρακτήρ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου (1996), σ. 305. Αυτό το αποδέχεται και ο C. Boehringer (σημ. 27), σ. 87-88. Η χρήση αυτών των νομισμάτων για τις ανάγκες του ρωμαϊκού στρατού, ο οποίος φαίνεται ότι παρέμεινε στην περιοχή για κάποια διαστήματα, θα μπορούσε να αποτελεί μια ακόμα ερμηνεία για την απουσία δηναρίων από την Πελοπόννησο πριν την εποχή της αναμέτρησης του Μ. Αντωνίου με τον Οκταβιανό. Touratsoglou 2010, σ. 242.
32 Πρώτες, βασικές δημοσιεύσεις: M. Thompson, The Agrinion Hoard (1968). M. Oeconomidès κ.ά., «Le Trésor de Zougra (IGCH 261) et la circulation monétaire dans le Péloponnèse au iie siècle », στο G. Moucharte κ.ά. (επιμ.), Liber Amicorum Tony Hackens (2007), σ. 379-433. Η έρευνα της M. LakaKis-Marchetti αναμένεται να δώσει την οριστική λύση στο θέμα.
33 Ο πίνακας έχει καταρτιστεί με βάση τον συνδυασμό των στοιχείων των δύο μοναδικών έως τώρα καταλόγων νομισμάτων της Πελοποννήσου της εποχής αυτής που επιχειρούν μια αναλυτική περιγραφή και χρονολογική κατάταξη: BCD Peloponnesos και S. Benner (σημ. 29).
34 J. H. Kroll, «Traditionalism vs Romanization in Bronze Coinages of Greece, 42–31 B.C.», Topoi 7 (1997), σ. 123-136.
35 Όπως διαπιστώνει και ο Touratsoglou 2010, σ. 241.
36 Είναι γνωστό ότι ο Σύλλας επέβαλε βαριά φορολογία στις πόλεις της Ασίας, από τις οποίες απέσπασε 20.000 τάλαντα, και πολύ πιθανόν και σε αυτές της Πελοποννήσου. Στη διετία 85-83 είχε συγκεντρώσει 100 εκατομμύρια δηνάρια σε χρυσό και άργυρο. Βλ. Harl 1996, σ. 51.
37 J. A. W. Warren (σημ. 31), σ. 305. Αυτό το αποδέχεται και ο Boehringer (σημ. 29), σ. 87-88.
38 Warren 2007, σ. 176. Μια περιορισμένη σχετικά δραστηριότητα εντοπίζεται στη δεκαετία του 60 και συνδέεται πιθανόν με τον Πειρατικό Πόλεμο του Πομπηίου (67-63 π.Χ.).
39 Caesar, BC, ΙΙΙ, 3, 2, και 3, 56-57.
Auteurs
Διευθύντριες Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Τομέας Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023