Version classiqueVersion mobile

La monnaie dans le Péloponnèse

 | 
Charles Doyen
, 
Eva Apostolou

Ο θησαυρός Δύμη Ι1

The Dyme I hoard

Le trésor Dymé I

Μαρία Λακακη

Résumé

Le trésor Dymé I fut mis au jour lors d’une fouille de sauvetage à Katô Achaïa (ancienne Dymé), au Sud-Ouest de Patras. Il contient 801 monnaies, dont l’écrasante majorité sont des drachmes d’étalon symmachique, excepté 2 didrachmes béotiens du même étalon du iie s. et 3 bronzes des membres du Koinon. De cette somme, 617 monnaies représentent des émissions de la Confédération achéenne et 181 des émissions autonomes des poleis de la Grèce centrale et du Péloponnèse. Parmi les exemplaires achéens, 211 font partie des catégories Early et Late de M. Thompson et 406 appartiennent à des émissions plus récentes, absentes du trésor d’Agrinion. Les émissions les plus récentes du trésor, achéennes et autonomes, datent du début (172-171) de la 3e guerre de Macédoine. Le décret honorifique d’un Cassandre fils de Menestheus (Syll.3 653) donne à supposer que les émissions autonomes de certains membres du Koinon furent produites avec l’argent distribué par Eumène, selon les plans des Romains, dans le but de briser le front des Achéens à la veille de la guerre. Les données de la fouille indiquent que le trésor fut enfoui au moment de la déportation en Italie de 1 000 Achéens après Pydna (167 av. J.-C.).

Texte intégral

  • 1 Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται προς τους Charles Doyen, διδάκτορα Φιλολογίας και μόνιμο ερευνητή το (...)
  • 1 Την ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή, που τον έθεσε αμέσως στη διάθεσή μου με τη γνωστή γενναιο (...)
  • 2 Π. Αγαλοπουλου-Καλλιοτζη, «Θησαυρός αργυρών τριωβόλων από την Πάτρα (1973)», ΑΕ 1979 (1981), σ. 188 (...)
  • 3 M. Lakakis-Marchetti, Le monnayage en argent de la ligue achéenne. Réflexions sur l’histoire de la (...)

1Ο θησαυρός που παρουσιάζεται βρέθηκε από την υπογράφουσα στις 27 Αυγούστου 1987, κατά τη διάρκεια σωστικών ανασκαφών της ΣΤ’ΕΠΚΑΠατρών, στο οικόπεδο Δημ. Σαμίκου, στη διασταύρωση των οδών Φιλοποίμενος και Παυσανίου στην Κάτω Αχαγιά (αρχ. Δύμη). Τον ονομάσαμε Δύμη Ι για να τον ξεχωρίζουμε από τον άλλο, κατά πολύ μικρότερο Δύμη ΙΙ, που περιέχει 50 μόνο συμμαχικές δραχμές, από τις οποίες οι 30 της Αχαϊκής Συμπολιτείας και βρέθηκε από τη συνάδελφο και φίλη Μαίρη Μηλιτσοπούλου-Κωτσάκη1 σε σκάμμα δρόμου της ίδιας πόλης τον Ιούνιο 1987. Από άποψη περιεχομένου, ο θησαυρός Δύμη ΙΙ είναι εντελώς ανάλογος μ’ αυτόν της Πάτρας 1973, που βρήκε και δημοσίευσε η Πηνελόπη Αγαλοπούλου-Καλλιοτζή2. Ο θησαυρός Δύμη Ι περιλαμβάνει 801 νομίσματα, στη συντριπτική πλειοψηφία τους συμμαχικές δραχμές, αν εξαιρέσουμε δύο βοιωτικά συμμαχικά δίδραχμα και τρία χάλκινα. Βρέθηκαν ανάμεσα σε δύο αρχαία δάπεδα, στο στρώμα καταστροφής του αρχαιότερου, μέσα σε μια μπάλα χώμα, δείγμα της φύλαξής τους μέσα σε σακούλι ή κιβώτιο από οργανική ύλη, δέρμα, ύφασμα ή ξύλο. Ο θησαυρός αποτέλεσε αργότερα τη βάση της μελέτης μας για τα αργυρά νομίσματα της Αχαϊκής Συμπολιτείας, που κατέληξε σε διδακτορική διατριβή3.

Image 10000000000002E90000021C9077E5B4ECA41951.jpg

Εικ. 1. Οικ. Δ. Σαμίκου : κάτοψη της ανασκαφής.

2Από τις συμμαχικές δραχμές, οι 617 αποτελούν εκδόσεις της Αχαϊκής Συμπολιτείας, ποσοστό λίγο πάνω από 77% και οι υπόλοιπες 181 αυτόνομες κοπές διαφόρων πόλεων, στη μεγάλη πλειοψηφία τους της Πελοποννήσου, αλλά και της γειτονικής κεντρικής Ελλάδας. Ειδικότερα, ταυτίσαμε 15 δραχμές Αιτωλίας, 6 δραχμές και 2 δίδραχμα του Κοινού των Βοιωτών και 5 δραχμές των Οπουντίων Λοκρών. Από αυτόνομες εκδόσεις πόλεων της Πελοποννήσου έχουμε 18 Σικυώνος, όλα με περιστέρι και χίμαιρα, 23 Άργους, 2 Λακεδαίμονος, 87 Μεγαλόπολης, από τις οποίες οι 52 με την επιγραφή «ΜΕΓ», 10 Μεσσήνης και 13 Κορώνης. Τα 3 χάλκινα ανήκουν με τη σειρά τους σε πόλεις-μέλη του Κοινού.

Καταλογοσ των νομισματων

  • 4 Dengate 1967.
  • 5 Grandjean 2003.
  • 6 Grunauer 1978.
  • 7 Tsangari 2007.
  • 8 Agrinion.
  • 9 Zougra.

3Τα νομίσματα καταχωρήθηκαν κατά γεωγραφικά διαμερίσματα, αυτόνομα ή του Κοινού των Βοιωτών, αρχικά της κεντρικής Ελλάδας, στη συνέχεια της Πελοποννήσου. Ακολουθούν αυτά της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Ο κατάλογος κλείνει με τα χάλκινα. Για τα αυτόνομα της Μεγαλόπολης ακολουθήσαμε την κατάταξη του Dengate4, γι’ αυτά της Μεσσήνης τη μελέτη της Grandjean5, για της Λακεδαίμονος αυτή της Grunauer6, της Αιτωλίας τη μελέτη της Τσαγκάρη7. Για τα υπόλοιπα τις δημοσιεύσεις του BMC και Sylloge και δεν ήταν μικρή η βοήθεια που πήραμε από τη δημοσίευση της Thompson8 για το θησαυρό του Αγρίνιου, όπως κι από τη δημοσίευση του θησαυρού της Ζούγρα9. Στην κατάταξη των αχαϊκών συμμαχικών δραχμών, ακολουθούμε την ίδια σειρά, που υιοθετήσαμε και στη διατριβή μας. Δεν δίνεται όμως ο πλήρης κατάλογος λόγω της έκτασής του παρά μόνο ο αριθμός των νομισμάτων κατά σειρά και έκδοση. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι ο άξονας δεν είναι σταθερός. Η διάμετρος κυμαίνεται από 12-15,5 χιλ. Σ᾽ αυτά της περιόδου IV, ελαφρά πλατύτερα, η διάμετρος φτάνει και τα 17 χιλ. Ο μέσος όρος βάρους για τα νομίσματα της περιόδου II είναι 2,35 γρ., γι’ αυτά της περιόδου III 2,36 γρ. και γι’ αυτά της περιόδου IV 2,38 γρ. Τα νομίσματα που εικονίζονται στους πίνακες δηλώνονται με αστερίσκο.

Αυτονομεσ εκδοσεισ (181 νομισματα)

Κεντρική Ελλάδα

Αιτωλία (15 νομίσματα)

4Ε. : Κεφάλι Αταλάντης με καυσία προς τα δ. / Ο. : Κάπρος, έτοιμος προς επίθεση προς τα δ., το έδαφος δηλώνεται με μία γραμμή· επάνω : επιγραφή ΑΙΤΩΛΩΝ (άλλοτε πλήρης, άλλοτε ελλιπής ανάλογα με την περίπτωση)· κάτω από τη γραμμή εδάφους, στο έξεργο : αιχμή δόρατος. Κάτω από την κοιλιά του ζώου, γράμματα, μονογράμματα και/ή τμήματα ονομάτων, πολλές φορές και στο έξεργο, αρ. της αιχμής. BMC Peloponnesus, Aetolia, 16-37.

5– Κ κάτω από την κοιλιά, Α (;) αρ. της αιχμής δόρατος. Tsangari 2007, 4e s., 34d, 594-633.

6Δ848 : 6-7· 14,5-17 χιλ., 2,42 γρ. Ε. : Tsangari 2007, D32.

7Δ849 : 4· 14-15 χιλ., 2,20 γρ. Το έξεργο λείπει.

Image 100000000000001E0000001EE379B430724C92F3.jpgκάτω από την κοιλιά, ΔΙ αρ. της αιχμής. Tsangari 2007, 3e s., gr. II, 21a, 507-518.

8Δ850: 7· 15 χιλ., 2,35 γρ. Ε.: Tsangari 2007, D16. / O.: Tsangari 2007, R19.

  • 10 Η Τσαγκάρη διαβάζει(...)

Image 100000000000001A0000001B2ABB387C716C854D.jpgανάμεσα στα πίσω10, διεσταλμένα πόδια του ζώου,Image 10000000000000180000001D27A348CDF30D5760.jpgκάτω από την κοιλιά. Tsangari 2007, 5e s., 66j, 1213-1225.

9Δ852: 4· 15,5 χιλ., 2,28 γρ. O.: Tsangari 2007, R161.

  • 11 Η Τσαγκάρη διαβάζει επίσης(...)

Image 10000000000000180000001E96BDB1D2130A027B.jpgανάμεσα στα πίσω, διεσταλμένα πόδια του ζώου,Image 100000000000001C0000001E4A539D184441A266.jpgκάτω από την κοιλιά11. Tsangari 2007, 5e s., 66j, 1223.

10Δ851: 7· 15,5-16 χιλ., 2,36 γρ.

  • 12 Η Τσαγκάρη αναφέρεται μόνο σε μονόγραμμα(...)

– ΑΡ καιImage 10000000000000180000001BF80C533F2EC5F6BE.jpg, κάτω από την κοιλιά12. Tsangari 2007, 5e s., 65a, 1128-1131.

11Δ853 : 9· 15,5-17 χιλ., 2,43 γρ.

Image 100000000000001900000018BAB949CB5DF1C05E.jpgαρ.,Image 10000000000000180000001BECACFC80FBD61F3D.jpgδ. κάτω από την κοιλιά. Tsangari 2007, 5e s., 66t, 1262-1266.

12Δ847: 8· 17 χιλ., 2,44 γρ. Ε.: Tsangari 2007, D118. / O.: Tsangari 2007, R204.

Image 10000000000000180000001A9353D63BFFA735D9.jpgαρ., ΕΥ δ., κάτω από την κοιλιά. Tsangari 2007, 5e s., 77b, 1391-1394.

13Δ854: 6-7· 14-16 χιλ., 2,30 γρ. O.: Tsangari 2007, R309.

Image 100000000000001A0000001E63004949B8678B74.jpgαρ., ΕΥ δ., κάτω από την κοιλιά. Tsangari 2007, 5e s., 77a, 1380-1390.

14Δ843: 7· 16,5 χιλ., 2,37 γρ. Ε.: Δ844-846, Agrinion 676-677. Ο.: Δ844· Tsangari 2007, R279.

15Δ844*: 8· 15-16 χιλ., 2,36g. Ε.: Δ843, 845-846, Agrinion 676-677. Ο.: Δ843· Tsangari 2007, R279 (πίν. Ι).

– «ΔΩΡ» ακολουθούμενο απόImage 10000000000000180000001E561ECE7819A3ABE2.jpgκάτω από την κοιλιά. BMC Peloponnesus, Aetolia 21· Agrinion 673-676· Zougra 2209, 2222· Tsangari 2007, 5e s., 76c, 1361-1377.

16Δ846: 2-3· 15,5-17 χιλ., 2,39 γρ. Ε.: Δ843, Δ844· Tsangari 2007, D149· Agrinion 676-677. Ε. και Ο.: Δ845· Zougra 2209.

17Δ845 : 10-11· 15,5-17 χιλ., 2,40 γρ. Ε. : Agrinion 676-677. Ε. και Ο. : Δ846· Zougra 2209.

– «ΔΙΩ» καιImage 10000000000000160000001A32549C5EADC507EB.jpgκάτω από την κοιλιά. Tsangari 2007, 5e s., 76a, 1349-1359.

18Δ842: 2-3· 14-16 χιλ., 2,37 γρ. Ε.: Agrinion 671. / Ο.: Tsangari 2007, R273.

  • 13 Η Τσαγκάρη διαβάζει «ΚΛΕΟ ΔΙΣ».

– «ΚΛΕΟ», ακολουθούμενο από το γράμμα «Δ» καιImage 10000000000000190000001D6D7AEDF9D84886B7.jpgκάτω από την κοιλιά13. Tsangari 2007, 5e s., 67 h, 1329.

19Δ841: 3· 17 χιλ., 2,23 γρ. Ο.: Tsangari 2007, R250.

– Μονογράμματα δύσκολα αναγνωρίσιμα κάτω από την κοιλιά, από τα οποία το δεύτερο θα μπορούσε να είναι έναImage 10000000000000180000001AA2EF5AE4334C4375.jpgκαι το πρώτο έναImage 10000000000000190000001BC0F4567C881776FD.jpg, αλλά πολύ αμφίβολο. Βλ. Tsangari 2007, 5e s., 66i, 1209-1212.

20Δ855 : 1· 17-19 χιλ., 2,36 γρ.

Βοιωτία (8 νομίσματα)

21Συμμαχικά δίδραχμα του 2ου αι. π.Χ.

  • 14 Ο B. V. Head, «On the Chronological Sequence of the Coins of Boeotia», NC s. 3, 1 (1881), σ. 266, π (...)

22– Ε.: Κεφάλι δαφνοστεφανωμένου Ποσειδώνα14 προς τα δ., μέσα σε κύκλο από στιγμές ή χωρίς κύκλο. / Ο.: Φτερωτή Νίκη με μακρύ χιτώνα, όρθια προς τ᾽ αρ., στο προτεταμένο δεξιό χέρι κρατάει στεφάνι, με το αριστερό στηρίζεται σε τρίαινα. Το εθνικό «ΒΟΙΩΤΩΝ» κάθετα στα δ.· μονόγραμμα

Image 100000000000001C0000001C32C4E5C3F97DB88A.jpgμπροστά από τη Νίκη· κάτω από το μονόγραμμα υπάρχει συχνά και γράμμα. BMC Boeotia 97· Zougra 2451.

23Δ1120: 10· 22-23,5 χιλ., 4,73 γρ.

Image 10000000000000200000001E7C2E8EC992A4AAE9.jpgΑπό κάτω: X. SNG Delepierre 1326-27· Zougra 2433-34, 2446, 2448-49.

24Δ1121*: 10· 16,5-18 χιλ., 4,91 γρ. (πίν. Ι).

25Συμμαχικές δραχμές

26– Ε.: Βοιωτική ασπίδα. / Ο.: Αμφορέας, κάτω δ. ημισέληνος, το σύνολο μέσα σε έγκοιλο τετράγωνο. BMC Boeotia 29· Zougra 2398.

27Δ1114: 6· 14-15 χιλ., 2,42 γρ.

28Δ1115: 10· 14 χιλ., 2,56 γρ.

29– Ε.: Βοιωτική ασπίδα. / Ο.: Κάνθαρος, επάνω ρόπαλο· δ. και αρ. από τη βάση του κανθάρου «Β-ΟΙ», μέσα σε έγκοιλο τετράγωνο. BMC Boeotia 32· Zougra 2407.

30Δ1116: 6-7· 13-14 χιλ., 2,24 γρ.

31Δ1117*: 10· 13-14,5 χιλ., 2,66 γρ. (πίν. Ι).

32– «Β-ΟΙ» δ. και αρ. από τη βάση του κανθάρου· ημισέληνος κάτω δ. BMC Boeotia 30, 52-54· Zougra 2428.

33Δ1118: 11-12· 12,5-14 χιλ., 2,54 γρ.

34Δ1119: 5-6· 14-15,5 χιλ., 2,29 γρ.

Οπούντιοι Λοκροί (5 νομίσματα)

35– Ε.: Κεφάλι Αθηνάς με κράνος προς τα δ. / Ο.: Αίας γυμνός πάνω σε γραμμή εδάφους, με το αριστερό πόδι λυγισμένο μπροστά, βαδίζοντας σε μάχη, κρατώντας το ξίφος στο αριστερό και την ασπίδα στο δεξιό χέρι. Στην εσωτερική πλευρά της ασπίδας λιοντάρι ή κόκορας. Αριστερά, από κάτω προς τα πάνω: «ΛΟΚΡΩΝ».

36Δ1150: 12· 16 χιλ., 2,24 γρ.

  • 15 Zakynthos, σ. 175· H. Nicolet-Pierre, Numismatique grecque (2002), σ. 185.

37– Ε.: Κεφάλι Περσεφόνης με στεφάνι από στάχυα ή καλάμια15 προς τα δ. / Ο.: Αίας γυμνός, όπως προηγουμένως· στην εσωτερική πλευρά της ασπίδας φίδι. Αριστερά, από κάτω προς τα πάνω, «ΟΠΟΝ». Δεξιά, από πάνω προς τα κάτω, «ΤΙΩΝ». Ανάμεσα στα πόδια του Αίαντα κράνος με λοφίο. Agrinion 135-136· Zakynthos, s. 2.

38Δ1146*: 6· 14,5 χιλ., 2,75 γρ. (πίν. Ι).

39• στον Ο.: αριστερά από κάτω προς τα πάνω «ΝΤΙΩΝ». Ανάμεσα στα πόδια κάνθαρος. BMC Locris 8-12· Agrinion 139· Zakynthos, s. 4· Zougra 2348.

40Δ1147: 12· 14-16,5 χιλ., 2,33 γρ.

41• στον Ο.: ανάμεσα στα πόδια δυσδιάκριτο αντικείμενο.

42Δ1148: 1· 13,5-15 χιλ., 2,29 γρ. Φθαρμένο.

  • 16 Τα γράμματα στο Ζούγρα 2346 είναι αντίστροφα «Υ Λ».

43– Ε.: Το κεφάλι της Περσεφόνης προς τ᾽ αρ. / Ο.: Αίας γυμνός, όπως προηγουμένως. Στην εσωτερική πλευρά της ασπίδας λιοντάρι ή κόκορας. Αρ., από κάτω προς τα πάνω, «ΟΠΟΝΤΙΩΝ». Ανάμεσα στα πόδια, πάνω από ακουμπισμένο στο έδαφος δόρυ, «Λ Υ» στα δ. Agrinion 142· Zakynthos, s. 9· Zougra 234616.

44Δ1149: 1· 14,5 χιλ., 2,65 γρ.

Πελοπόννησος

Σικυών (18 νομίσματα)

45Ε.: Χίμαιρα προς τ᾽ αρ., πάνω στη γραμμή του έξεργου· «ΣΙ» κάτω από την κοιλιά της Χίμαιρας. / Ο.: Περιστέρι αρ.· τρεις στιγμές που σχηματίζουν τρίγωνο, πάνω δ. BMC Peloponnesus, Sicyon 121· Agrinion, 32-36.

46Δ934 : 7-8· 15,5-16 χιλ., 2,68 γρ.

47Δ935 : 4· 15-15,5 χιλ., 2,48 γρ.

48Δ936 : 7· 16-17 χιλ., 2,60 γρ.

49Δ937 : 8· 14,5-15 χιλ., 2,62 γρ.

50Δ938 : 10-11· 14-16 χιλ., 2,46 γρ.

51• στον Ο.: μία τελεία στιγμή πάνω δ. BMC Peloponnesus, Sicyon 124· Agrinion, 18-28.

52Δ939*: 2· 14,5-16 χιλ., 2,77 γρ. (πίν. Ι).

53Δ940 : 10· 15,5 χιλ., 2,61 γρ.

54Δ941: 6· 14-14,5 χιλ., 2,57 γρ. Ο.: Agrinion 29.

55• στον Ο.: «Ι» πάνω από το ράμφος του πουλιού· δυσδιάκριτα σημεία (στιγμές;) πάνω δ. Agrinion, 38-40.

56Δ942 : 11-12· 16 χιλ., 2,69 γρ.

57Δ943: 2· 15-16 χιλ., 2,50 γρ. Ανάστροφο «ΣΙ» κάτω από την κοιλιά της Χίμαιρας.

58• στον Ο.: «ΝΟ» πάνω δ. BMC Peloponnesus, Sicyon 118· Agrinion, 11-17· Zougra, 102.

59Δ944 : 2· 13,5-15 χιλ., 2,56 γρ.

60Δ945 : 1· 16 χιλ., 2,54 γρ.

61• στον Ο.: χωρίς κανένα διακριτικό σήμα. Agrinion, 2-8.

62Δ946 : 7· 15-16 χιλ., 2,40 γρ.

63Δ947 : 12· 15,5-17 χιλ., 2,65 γρ.

64Δ948 : 3· 15-15,5 χιλ., 2,48 γρ.

65Δ949 : 12-1· 13,5-15,5 χιλ., 2,52 γρ.

66Δ950 : 10· 14,5-16 χιλ., 2,56 γρ.

67Δ951 : 9· 13-15,5 χιλ., 2,48 γρ.

Άργος (23 νομίσματα)

68– Ε.: Μπροστινό μέρος λύκου προς τ᾽ αρ. / Ο.: Μεγάλο «άλφα» σε ελαφρά έγκοιλο τετράγωνο· δ. και αρ. «Α Ρ», σύμβολο ανάμεσα στις κεραίες του άλφα και κάτω από την οριζόντια.

69• στον Ο.: ημισέληνος στραμμένη προς τα πάνω. BMC Peloponnesus, Argos 60· Agrinion 49a, b· Zougra 4311, 4320.

70Δ833 : 7· 13-14,5 χιλ., 2,52 γρ.

71Δ818 : 1· 14-15 χιλ., 2,41 γρ.

72στον Ο. : κηρύκειο. BMC Peloponnesus, Argos 58· BCD Peloponnesos 1094· Zougra 4307.

73Δ819 : 1· 13-14 χιλ., 2,27 γρ.

74• στον Ο.: τρεις ημισέληνοι. BMCPeloponnesus, Argos 59· BCD Peloponnesos 1093· Zougra 4299, 4306. Δ817 : 3· 13,5-14 χιλ., 2,49 γρ.

75• στον Ε.: μπροστινό μέρος λύκου προς τα δ.

76• στον Ο.: ρόπαλο. BMC Peloponnesus, Argos 57· BCD Peloponnesos 1092 με σχόλια· Agrinion 50 για τον Ο.: Zougra 4298, 4305, 4309-10, 4312, 4314, 4318.

77Δ815 : 9· 15-16 χιλ., 2,39 γρ.

78Δ816 : 1· 15 χιλ., 2,42 γρ.

79– Ε. : Μπροστινό μέρος λύκου προς τα δ. / Ο. : Μεγάλο άλφα σε ελαφρά έγκοιλο τετράγωνο· δ. και αρ. «Α ΡΙ»· ανάμεσα στις κεραίες του άλφα και κάτω από την οριζόντια, ρόπαλο. BCD Peloponnesos 1140.2· Zougra 4315.

80Δ831: 6· 13 χιλ., 2,38 γρ. Ε.: Δ814.

81– Ε.: Μπροστινό μέρος λύκου προς τ᾽ αρ. / Ο.: Μεγάλο «άλφα» μέσα σε ελαφρά έγκοιλο τετράγωνο· δ. και αρ. «Ν Ι»· κάτω από την οριζόντια κεραία του «άλφα» ημισέληνος στραμμένη προς τα πάνω. BMC Peloponnesus, Argos 65· BCD Peloponnesos 1076· Agrinion 51· Zougra 4351.

82Δ820 : 1· 13,5-14 χιλ., 2,44 γρ.

83– Ε.: Μπροστινό μέρος λύκου προς τα δ. / Ο.: Μεγάλο «άλφα» μέσα σε ελαφρά έγκοιλο τετράγωνο· δ. και αρ. «Φ Α»· σύμβολο κάτω από την οριζόντια κεραία του «άλφα».

84• στον Ο.: κεφάλι αλόγου. BMC Peloponnesus, Argos 83· BCD Peloponnesos 1142.4· Zougra 4364. Δ821 : 1· 13-14 χιλ., 2,31 γρ.

85• στον Ο.: ρόπαλο. BMC Peloponnesus, Argos 82· BCD Peloponnesos 1141, 1142.1· Zougra 4374, 4378, 4380-81.

86Δ822 : 7· 14 χιλ., 2,42 γρ.

87– Ε.: Μπροστινό μέρος λύκου προς τ᾽αρ.· επάνω, πίσω από τ’ αυτί του, «Θ» με στιγμή στο κέντρο. / Ο.: Μεγάλο άλφα μέσα σε ελαφρά έγκοιλο τετράγωνο· δ. και αρ. «Δ Ε»· κάτω από την οριζόντια κεραία του «άλφα» αετός πάνω σε άρπη. BMC Peloponnesus, Argos 61· BCD Peloponnesos 1109-10· Agrinion 55, 56a, b· Zougra 4322.

88Δ835 : 3· 14,5-16 χιλ., 2,35 γρ.

89Δ836 : 2-3· 15 χιλ., 2,47 γρ.

90Δ837 : 7· 15-15,5 χιλ., 2,37 γρ.

91– Ε.: Μπροστινό μέρος λύκου προς τ᾽ αρ.· επάνω «Θ» με στιγμή στο κέντρο. / Ο.: Μεγάλο «άλφα» μέσα σε ελαφρά έγκοιλο τετράγωνο· δ. και αρ. «Π Υ»· κάτω από την οριζόντια κεραία του «άλφα» αετός πάνω σε άρπη. BMC Peloponnesus, Argos 79-80· BCD Peloponnesos 1111· Zougra 4368.

92Δ834 : 12· 15 χιλ., 2,23 γρ.

93– Ε.: Μπροστινό μέρος λύκου προς τα δ. / Ο.: Μεγάλο «άλφα» μέσα σε ελαφρά έγκοιλο τετράγωνο· δ. και αρ. «Ζ ΕΥ»· σύμβολο κάτω από την οριζόντια κεραία του «άλφα».

94• στον Ο.: αετός πάνω σε τετράγωνο με στιγμή στο κέντρο. BMC Peloponnesus, Argos 64· BCD Peloponnesos 1144· Zougra 4333-34, 4340.

95Δ823 : 5· 13 χιλ., 2,28 γρ.

96Δ832 : 8-9· 14-15 χιλ., 2,10 γρ. Ο αετός πάνω σε μικρή οριζόντια γραμμή.

97• στον Ο.: ρόπαλο. BMC Peloponnesus, Argos 62-63· BCD Peloponnesos 1143· Zougra 4335, 4338-4339.

98Δ824 : 2-3· 13-14 χιλ., 2,36 γρ.

99Δ829 : 5· 14-15 χιλ., 2,37 γρ.

100– Ε.: Μπροστινό μέρος λύκου προς τα δ. / Ο.: Μεγάλο «άλφα» μέσα σε ελαφρά έγκοιλο τετράγωνο· δ. και αρ. «Δ Α»· κάτω από την οριζόντια κεραία του άλφα ρόπαλο.

101Δ814 : 11· 14 χιλ., 2,41 γρ. Ε. : Δ831.

102– Ε.: Μπροστινό μέρος λύκου προς τα δ. / Ο.: Μεγάλο άλφα μέσα σε ελαφρά έγκοιλο τετράγωνο· σε δύο σειρές πάνω και κάτω «Δ Α» - «ΜΑΡ»· τρίαινα κάτω από την οριζόντια κεραία του «άλφα». BMC Peloponnesus, Argos 111· BCD Peloponnesos 1145· Zougra 4317, 4325-4326, 4328.

103Δ811 : 6· 13-14 χιλ., 2,35 γρ.

104Δ812 : 6-7· 14-15 χιλ., 2,36 γρ.

105Δ813*: 3· 14-15 χιλ., 2,28 γρ. (πίν. Ι).

106Δ830 : 7· 13 χιλ., 2,25 γρ.

Λακεδαίμων (2 νομίσματα)

Ε.: Κεφάλι στεφανωμένου Ηρακλή προς τα δ.· κύκλος με στιγμές στην περιφέρεια. / Ο.: Στο κέντρο λουτροφόρος· δ. και αρ. «Λ Α» και πίλοι των Διοσκούρων σε δύο σειρές· μονόγραμμαImage 100000000000001B0000001C1E2808D4D37FA8E4.jpgκάτω αρ.· το σύνολο μέσα σε στεφάνι δεμένο στο κάτω μέρος. Grunauer 1978, gr. VIII, n° 9, pl. 4.

107Δ742 : 9-10· 15 χιλ., 2,40 γρ.

• στον Ο. :Image 10000000000000180000001A8D6DEB8D3F874AB8.jpgκάτω δεξιά. Grunauer 1978, gr. VII, n° 16, pl. 4.

108Δ1419*: 12· 15,5 χιλ., 2,34 γρ. (πίν. Ι).

Μεγαλόπολις (87 νομίσματα)

109– Ε.: Κεφάλι στεφανωμένου Δία προς τ᾽ αρ., «Ι» πίσω από το κεφάλι· χωρίς κύκλο από στιγμές. / Ο. : Πάνας γυμνός, καθιστός σε βράχο, προς τ᾽ αρ.· το δεξιό χέρι σηκωμένο, με το λυγισμένο στον αγκώνα αριστερό κρατάει το λαγοβόλο του· μονόγραμμα αρ. κάτω από το σηκωμένο χέρι, «Ι» δ. Dengate 1967, I.I, 2, pl. XX.

110Δ790*: 3· 16-17 χιλ., 2,59 γρ.. Ε.: Dengate 1967, I.I, 2.2a / Ο.: Dengate 1967, I.2, 7a (πίν. Ι).

111– στον Ο. : αετός στα γόνατα του Πάνα· διάφορα γράμματα και μονογράμματα δ. και αρ.

112• «Κ» αρ., «ΑΙ» από πάνω προς τα κάτω δ. Dengate 1967, I.IIA, 2, pl. XXI.

113Δ752 : 7· 13-15 χιλ., 2,26 γρ. Ε. και Ο. : Dengate 1967, I.IIA, 2.2b (Agrinion 203a).

114Δ753: 2· 12,5-14 χιλ., 2,39 γρ. Ε.: Δ785· Dengate 1967, I.IIA, 2.3a. / Ο.: Δ785.

115Δ785: 8· 13 χιλ., 2,38 γρ. Ε.: Δ753· Dengate 1967, I.IIA, 2.3a. / Ο.: Δ753.

Image 100000000000001A0000001C8204996472971316.jpgαρ.,Image 100000000000001A0000001E4A40C487C6A288BF.jpgδ. Dengate 1967, I.IIA, 4, pl. XXI.

116Δ1481*: 10-11· 15-15,5 χιλ., 2,27 γρ. Ε.: Δ796. / Ο.: Dengate 1967, I.IIA, 4.6a (πίν. Ι).

117Δ796: 9-10· 13,5-14 χιλ., 2,43 γρ. Ε.: Δ1481· Dengate 1967, I.IIA, 4.6a.

Image 100000000000001C0000001BEA94059D5EA98FF4.jpgαρ., «ΔΛ» από πάνω προς τα κάτω δ. Dengate 1967, I.IIB, 1, pl. XXI-XXII.

118Δ788: 10-11· 13-17 χιλ., 2,32 γρ. Ε.: Dengate 1967, I.IIB, 1.3 (Agrinion 208). / Ο.: Dengate 1967, I.IIB, 1.20a.

119Δ777 : 2· 14-16 χιλ., 2,30 γρ. Ε. : Dengate 1967, I.IIB, 1.10 (Agrinion 213).

120Δ787: 6· 14-15 χιλ., 2,33 γρ. Ε.: Dengate 1967, I.IIB, 1. / Ο.: Zougra 4495.

121Δ804: 7· 14,5 χιλ., 2,35 γρ. Ε.: Dengate 1967, I.IIB, 1.14. / Ο.: Dengate 1967, I.IIB, 1.2 g.

122Δ789 : 8-9· 13,5-16 χιλ., 2,32 γρ. Ε. : Δ1471, Δ792, Δ838· Dengate 1967, I.IIB, 1.21 (Agrinion 215). / Ο. : Dengate 1967, I.IIB, 1.13a· Zougra 4497.

123Δ1471: 11-12· 15-16 χιλ., 2,30 γρ. Ε.: Δ789, Δ792, Δ838· Dengate 1967, I.IIB, 1.21 (Agrinion 215).

Image 100000000000001C0000001E5EC7D0B42C51A85D.jpgαρ., Δ δ. Dengate 1967, I.IIB, 3, pl. XXIII.

124Δ792: 12· 15 χιλ., 2,39 γρ. Ε.: Δ838, Δ789, Δ1471· Dengate 1967, I.IIB, 3.21. / Ο.: Dengate 1967, I.IIB, 3.19c.

125Δ838 : 11· 13,5-14,5 χιλ., 2,38 γρ. Ε. : Δ792, Δ789, Δ1471· Dengate 1967, I.IIB, 3.21.

126Δ793 : 2· 13-14 χιλ., 2,25 γρ. Ε. : Dengate 1967, I.IIB, 3.20 (Agrinion 222).

127Δ791 : 6· 16 χιλ., 2,31 γρ. Ο. : Zougra 4500.

128• «Λ» αρ., «Δ» δ. Dengate 1967, I.IIB, 2, pl. XXII.

129Δ784:12-1· 15-16 χιλ., 2,30 γρ. Ο.: Dengate 1967, I.IIB, 2.16a.

130• «Α» αρ., «Δ» δ. Dengate 1967, I.IIB, 4, pl. XXIII-XXIV.

131Δ774*: 8· 15 χιλ., 2,38 γρ. Ε.: Δ775, Δ778· Dengate 1967, I.IIB, 4.30 (Agrinion 229) (πίν. Ι).

132Δ775 : 10-11· 13-15 χιλ., 2,38 γρ. Ε. : Δ774, Δ778· Dengate 1967, I.IIB, 4.30 (Agrinion 229). / Ο. : Dengate 1967, IIB, 4.35d.

133Δ778: 1· 15 χιλ., 2,32 γρ. Ε.: Δ774, Δ775· Dengate 1967, I.IIB, 4.30 (Agrinion 229).

134Δ779 : 5· 13-14 χιλ., 2,29 γρ. Ε. και Ο. : Dengate 1967, I.IIB, 4.32a (Agrinion 228).

135Δ776: 4· 15 χιλ., 2,33 γρ. Ε.: Δ780· Dengate 1967, I.IIB, 4.26 (Agrinion 226).

136Δ780 : 1· 14-15 χιλ., 2,36 γρ. Ε. : Δ776· Dengate 1967, I.IIB, 4.26b (Agrinion 226).

137Δ782: 8· 14 χιλ., 2,31 γρ. Ε.: Dengate 1967, IIB, 3.28. / Ο.: Dengate 1967, I.IIB, 4.31a.

138Δ781 : 11· 14 χιλ., 2,36 γρ. Ε. : Δ1470, Δ1474· Dengate 1967, I.IIB, 4.33 (Agrinion 231).

139Δ1470: 9-10· 13,5-14 χιλ., 2,36 γρ. Ε.: Δ781, Δ1474· Dengate 1967, I.IIB, 4.33 (Agrinion 231).

140Δ1474: 12· 14 χιλ., 2,34 γρ. Ε.: Δ781, Δ1470· Dengate 1967, I.IIB, 4.33 (Agrinion 231).

141• στον Ο.: χωρίς γράμματα και μονογράμματα. Dengate 1967, I.III, 1-7, pl. XXIV.

142Δ743*: 12-1· 16 χιλ., 2,32 γρ. Ε.: Dengate 1967, I.III, 1 (Agrinion 233) (πίν. Ι).

143Δ744: 2· 17 χιλ., 2,30 γρ. Ε.: Δ745, Δ748· Dengate 1967, I.III, 3 (Agrinion 235). / Ο.: Dengate 1967, I.III, 3a.

144Δ745: 10· 15 χιλ., 2,27 γρ. Ε.: Δ744, Δ748· Dengate 1967, I.III, 3 (Agrinion 235). / Ο.: Dengate 1967, I.III, 4a.

145Δ748: 10· 15,5-16 χιλ., 2,39 γρ. Ε.: Δ744, Δ745· Dengate 1967, I.III, 3 (Agrinion 235). / Ο.: Zougra 4511. Δ1465: 3· 17 χιλ., 2,31 γρ. Ε.: Dengate 1967, I.III, 4 (Agrinion 236).

146Δ746: 7· 16-17 χιλ., 2,32 γρ. Ε.: Δ747, Δ1466· Dengate 1967, I.III, 6 (Agrinion 238). / Ο.: Δ747, Δ1466.

147Δ747 : 12-1· 15,5-16 χιλ., 2,39 γρ. Ε. : Δ746, Δ1466· Dengate 1967, I.III, 6 (Agrinion 238). / Ο. : Δ746, Δ1466.

148Δ1466: 5-6· 15-16,5 χιλ., 2,27 γρ. Ε.: Δ746, Δ747· Dengate 1967, I.III, 6 (Agrinion 238). / Ο.: Δ746, Δ747.

149– στον Ο.: ΜΕΓ δ., πίσω από τον Πάνα· διάφορα γράμματα και μονογράμματα. Dengate 1967, III, 1-15, pl. XXV-XXVIII.

150• ΔΙ δ. Dengate 1967, III, 1, pl. XXV.

151Δ755 : 12-1· 15 χιλ., 2,36 γρ. Ε. : Dengate 1967, III, 1.1.

152Δ754 : 4· 15-15,5 χιλ., 2,34 γρ. Ε. : Δ1467· Dengate 1967, III, 1.3.

153Δ1467: 6-7· 15-15,5 χιλ., 2,32 γρ. Ε.: Δ754· Dengate 1967, III, 1.3.

154Δ757*: 5· 14-17 χιλ., 2,38 γρ. Ε.: Δ786· Dengate 1967, III, 1.6. / Ο.: Dengate 1967, III, 1.9a· Zougra 4556 (πίν. Ι).

155Δ786: 5· 14 χιλ., 2,33 γρ. Ε.: Δ757· Dengate 1967, III, 1.6. / Ο.: Δ1468.

156Δ756: 11-12· 14-15,5 χιλ., 2,40 γρ. Ε.: Δ1468· Dengate 1967, III, 1.12. / Ο.: Zougra 4550.

157Δ1468: 1· 15 χιλ., 2,33 γρ. Ε.: Δ756· Dengate 1967, III, 1.12. / Ο.: Δ786.

Image 100000000000001A0000001CAC7484C71633407E.jpgδ. Dengate 1967, III, 2, pl. XXV.

158Δ806 : 5-6· 16 χιλ., 2,43 γρ. Ε. : Δ1478· Dengate 1967, III, 2.13.

159Δ1478: 5-6· 16-17,5 χιλ., 2,38 γρ. Ε.: Δ806· Dengate 1967, III, 2.13.

160• Δ αρ., Δ δ. Dengate 1967, III, 3, pl. XXV-XXVI.

161Δ761 : 6· 15-16 χιλ., 2,32 γρ. Ε. και Ο. : Dengate 1967, III, 3.15a.

162Δ758 : 6-7· 16 χιλ., 2,40 γρ. Ε. : Δ759, Δ765, Δ767· Dengate 1967, III, 3.16.

163Δ759: 9-10· 16-17 χιλ., 2,38 γρ. Ε.: Δ758, Δ765, Δ767· Dengate 1967, III, 3.16. / Ο.: Δ764.

164Δ765 : 4· 15-16 χιλ., 2,36 γρ. Ε. : Δ758, Δ759, Δ767· Dengate 1967, III, 3.16.

165Δ767: 3-4· 17-18 χιλ., 2,40 γρ. Ε.: Δ758, Δ759, Δ765· Dengate 1967, III, 3.16. / Ο.: Zougra 4554.

166Δ763 : 11· 15-16,5 χιλ., 2,33 γρ. Ε. : Dengate 1967, III, 3.18. / Ο. : Dengate 1967, III, 3.17a.

167Δ764 : 3· 16-17 χιλ., 2,35 γρ. Ε. : Dengate 1967, III, 3.19. / Ο. : Δ759.

168Δ1472: 10· 14-15 χιλ., 2,36 γρ. Ε. και Ο.: Dengate 1967, III, 3.20a.

169Δ762 : 8· 16-16,5 χιλ., 2,30 γρ. Ε. : Dengate 1967, III, 3.22.

170Δ766 : 4· 13,5-16 χιλ., 2,25 γρ. Ε. : Dengate 1967, III, 3.24.

171Δ760 : 12-1· 15 χιλ., 2,41 γρ.

172• «ΔΙ» αρ., «ΔΕ» δ. Dengate 1967, III, 4, pl. XXVI.

173Δ768 : 1· 14-15 χιλ., 2,27 γρ. Ο. : Dengate 1967, III, 4.32a.

174Δ1469: 4· 15,5-16 χιλ., 2,39 γρ. Ε.: Dengate 1967, III, 4.26.

175Δ773: 6· 15 χιλ., 2,41 γρ. Ε.: Δ1473· Dengate 1967, III, 4.28.

176Δ1473: 12-1· 15-16 χιλ., 2,37 γρ. Ε.: Δ773· Dengate 1967, III, 4.28. / Ο.: Δ770.

177Δ769: 3· 16 χιλ., 2,38 γρ. Ε.: Δ771· Dengate 1967, III, 4.29. / Ο.: Δ771.

  • 17 Σπασμένο σε δύο κομμάτια· λείπει μέρος πίσω από το κεφάλι.

178Δ77117: 2· 17 χιλ., 2,17 γρ. Ε.: Δ769· Dengate 1967, III, 4.29. / Ο.: Δ769.

179Δ770: 4· 13-15 χιλ., 2,28 γρ. Ε.: Δ772, Δ805· Dengate 1967 III, 4.33. / Ο.: Δ1473.

180Δ772: 7· 14-15 χιλ., 2,34 γρ. Ε.: Δ770, Δ805· Dengate 1967, III, 4.33. / Ο.: Dengate 1967, III, 4.28a.

181Δ805 : 12· 15,5 χιλ., 2,29 γρ. Ε. : Δ770, Δ772· Dengate 1967, III, 4.33.

Image 100000000000001E0000001AE418D2964FBD0A72.jpgαρ. Dengate 1967, III, 6, pl. XXVII.

182Δ1479*: 7· 15-15,5 χιλ., 2,46 γρ. Ε.: Δ1482· Dengate 1967, III, 6.38. / Ο.: Dengate 1967, III, 6.38a (πίν. Ι).

183Δ1482: 1· 13-15,5 χιλ., 2,40 γρ. Ε.: Δ1479· Dengate 1967, III, 6.38.

Image 100000000000001A0000001F38A0D2775840614D.jpgαρ. Dengate 1967, III, 7, pl. XXVII.

184Δ798*: 1-2· 14-15 χιλ., 2,42 γρ. Ε.: Δ800· Dengate 1967, ΙΙΙ, 7.39 (πίν. Ι).

185Δ800: 5· 15 χιλ., 2,32 γρ. Ε.: Δ798· Dengate 1967, ΙΙΙ, 7.39. / Ο.: Dengate 1967, III, 7.44c.

186Δ749 : 10· 14-14,5 χιλ., 2,39 γρ. Ε. : Dengate 1967, ΙΙΙ, 7.41.

187Δ797: 8· 15 χιλ., 2,38 γρ. Ε.: Dengate 1967, ΙΙΙ, 7.42. / Ο.: Δ801.

188Δ799: 9-10· 14-15 χιλ., 2,31 γρ. Ε.: Δ801· Dengate 1967, ΙΙΙ, 7.43. / Ο.: Dengate 1967, III, 7.40b.

189Δ801: 12· 14-16 χιλ., 2,37 γρ. Ε.: Δ799· Dengate 1967, ΙΙΙ, 7.43. / Ο.: Δ797.

190Δ808 : 4· 14-17 χιλ., 2,38 γρ.

191Δ783 : 1· 15-16 χιλ., 2,37 γρ. Ε. και Ο. : Dengate 1967, III, 7.49a.

192Δ1480: 4· 14-16 χιλ., 2,27 γρ.

Image 100000000000001B0000001CE59D1B4BCE2B437B.jpgαρ.,Image 10000000000000190000001BE00F1B4EE2091990.jpgδ. Dengate 1967, III, 8, pl. XXVII.

193Δ1475: 8-9· 15-15,5 χιλ., 2,32 γρ. Ε.: Dengate 1967, ΙΙΙ, 8.51. / Ο.: Δ794, Δ1476.

194Δ794: 9· 16 χιλ., 2,62 γρ. Ε. και Ο.: Dengate 1967, ΙΙΙ, 8.52. / Ο.: Δ1475, Δ1476.

195Δ795 : 5· 17 χιλ., 2,55 γρ. Ε. και Ο. : Dengate 1967, ΙΙΙ, 8.53.

196Δ1476: 12· 14,5-15 χιλ., 2,42 γρ. Ε.: Dengate 1967, ΙΙΙ, 9.57. Ο.: Δ794, Δ1475.

Image 100000000000001C0000001CD7AB52D992D13FA0.jpgαρ.,Image 100000000000001B0000001F7943573004030CC3.jpgδ. Dengate 1967, III, 11, pl. XXVIII.

197Δ807: 8· 16 χιλ., 2,13 γρ. Ε.: Dengate 1967, ΙΙΙ, 11.65.

Image 10000000000000180000001D5A11320AB652ED59.jpgδ. Dengate 1967, III, 14, pl. XXVIII.

198Δ1483: 12-1· 16-18 χιλ., 2,35 γρ. Ε.: Dengate 1967, ΙΙΙ, 14.70.

Image 100000000000001E0000001C4FF56DDF1ED69D33.jpgαρ. Dengate 1967, III, 15, pl. XXVIII.

199Δ750 : 7· 14-15 χιλ., 2,43 γρ. Ε. : Δ802, Δ803· Dengate 1967, ΙΙΙ, 15.71. / Ο. : Δ751· Dengate 1967, III, 15.71a.

200Δ802: 2· 14,5 χιλ., 2,40 γρ. Ε.: Δ750, Δ803· Dengate 1967, ΙΙΙ, 15.71. / Ο.: Δ803.

201Δ803 : 6-7· 16 χιλ., 2,28 γρ. Ε. : Δ750, Δ802· Dengate 1967, ΙΙΙ, 15.71. / Ο. : Δ802.

202Δ751: 9· 13,5-15 χιλ., 2,51 γρ. Ε.: Δ1477, Δ1484· Dengate 1967, ΙΙΙ, 15.73. / Ο.: Δ750.

203Δ1477: 4· 15-15,5 χιλ., 2,30 γρ. Ε.: Δ751, Δ1484· Dengate 1967, ΙΙΙ, 15.73. / Ο.: Dengate 1967, III, 15.73a.

204Δ1484: 11· 13,5-15 χιλ., 2,43 γρ. Ε.: Δ751, Δ1477· Dengate 1967, ΙΙΙ, 15.73. / Ο.: Zougra 4551.

Μεσσήνη (10 νομίσματα)

205Ε.: Κεφάλι Δία προς τ᾽ αρ., με ταινία· κύκλος με στιγμές στην περιφέρεια. / Ο.: Τρίποδας στο κέντρο, «ΜΕ» κολημμένα αρ., «Σ» δ.· το σύνολο μέσα σε στεφάνι δεμένο στο κάτω μέρος. BMC Peloponnesus, Messenia 15· Grandjean 2003, s. X, ém. b.

206Δ1106: 12· 14-15 χιλ., 2,39 γρ. Ε. και Ο.: n° 117 της Grandjean 2003, s. X, ém. b.

207Δ1107: 3-4· 14-15 χιλ., 2,34 γρ. Ε. και Ο.: n° 101 της Grandjean 2003, s. X, ém. b.

208Δ1109*: 12-1· 16 χιλ., 2,45 γρ. Κοντά στο n° 107 της Grandjean 2003, s. X, ém. b (πίν. Ι).

209Δ1108: 3-4· 13,5-15 χιλ., 2,40 γρ. Ε.: Δ1111.

210Δ1111: 4· 15 χιλ., 2,39 γρ. Ε.: Δ1108.

211Δ1110*: 12-1· 14,5-16,5 χιλ., 2,28 γρ. (πίν. Ι).

212– στον Ε., το κεφάλι του Δία προς τα δ. με στεφάνι. BMC Peloponnesus, Messenia 13-14, pl. XXII.8; Grandjean 2003, s. X, ém. b.

213Δ1104: 1· 14-15 χιλ., 2,40 γρ. Ε.: Δ1105 και n° 130 της Grandjean 2003, s. X, ém. b, καθώς και ο οπισθότυπός του.

214Δ1105: 1· 14,5-15 χιλ., 2,51 γρ. Ε.: Δ1104 και Grandjean 2003, nos 128, 130, ém. b, s. X. / Ο.: Grandjean 2003, n° 134, ém. b, s. X.

215– Ε.: Κεφάλι με ταινία προς τα δ. και κύκλος με στιγμές. / Ο.: Τρίποδας στο κέντρο, «ΜΕ» κολημμένα αρ., «Σ» δ., «ΠΟ» κάτω, το σύνολο μέσα σε στεφάνι δεμένο στο κάτω μέρος. Grandjean 2003, s. X, ém. d. Δ1112: 8-9· 15-16 χιλ., 2,42 γρ. Ο.: n° 150 της Grandjean 2003, s. X, ém. d.

216– Ε.: Κεφάλι με ταινία προς τα δ. και κύκλος με στιγμές. / Ο.: Τρίποδας στο κέντρο, «ΜΕ κολημμένα Σ», «Π-Ο» δ. και αρ. του τρίποδα και σε δύο σειρές, «ΛΩΝ» στο κάτω μέρος. Grandjean 2003, s. X, ém. e.

217Δ1113*: 2· 14,5-16 χιλ., 2,37 γρ. Ο.: n° 152, ém. e, s. X της Grandjean 2003 (πίν. Ι).

Κορώνη (13 νομίσματα)

218Ε.: Κεφάλι Αθηνάς με κορινθιακό κράνος με λοφίο προς τα δ., κύκλος από στιγμές στην περιφέρεια. / Ο.: Τσαμπί σταφύλι στο κέντρο, «Κ ΟΡ» αρ. και δ., το σύνολο μέσα σε στεφάνι κισσού δεμένο στο κάτω μέρος. BMC Peloponnesus, Corone 1, pl. XXIII.5.

219Δ1179: 1· 14 χιλ., 2,48 γρ.

220Δ1180: 2· 13,5 χιλ., 2,61 γρ.

221Δ1181: 1-2· 13,5 χιλ., 2,53 γρ.

222Δ1183: 7· 13-13,5 χιλ., 2,56 γρ. «ΚΟ Ρ» αρ. και δ. από το τσαμπί σταφύλι.

223• στον Ο.: «Κ ΟΡ» αρ. και δ. από το τσαμπί σταφύλι, «Ε» στο κάτω μέρος.

224Δ1185: 1-2· 15 χιλ., 2,59 γρ. Ε.: Δ1187. / Ο.: Δ1187· Grandjean 2003, n° 4, pl. XXVI.

225Δ1186 : 11-12· 14 χιλ., 2,48 γρ.

226Δ1187: 1-2· 14,5-15 χιλ., 2,51 γρ. Ε.: Δ1185. / Ο.: Δ1185· Grandjean 2003, n° 4 (Egger 40, 1126), pl. XXVI.

227• στον Ο.: «Κ ΟΡ» αρ. και δ. από το τσαμπί σταφύλι, «Η» στο κάτω μέρος.

228Δ1188 : 1-2· 15-15,5 χιλ., 2,39 γρ.

229• στον Ο.: «Κ ΟΡ» αρ. και δ. από το τσαμπί σταφύλι, «Θ» στο κάτω μέρος. BMC Peloponnesus, Corone 4, pl. XXIII.6.

230Δ1182: 1· 13-14,5 χιλ., 2,36 γρ.

231Δ1184: 1· 14,5-15 χιλ., 2,49 γρ.

232• στον Ο.: «Κ ΟΡ» αρ. και δ. από το τσαμπί σταφύλι, «ΙΑ» στο κάτω μέρος.

233Δ1189: 11-12· 15-15,5 χιλ., 2,52 γρ. Ε. και Ο.: Δ1190, Δ1191.

234Δ1190: 1-2· 14-15 χιλ., 2,49 γρ. Ε. και Ο.: Δ1189, Δ1191.

235Δ1191*: 2-3· 14-15 χιλ., 2,55 γρ. Ε. και Ο.: Δ1189, Δ1190 (πίν. Ι) .

Αχαϊκη Συμπολιτεια (617 νομισματα)

Ε.: Κεφάλι στεφανωμένου Δία προς τ᾽ αρ. ή δ. με ή χωρίς κύκλο με στιγμές. / Ο.: Το μονόγραμμα της Αχαϊκής ΣυμπολιτείαςImage 100000000000002200000020CAB995FDC04AC0ED.jpgστο κέντρο· διάφορα γράμματα, ή συλλαβές, ή/και μονογράμματα, ή/και σύμβολα στο πεδίο, γύρω από το κεντρικό μονόγραμμα. Όλα σε δάφνινο στεφάνι δεμένο επάνω ή κάτω.

Περίοδος II

– σειρά 2, έκδοση 2,Image 100000000000002400000026778048D04D080B2D.jpg, (7): Δ952-Δ958.

– σειρά 4, έκδοση 1,Image 100000000000002200000021D976BE9D52382565.jpg, (5): Δ1344-Δ1348.

– σειρά 4, έκδοση 2,Image 1000000000000021000000224F458A930214329B.jpgήImage 100000000000002200000022CAFE4FAD68CD198A.jpg, (4): Δ1026, Δ1336-Δ1338.

– σειρά 4, έκδοση 3,Image 100000000000002200000021F24B31CA6D516E97.jpg, (1): Δ1406.

– σειρά 4, έκδοση 4,Image 100000000000002200000028EDD01C95B686E0BC.jpg, (5): Δ1332-Δ1335, Δ1339.

– σειρά 4, έκδοση 5,Image 100000000000002400000026F1807260E7E9CAE2.jpg, (11): Δ1349-Δ1358, Δ1405.

– σειρά 5, έκδοση 1,Image 1000000000000020000000249ABA20222AAFD376.jpg, (10): Δ1016-Δ1025.

– σειρά 5, έκδοση 2,Image 10000000000000220000002489E5F34527B8398B.jpg, (1): Δ1015.

– σειρά 6, έκδοση 1,Image 1000000000000029000000238F4901951698B9D4.jpg, (2): Δ1122, Δ1123.

– σειρά 6, έκδοση 2,Image 1000000000000020000000261CE3089C90ABFEAF.jpg, (4): Δ1124-Δ1127.

– σειρά 6, έκδοση 3,Image 1000000000000024000000243B4C458B46E44059.jpg, (4): Δ1128-Δ1131.

– σειρά 7, έκδοση 1,Image 100000000000001A00000024E63CB7FE9ADBC2B8.jpg, (6): Δ825- Δ828, Δ839, Δ840.

– σειρά 9, έκδοση 6,Image 10000000000000230000002347AC0D353AA88539.jpg, (2): Δ1214, Δ1089.

Περίοδος ΙΙΙ.1

– σειρά 2, έκδοση 3.1,Image 10000000000000200000002865BA261004551039.jpg, (5): Δ959- Δ963.

– σειρά 2, έκδοση 3.2,Image 100000000000002200000026A95936B24540150D.jpg, (1): Δ1194.

– σειρά 5, έκδοση 4,Image 100000000000002200000026B7AAD48AB84592E5.jpg, (16): Δ999-Δ1014.

– σειρά 5, έκδοση 5,Image 100000000000001E000000259648BF19E10F8239.jpg, (31): Δ968-Δ998.

– σειρά 6, έκδοση 6,Image 100000000000002000000035145BD5F3E56BF792.jpg, (4): Δ1141-Δ1144.

– σειρά 6, έκδοση 7,Image 100000000000001E0000002EAAAE91EE88718D6B.jpg, (2): Δ1145, Δ1216.

– σειρά 6, έκδοση 8,Image 10000000000000240000002C6F97C2D48B8A88F9.jpg, (3): Δ1138-1140.

– σειρά 9, έκδοση 10,Image 100000000000002200000026745C0A254C1B1B74.jpg, (1): Δ1487.

– σειρά 9, έκδοση 8,Image 1000000000000023000000267034C6A48F31FFBE.jpg, (3): Δ1096-Δ1098.

– σειρά 9, έκδοση 9,Image 1000000000000024000000248887C7037CE2CE26.jpg, (1): Δ1099.

– σειρά 10, έκδοση 1,Image 1000000000000024000000240BC024ADD5B425D8.jpg, (4): Δ1151-Δ1154.

– σειρά 10, έκδοση 4,Image 100000000000002200000022B68AD94384881BAF.jpg, (5): Δ1155-1158, Δ1161.

– σειρά 10, έκδοση 5,Image 1000000000000025000000219F1E0A7E48948C6D.jpg, (5): Δ1159, Δ1160, Δ1162, Δ1215, Δ1340.

– σειρά 10, έκδοση 6,Image 1000000000000022000000264A12E8F2028CE241.jpg, (3): Δ1163-Δ1165.

– σειρά 11, έκδοση 2,Image 100000000000001F00000024EE58091C1622AF4E.jpg, (3): Δ1330, Δ1331, Δ1404.

– σειρά 12, έκδοση 3,Image 1000000000000029000000252CDECBAA04654EC1.jpg, (2): Δ1488, Δ1489.

– σειρά 12, έκδοση 1,Image 100000000000002A0000002CB17218AE7A8B5899.jpg, (3): Δ1416-Δ1418.

– σειρά 12, έκδοση 2,Image 10000000000000280000002B323405526A075C35.jpg, (1): Δ692.

– σειρά 13, έκδοση 1,Image 100000000000002A000000241D1854CDB030BAF3.jpg, (2): Δ1100, Δ1101.

– σειρά 14, έκδοση 1,Image 100000000000002A00000026DBD0BD914FD793C2.jpg, (1): Δ1411.

– σειρά 15, έκδοση 1,Image 100000000000002600000023EFDEE1429A8B50E6.jpg, (1): Δ932.

– σειρά 16, έκδοση 1,Image 10000000000000280000002A47255B8A1CB595DA.jpg, (1): Δ1410.

– σειρά 17, έκδοση 4,Image 10000000000000270000002C0877067E98FA7C7D.jpg, (1): Δ1195.

– σειρά 19, έκδοση 3,Image 1000000000000023000000256F484BBC29FDD8C8.jpg, (4) : Δ1326, Δ1341-Δ1343.

– σειρά 20, έκδοση 1,Image 100000000000002800000028B3A58BABA1AC58C2.jpg, (1): Δ1490.

Περίοδος ΙΙΙ.2

– σειρά 2, έκδοση 4.1β,Image 1000000000000029000000341886177C252F7874.jpg, (2): Δ964, Δ965.

– σειρά 2, έκδοση 4.6,Image 10000000000000240000002B56116D4C5C3E60F6.jpg, (1): Δ966.

– σειρά 3, έκδοση 2.2,Image 10000000000000260000002E0DF072A20ADEA20C.jpg, (2): Δ1176, Δ1177.

– σειρά 3, έκδοση 2.3,Image 100000000000002A0000002A436AB0A0FA70FBD9.jpg, (1): Δ1178.

– σειρά 6, έκδοση 11,Image 100000000000002800000026547EAD3E7FDC51E2.jpg, (6): Δ1132-Δ1137.

– σειρά 9, έκδοση 13,Image 100000000000002400000028601BBEE8C120FEE6.jpg, (1): Δ1407.

– σειρά 9, έκδοση 15,Image 10000000000000220000002674EED3D9CB8CCEE6.jpg, (6): Δ1090-Δ1095.

– σειρά 9, έκδοση 16,Image 100000000000002100000024497E4D100A944E94.jpg, (3): Δ809, Δ810, Δ1486.

– σειρά 9, έκδοση 17,Image 100000000000001F000000248A217D68F8240A58.jpg, (1): Δ1485.

– σειρά 10, έκδοση 7,Image 100000000000002100000024F0305D68293D7515.jpg, (1): Δ1166.

– σειρά 10, έκδοση 8,Image 10000000000000200000002655F7C5A3C66EE6AA.jpg, (1): Δ1175.

– σειρά 10, έκδοση 9.1,Image 10000000000000220000002365A0AC05F15D79CB.jpg, (3): Δ1167, Δ1168, Δ1172.

– σειρά 10, έκδοση 9.2,Image 1000000000000024000000251F494C3E01FB36AB.jpg, (1): Δ1174.

– σειρά 10, έκδοση 9.3,Image 100000000000002100000024A56A394BB855CED8.jpg, (3): Δ1169-Δ1171.

– σειρά 16, έκδοση 5,Image 10000000000000260000002B5542F438FCAF547B.jpg, (2): Δ1408, Δ1409.

– σειρά 17, έκδοση 6,Image 10000000000000260000002A6AF4C00080CF5752.jpg, (2): Δ1196, Δ1197.

– σειρά 17, έκδοση 7,Image 10000000000000260000002AC7E52CA0A7D6122A.jpg, (1): Δ1201.

– σειρά 19, έκδοση 4,Image 100000000000002600000024E1735C620CCBF945.jpg, (3): Δ1327-Δ1329.

– σειρά 21, έκδοση 1,Image 10000000000000230000002233B4699378834492.jpg, (2): Δ1102, Δ1103.

– σειρά 22, έκδοση 1,Image 10000000000000270000002E7FCFCB72F925EB56.jpg, (1): Δ933.

– σειρά 23, έκδοση 1,Image 100000000000002200000023B9D5D09D5829765F.jpg, (2): Δ1192, Δ1193.

Περίοδος IV

– σειρά 2, έκδοση 5,Image 1000000000000028000000271C467668C995BCA9.jpg, (1): Δ967* (πίν. ΙΙ).

– σειρά 10, έκδοση 10,Image 1000000000000024000000243F1C69C1C39ACEA4.jpg, (1): Δ1173* (πίν. ΙΙ).

– σειρά 12, έκδοση 5,Image 100000000000001C0000002FBBC539CA8428558A.jpg, (18): Δ715*-Δ725 (πίν. ΙΙ), Δ1435, Δ1436, Δ1438-Δ1440, Δ1442, Δ1443.

– σειρά 12, έκδοση 6,Image 100000000000001C0000002FBBC539CA8428558A.jpg, (3): Δ726, Δ1437, Δ1441* (πίν. ΙΙ).

– σειρά 12, έκδοση 7,Image 1000000000000018000000246BB6EA17D4C6B6BC.jpg, (21): Δ732*-Δ741 (πίν. ΙΙ), Δ1453-1463.

– σειρά 12, έκδοση 8,Image 100000000000002600000026073F49B1F8BBE573.jpg, (19): Δ702-Δ709 (Δ706* πίν. ΙΙ), Δ1420-Δ1430.

– σειρά 12, έκδοση 9,Image 100000000000001900000022F6E6B0480DB8AAC9.jpg, (12): Δ695-Δ701 (Δ697* πίν. ΙΙ), Δ1444-Δ1448.

– σειρά 12, έκδοση 10,Image 100000000000001C00000022376B6DDA2AF56CCF.jpg, (6): Δ693, Δ694, Δ1431-Δ1434 (Δ1432* πίν. ΙΙ).

– σειρά 12, έκδοση 11,Image 100000000000001C00000024032D1149680C4B47.jpg, (5): Δ710-Δ714 (Δ711* πίν. ΙΙ).

– σειρά 12, έκδοση 12,Image 100000000000001E0000002C6B425062F5BFBDAA.jpg, (10): Δ727-Δ731* (πίν. ΙΙ), Δ1449-Δ1452, Δ1464.

– σειρά 14, έκδοση 4,Image 100000000000002600000021C889D313941CC382.jpg, (4): Δ1412-Δ1415 (Δ1414* πίν. ΙΙ).

– σειρά 17, έκδοση 10,Image 100000000000002000000022CFF454C2484CFF5F.jpg, (1): Δ1200* (πίν ΙΙ).

– σειρά 17, έκδοση 11,Image 100000000000002100000024D704D64C46E3D4DF.jpg, (2): Δ1198* (πίν. ΙΙ), Δ1199.

– σειρά 18, έκδοση 3,Image 100000000000002000000026C9BB4D49E8DBAAB4.jpg, (12): Δ1388-Δ1399 (Δ1397* πίν. ΙΙ).

– σειρά 18, έκδοση 4,Image 100000000000002600000024D66A064EC24FD80B.jpg, (12): Δ1376-Δ1387 (Δ1385* πίν. ΙΙ).

– σειρά 18, έκδοση 5,Image 100000000000002200000023D5222CEACEC916C7.jpg, (14): Δ1359-Δ1372* (πίν. ΙΙ).

– σειρά 18, έκδοση 6,Image 100000000000002300000026E31D44F0A1C6336A.jpg, (4): Δ1400-Δ1403 (Δ1402* πίν. ΙΙ).

– σειρά 18, έκδοση 7,Image 100000000000001E0000002435085B6218C1F5A3.jpg, (3): Δ1373-Δ1375* (πίν. ΙΙ).

– σειρά 19, έκδοση 5,Image 100000000000002A0000002535A2BA4F4D4BFCA2.jpg, (42): Δ1283-Δ1321 (Δ1311* πίν. ΙΙΙ), Δ1323-Δ1325.

– σειρά 19, έκδοση 6,Image 10000000000000220000002491BA3631C9BC1F41.jpg, (30): Δ1241-Δ1270 (Δ1242* πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 19, έκδοση 7,Image 100000000000002500000024E5958B704A6ADC31.jpg, (4): Δ1271*-Δ1274 (πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 19, έκδοση 8,Image 100000000000002600000023ED7EA788C1F719CC.jpg, (7): Δ1276-Δ1282* (πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 19, έκδοση 9,Image 100000000000002400000022D49830E7D9D2D923.jpg, (4): Δ1227*-Δ1230 (πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 19, έκδοση 10,Image 1000000000000020000000231ED6C08783C2892C.jpg, (10): Δ1231-Δ1240 (Δ1239* πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 19, έκδοση 11,Image 10000000000000220000002439D35B100362AC1F.jpg, (5): Δ1217-Δ1221* (πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 19, έκδοση 12,Image 100000000000002000000024C64FED8A09162958.jpg, (5): Δ1222-Δ1226 (Δ1223* πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 19, έκδοση 13,Image 100000000000002000000026BCF0E26723E4BA67.jpg, (1) : Δ1275* (πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 20, έκδοση 3,Image 10000000000000220000002553B56835F5F0C8CD.jpg, (11): Δ1202*-Δ1212 (πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 22, έκδοση 3,Image 1000000000000027000000281EE14930E3D91E0B.jpg, (1): Δ1213* (πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 24, έκδοση 2,Image 1000000000000024000000203CF8C7EE7FA87A88.jpg, (45): Δ1027-Δ1071 (Δ1034* πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 24, έκδοση 3,Image 10000000000000200000002274EDF113850321C2.jpg, (17): Δ1072-Δ1088 (Δ1086* πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 25, έκδοση 1,Image 1000000000000020000000236B3312D900B488E5.jpg, (9): Δ915-Δ923 (Δ916* πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 25, έκδοση 2,Image 1000000000000020000000289389E00FD443132C.jpg, (8): Δ924-Δ931 (Δ929* πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 25, έκδοση 3,Image 10000000000000210000002E1619B42BC79033E6.jpg, (15): Δ900-Δ914 (Δ910* πίν. ΙΙΙ).

– σειρά 25, έκδοση 4,Image 100000000000001E000000224DDDC515D838F721.jpg, (44): Δ856-Δ899 (Δ859* πίν. ΙΙΙ).

Χαλκινα (3 νομισματα)

Αχαϊκή Συμπολιτεία – Δύμη

236Ε.: Κεφάλι προς τα δ., πολύ φθαρμένο. / Ο.: Το σύμβολο της Αχαϊκής Συμπολιτείας μέσα σε στεφάνι δεμένο επάνω· αρ., Φ δ. Φθαρμένο.

237Δ1491*: 5-6· 12,5-13,5 χιλ., 1,69 γρ. (πίν. ΙΙΙ).

Επίδαυρος (;) 323-240 av. J.-C.

238Ε.: Πολύ φθαρμένο. / Ο.: Ζώο καθιστό, (σκύλος;) προς τα δ. BMC Peloponnesus, Epidaurus 25, pl. XXIX.19.

239Δ1492: 12-13,5 χιλ., 4,96 γρ.

Αιγαί 431-370 π.Χ.

240Ε.: Μπροστινό μέρος κατσίκας προς τα δ. / Ο.: Κεφάλι γενειοφόρου Διονύσου προς τα δ. BMC Peloponnesus, Aegae 6, pl. IV.6.

241Δ1493: 13 χιλ., 1,39 γρ. Πολύ φθαρμένο.

Παρατηρησεισ

  • 18 Zougra, σ. 386.

242Τα νομίσματα της Σικυώνος στο σύνολό τους έχουν τη Χίμαιρα στον εμπροσθότυπο και το περιστέρι στον οπισθότυπο. Καμία απ’ τις νεότερες κοπές με τη γραφή ενός ονόματος ανάμεσα στις κεραίες ενός μεγάλου «Σ» δεν αντιπροσωπεύεται στο θησαυρό, όπως αυτά που βρήκαμε στη Ζούγρα18.

  • 19 Zougra, σ. 389.

243Ως προς τα νομίσματα του Άργους, το νεότερο είναι από τη σειρά «ΔΑΜΑΡ» και τρίαινα ανάμεσα στις κεραίες του κεντρικού «Α» και κάτω από την οριζόντια, σειρά που βρήκαμε και στη Ζούγρα19 αλλά όχι στο Αγρίνιο.

  • 20 Grunauer 1978, σ. 21-26.
  • 21 Τίτος Λίβιος 32, 40.4 και 34, 31.5, 15.
  • 22 Τίτος Λίβιος 34, 27.

244Τις δύο δραχμές της Λακεδαίμονος η Grunauer20 τις τοποθετεί ανάμεσα στα 219-196 π.Χ. αποδίδοντάς τες σε κοπές των τυράννων Λυκούργου και Μαχανίδα, πριν από το Νάβι και τις θεωρεί παράλληλες εκδόσεις μ’ αυτές της Συμπολιτείας. Χωρίς να αμφισβητούμε τη γνώμη της ότι αποτελούν παράλληλες εκδόσεις μ’ αυτές του Κοινού δεν καταλαβαίνουμε γιατί στο Νάβι αποδίδει μόνο τετράδραχμα και χάλκινα, τη στιγμή που ο τελευταίος κινητοποίησε σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις και ανάμεσά τους ημερομίσθιους κύρια από την Κρήτη, συντάσσοντάς τους τόσο στο πλευρό των Ρωμαίων εναντίον του Φιλίππου στα 197 π.Χ.21, όσο και στο πλευρό του στην αναμέτρησή του με τους Ρωμαίους και τους συμμάχους τους στα 195 π.Χ.22, αλλά ο χώρος εδώ δεν είναι για την αντιμετώπιση του συγκεκριμένου προβλήματος.

  • 23 Grandjean 2003, σ. 154.

245Οι δραχμές της Κορώνης είναι όλες του τύπου της Αθηνάς με κορινθιακό κράνος στον εμπροσθότυπο και τσαμπί σταφύλι στον οπισθότυπο· απ᾽ αυτές οι τέσσερις φέρνουν απλά την επιγραφή «Κ ΟΡ» ή «ΚΟ Ρ» αρ. και δ. από το τσαμπί, ενώ οι υπόλοιπες εννέα φέρνουν επί πλέον και διαφορετικά γράμματα κάτω από το τσαμπί. Κρίνοντας από την κατάσταση διατήρησής τους, όλες οι εκδόσεις μοιάζουν να είναι σύγχρονες. Ο ίδιος εμπροσθότυπος συνδέεται με διαφορετικούς οπισθότυπους μόνο στο εσωτερικό των εκδόσεων. Κανένας εμπροσθότυπος δεν συνδέεται με οπισθότυπους περισσότερων εκδόσεων. Ο κύκλος με στιγμές υπάρχει πάντα και είναι μόνο εξαιτίας της μικρής διαμέτρου του νομίσματος που έχουμε την εντύπωση, σε ορισμένες περιπτώσεις, ότι αυτός απουσιάζει. Τα γράμματα «Ε» (Egger 40, 1126), «Η» (Berlin Prokesch-Osten), «Θ» (Berlin Fox), «ΙΑ» στο κάτω μέρος, κάτω από το τσαμπί, έχουν ήδη εντοπιστεί ανάμεσα σε άλλα, «Δ» (Paris, Luynes 1915), «Ζ» (Paris 1779b), και «Ι» (Londres BMC 5)23. Όπως εύκολα μπορούμε να τα κατατάξουμε με αλφαβητική σειρά το ένα μετά το άλλο, είναι σχεδόν βέβαιο, ότι αναφέρονται περισσότερο σε αριθμούς παρά σε ονόματα.

  • 24 Η Grandjean 2003, σ. 155, δέχεται ότι η διαφορά στο βάρος μπορεί και να οφείλεται στον καλύτερης πο (...)
  • 25 Ibid., σ. 154.

246Το βάρος τους κυμαίνεται από 2,36 γρ. έως 2,61 γρ. με μέσο όρο 2,50 γρ. στα δεκατρία νομίσματα του καταλόγου. Ο μικρός αριθμός τους δεν επιτρέπει τη γενίκευση των συμπερασμάτων στο σύνολο των εκδόσεων. Θα μπορούσαμε μόνο να πούμε, ότι πρόκειται για μία δραχμή η οποία πιθανόν κυκλοφόρησε λιγότερο απ᾽ αυτές της Μεσσήνης, ο μέσος όρος βάρους των οποίων είναι 2,40 γρ.24. Όπως επί πλέον ανήκουν σ᾽ ένα θησαυρό που μόλις βγήκε από τη γη και δεν πρόλαβαν επομένως να υποστούν άλλη φθορά παρά μόνο αυτή από την κυκλοφορία τους, από τη στιγμή της κοπής τους μέχρι τη στιγμή της απόκρυψής τους, μπορούμε να πούμε ότι εκπροσωπούν μια ομάδα πολύ πιο πιστή στο αρχικό βάρος τους απ᾽ ό,τι αυτές των μεγάλων συλλογών25.

Image 10000000000002F20000017DFDAB7A2B93A91237.jpg

  • 26 Ibid., σ. 155.

247H Grandjean26 τοποθετεί την έκδοσή τους στο δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ. και πιθανόν στην αρχή του 1ου αι. π.Χ. και κρίνοντας από την άριστη ποιότητά τους αποκλείει, και ορθά, την εκδοχή να ανήκουν στις κοπές του 146. Παίρνοντας υπ᾽ όψιν μας την άμεση συγγένειά τους, από άποψη φθοράς, με τα αυτόνομα της Μεσσήνης τις θεωρούμε σύγχρονες και από τις νεότερες του θησαυρού και τις τοποθετούμε δίπλα στις εκδόσεις της Μεγαλόπολης με την επιγραφή «ΜΕΓ» και τις αχαϊκές δραχμές, που απουσιάζουν από το Αγρίνιο.

  • 27 Ibid., σ. 113-116, πίν. IV-V.
  • 28 Ibid., σ. 117, πίν. V-VI.
  • 29 Ibid., σ. 117-118, πίν. VI.

248Επίσης, από τις πιο φρέσκιες και σύγχρονες, τόσο με τις αυτόνομες της Μεγαλόπολης με την επιγραφή «ΜΕΓ», όσο και με τις τελευταίες του Αχαϊκού Κοινού, που υπάρχουν στο θησαυρό, θεωρούμε τις αυτόνομες δραχμές της Μεσσήνης, από τις οποίες οι οκτώ με την επιγραφή «ΜΕΣ» ανήκουν στη σειρά «X», έκδοση β´ της Grandjean27, μία στην έκδοση δ´28 της ίδιας σειράς και την επιγραφή «ΜΕΣ ΠΟ» και μία στην έκδοση ε´29 με την επιγραφή «ΜΕΣ ΠΟΛΩΝ» της ίδιας πάντα σειράς. Παρατηρώντας τα νομίσματα της έκδοσης β´ δεν μπορούμε να προσπεράσουμε χωρίς να σχολιάσουμε τις στυλιστικές ομοιότητές τους μ’ ορισμένες αυτόνομες δραχμές της Μεγαλόπολης με την επιγραφή «ΜΕΓ», καθώς επίσης και μ᾽ ορισμένες αχαϊκές εκδόσεις της Τεγέας, Παλλάντιου και Αίγειρας, εκδόσεις που η Thompson κατατάσσει στην κατηγορία των later και βρίσκονται άφθονες στο δικό μας θησαυρό. Πρόκειται για τα παραδείγματα Δ1106, Δ1109 της Μεσσήνης, Δ757 και Δ786 της Μεγαλόπολης, Δ1028 της Τεγέας (έκδοση 2 της σειράς 24), Δ870 του Παλλάντιου (έκδοση 4 της σειράς 25) και Δ1198 της Αίγειρας (έκδοση 11 της σειράς 17) (εικ. 2). Επίσης να συγκρίνουμε τα Δ1108, Δ1110, Δ1111 της Μεσσήνης με τα Δ1479 της Μεγαλόπολης (με «ΜΕΓ»), Δ1049, Δ1070 της Τεγέας (έκδοση 2 της σειράς 24) (εικ. 3). Η διαφορά που παρατηρείται στις εκδόσεις της Μεγαλόπολης είναι ότι στο κεφάλι του Δία υπάρχει στέφανος αντί ταινίας, ενώ στις αχαϊκές εκδόσεις επί πλέον του στεφάνου το κεφάλι είναι στραμμένο προς τα δεξιά. Αυτές τις προσεγγίσεις προτείνουμε να τις δούμε όχι μόνο στα πλαίσια της τεχνοτροπικής συγγένειας, μα και της φθοράς που είναι του ίδιου βαθμού.

  • 30 Ibid., σ. 112.
  • 31 Ibid., σ. 147.
  • 32 Ibid., σ. 143.
  • 33 Ch. Boehringer, «Zur Geschichte der Achaïschen Liga im 2. und 1. Jh. v. Chr. im Lichte des Münzfund (...)
  • 34 J. A. W. Warren, «Towards a Resolution of the Achaian League Silver Coinage Controversy: Some Obser (...)
  • 35 IGCH 2056, CHVIII, 512· A. Campanelli, «Il ripostiglio monetale di Pozzio Picenze», στο Α. Δ. Ριζακ (...)

249Η Grandjean30 χρονολογεί αυτή τη σειρά στο δεύτερο μισό του 2ου αι. μέχρι το τέλος του β´ τρίτου του 1ου αι. Ειδικότερα τοποθετεί τις εκδόσεις α-γ´ στην εποχή ανάμεσα στα 150-146 π.Χ. και 88-82 π.Χ., ενώ τις εκδόσεις δ´-μ´ στον 1ο αι. και πριν από το Άκτιο31. Παρά την αποδοχή εκ μέρους της ότι είναι αδύνατο να συνδέουμε μία τόσο πλούσια νομισματοκοπία αχαϊκών τριωβόλων και αυτόνομων με τα γεγονότα του 146 π.Χ.32 που οι Έλληνες αντιμετώπισαν μέσα στη γενική αταξία και τον αυτοσχεδιασμό εγκλωβισμένη από τη μια στη λογική του Boehringer33 και της Warren34 κι από την άλλη στηριζόμενη στο θησαυρό του Pozzio Picenze35 και παρά τις αμφιβολίες που κρατάει μέχρι το τέλος εξαιτίας των αντικρουόμενων απόψεων σχετικά μ’ αυτόν, προτιμά να κατεβάσει τη χρονολογία των συγκεκριμένων δραχμών από το να τις συνδέσει με κορυφαίους σταθμούς της ζωής της Αχαϊκής Συμπολιτείας, όπως είναι, κατά τη γνώμη μας και για διαφορετικούς λόγους ο καθένας, η Πύδνα και η Κόρινθος, και να προβληματιστεί σοβαρά πάνω στην αντικειμενική πραγματικότητα της Πελοποννήσου στον 1ο αι. π.Χ.

250Από την πλευρά μας ξεχωρίζουμε την έκδοση α’ από το υπόλοιπο της παραγωγής· είναι η μόνη που υπάρχει στο θησαυρό του Αγρίνιου, ενώ στο θησαυρό μας, όπως και σ᾽ αυτόν του Διακοφτού, η αχαϊκή έκδοση «Μ Ε Σ», που έχει τον ίδιο εμπροσθότυπο με την αυτόνομη έκδοση α´ της Grandjean, συνυπάρχει μεν με τις εκδόσεις β´, δ´, ε´ και στο θησαυρό της Ζούγρας μόνο με την έκδοση β´, αλλά και διακρίνεται σαφώς απ᾽ αυτές από άποψη μεγαλύτερης συγκριτικά φθοράς και τεχνοτροπίας. Το γεγονός ότι οι εκδόσεις «ΠΟ» και «ΠΟΛΩΝ», δηλ. οι δ´ και ε´ της Grandjean, είναι κακοχτυπημένες και καθόλου προσεγμένες αποτελεί για μας κριτήριο μιας βεβιασμένης παραγωγής, έλλειψης προσωπικού ή και πρώτης ύλης ακόμη.

  • 36 Ο Dengate 1967, σ. 109, θεωρεί ότι η ομάδα αυτή καλύπτει τις προετοιμασίες και τις ανάγκες του πολέ (...)

251Από τη Μεγαλόπολη οι 35 ανήκουν στο σύνολο Ι, περιόδους Ι, ΙΙΑ, ΙΙΒ και ΙΙΙ του Dengate, ενώ οι υπόλοιπες 52, ή ποσοστό 58,6%, ανήκουν στο σύνολο ΙΙΙ, αυτό με την επιγραφή «ΜΕΓ»36 στον οπισθότυπο και φαίνονται αναμφίβολα σύγχρονες με τις νεότερες δραχμές της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Ειδικότερα, έχουμε 1 από την περίοδο Ι του συνόλου Ι, 5 από την περίοδο ΙΙΑ, 21 από την περίοδο ΙΙΒ και 8 από την περίοδο ΙΙΙ του ίδιου συνόλου.

252Από τις 617 δραχμές της Αχαϊκής Συμπολιτείας, οι 211 ανήκουν στους τύπους των Early και Late της Thompson και οι 406 στα πιο ύστερα, later, δηλ. ποσοστό πάνω από 65,8%, ή τα ⅔ του συνόλου των αχαϊκών αντιστοιχεί σε νεότερες εκδόσεις, όλες απούσες από το θησαυρό του Αγρίνιου.

  • 37 Η δημοσίευση του θησαυρού της Ολυμπίας ενδέχεται να δώσει και νέες σειρές αυτής της περιόδου.

253Από τις νεότερες αυτές εκδόσεις, αλλά όχι και τις τελευταίες της αχαϊκής παραγωγής, έχουμε : 8 της Λακεδαίμονος σε σύνολο 8, 9 της Πάτρας σε σύνολο 9, 5 της Δύμης σε σύνολο 7, 1 του Αιγίου σε σύνολο 3, 1 της Ήλιδος37 σε σύνολο 4, 1 του Κλείτορα σε σύνολο 2, 1 των Καφυών σε σύνολο 1, 2 της Αίγειρας σε σύνολο 3, 1 της Σικυώνος σε σύνολο 1, 2 της Τεγέας σε σύνολο 3 και 4 του Παλλάντιου σε σύνολο 4. Δηλ. από τις πόλεις, μέλη της Συμπολιτείας, που έκοψαν διαπιστωμένα συμμαχικές δραχμές σ᾽ αυτή τη φάση της δραστηριότητας του Κοινού, όπως προκύπτει από τις μεγάλες συλλογές, απουσιάζουν από το θησαυρό μας μόνο η Επίδαυρος και οι Λουσσοί. Όλων των υπόλοιπων πόλεων, όσων συμμετείχαν στη νομισματική παραγωγή, αντιπροσωπεύεται το μεγαλύτερο μέρος ή ακόμη και το σύνολο αυτής της παραγωγής.

254Η Μεγαλόπολη, η Μεσσήνη η Κορώνη και το Άργος, απουσιάζουν από την αχαϊκή παραγωγή, είναι όμως παρούσες με αυτόνομη, εντελώς παράλληλη με την αχαϊκή, όπως από τη συγκριτική μελέτη και το βαθμό φθοράς των νομισμάτων αποδεικνύεται. Η παρουσία τόσων αυτόνομων από μέλη του Κοινού δίπλα στα αχαϊκά μας υποχρεώνει να ερευνήσουμε το πρόβλημα με ιδιαίτερη προσοχή.

255Από τα 3 χάλκινα και παρόλη την προχωρημένη διάβρωσή τους διακρίνουμε στον οπισθότυπο του πρώτου το κεντρικό σύμβολο της Αχαϊκής Συμπολιτείας μέσα σε στεφάνι με το μονόγραμμα αρ. και «Φ» δ., τα ίδια που παρατηρούμε και στην έκδοση 5 της σειράς 18 της Δύμης. Από τ’ άλλα δύο στηριγμένοι σ᾽ αυτό που οι μόλις διατηρούμενες παραστάσεις μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε και πιο πολύ αποκλείοντας γνωστούς τύπους παρά αναγνωρίζοντας τους δικούς μας καταλήγουμε να αποδώσουμε το ένα στην Επίδαυρο και το άλλο στις Αιγές.

  • 38 Ch. Doyen, Études de métrologie grecque II. Étalons de l’argent et du bronze en Grèce hellénistique(...)
  • 39 Αυτόθι, σ. 132-133.
  • 40 Για τη συμμαχική δραχμή βλ. και Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου «Étalons monétaires et mesures pondéral (...)

256Από μετρολογικής άποψης ο θησαυρός αποτελεί ένα απόλυτα ομοιογενές σύνολο. Περιλαμβάνει στο σύνολό του και χωρίς καμία εξαίρεση συμμαχικές δραχμές και πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη διατύπωση του Ch. Doyen38, δραχμές αξίας χαλκού. Οι παλαιότερες εκδόσεις έχουν μέσο όρο βάρους 2,35 γρ., οι ύστερες 2,37 γρ. και οι υστερότερες 2,38 γρ. Θεωρούμε ότι η διαφορά στα βάρη οφείλεται κατά κύριο λόγο στο βαθμό μεγαλύτερης ή μικρότερης φθοράς των νομισμάτων ανάλογα με την κυκλοφορία τους. Πάντως ο μέσος όρος των 2,38 γρ. των νεότερων εκδόσεων δείχνει, ακολουθώντας τον Doyen39, ότι βρισκόμαστε κοντά στη δραχμή βάρους 2,40 γρ.40, που απαντάται άλλοτε βαρύτερη, άλλοτε ελαφρότερη, ανάλογα με την εποχή έκδοσης και ίσως και με τη διαθέσιμη ποσότητα μετάλλου, στο πρώτο μισό του 2ου αι. π.Χ.

257Η παρουσία δύο δραχμών (συμμαχικά δίδραχμα) του κοινού των Βοιωτών, βάρους 4,91 γρ. και 4,73 γρ. αντίστοιχα, βάρους διπλάσιου αυτού των συμμαχικών δραχμών, επιβεβαιώνει την ομοιογένεια του θησαυρού από μετρολογικής άποψης. Το ίδιο συμβαίνει με το χάλκινο που αποδίδουμε, με επιφύλαξη πάντα, στην Επίδαυρο. Με τη σειρά της αυτή η ομοιογένεια όσον αφορά στα βάρη, μέσα σ᾽ ένα θησαυρό κλειστό, καλά κρυμμένο κάτω από αρχαίο έδαφος, επιβεβαιώνει για μια ακόμη φορά τον κανόνα, που φαίνεται να βρίσκεται σε απόλυτη ισχύ στην Πελοπόννησο και κεντρική Ελλάδα στα τέλη του 3ου αι. και 2ο αι. π.Χ.

258Η κατάσταση διατήρησης των νομισμάτων δείχνει ότι η απόσταση της μιας παραγωγής από την άλλη είναι μικρή και η εξέλιξη του ίδιου τύπου μπορεί να παρακολουθηθεί χωρίς πρόβλημα μέχρι το τέλος. Η σύντομη σχετικά διαδοχή των εκδόσεων, θέτει συχνά προβλήματα στη χρονολογική κατάταξή τους και είναι σίγουρο ότι από ένα μόνο θησαυρό δεν μπορούμε ν᾽ αντλήσουμε συμπεράσματα για το σύνολο της παραγωγής. Έχοντας μελετήσει όμως το σύνολο μπορούμε να εξειδικεύσουμε τα συμπεράσματά μας στην περίπτωση του θησαυρού μας και να πούμε ότι ο θησαυρός Δύμη Ι αντανακλά μια πραγματική εικόνα της αχαϊκής νομισματοκοπίας τη συγκεκριμένη εποχή της απόκρυψής του.

  • 41 Zougra, σ. 417, 422.

259Οι αυτόνομες εκδόσεις της Κορώνης, Μεσσήνης (β´, γ´, δ´, ε´ της σειράς Χ της Grandjean), Μεγαλόπολης με την επιγραφή «ΜΕΓ» και η τελευταία του Άργους με την επιγραφή «ΔΑΜΑΡ», φαίνονται αβίαστα, από άποψη διατήρησης, σύγχρονες με τις νεότερες εκδόσεις των συμμαχικών αχαϊκών δραχμών, όπως ήδη δηλώσαμε. Πιστεύουμε ότι ο θησαυρός της Δύμης προσφέρει σημαντική βοήθεια και για τη σίγουρη χρονολόγηση41 αυτών των εκδόσεων.

  • 42 Ανάλογο μ’ αυτό της Δύμης Ι πρέπει να είναι και το περιεχόμενο του θησαυρού της Ολυμπίας σύμφωνα με (...)

260Από τις νεότερες εκδόσεις της αχαϊκής παραγωγής λείπουν εντελώς αυτές με την επιγραφή «ΑΡΙϹΤΟΔΑΜΟϹ» στον οπισθότυπο και «ΑΙΓΙΕΩΝ» στον εμπροσθότυπο, όπως και οι τελευταίες της Ήλιδος με ή χωρίς πλήρες όνομα, συχνά και με μονόγραμμα επιπλέον στον εμπροσθότυπο, και διάφορα μονογράμματα στον οπισθότυπο42. Κατά τη γνώμη μας, οι εκδόσεις αυτές συνιστούν και τις ύστατες της Αχαϊκής Συμπολιτείας και συνδέονται με τον πόλεμο της Κορίνθου.

  • 43 M. Lakakis-Marchetti, «À propos du monnayage achéen et des trésors qui le font connaître», στο Χαρα (...)
  • 44 J. A. W. Warren, «After the Boehringer Revolution...» (σημ. 34), σ. 111.

261Είχαμε αποκλείσει ήδη σε παλιότερο άρθρο μας43 την περίπτωση οι νεότερες εκδόσεις του θησαυρού της Δύμης ν᾽ αποτελούν αυτές του 146 π.Χ., για τον απλούστατο λόγο, ότι η Σπάρτη βρίσκεται ήδη από το 148 π.Χ. σε πολεμική σύγκρουση με τη Συμπολιτεία και άρα αποκλείεται να κόβει νόμισμα με τα χαρακτηριστικά της τελευταίας. Το αγκαθωτό πλέγμα, που προκαλούν οι εκδόσεις της Σπάρτης, έκανε προφανώς τη Warren44 να υποστηρίξει, ότι ενδέχεται Ρωμαίοι να έκαναν την παραγγελία σ᾽ ένα παμπελοποννησιακό νόμισμα διεθνούς κυκλοφορίας, άρα οι κοπές δεν εκπροσωπούν υποχρεωτικά τα μέλη, τη στιγμή της παραγωγής. Το επιχείρημα αυτό της επιτρέπει μεν να προσπεράσει το εμπόδιο της παρουσίας εκδόσεων της Σπάρτης σε μια νομισματοκοπία, που η ίδια τοποθετεί στον 1ο αι. π.Χ., γίνεται όμως αιτία να γεννηθεί ένα δεύτερο, μεγαλύτερο εμπόδιο. Αν πραγματικά το αχαϊκό νόμισμα έχει καταφέρει να γίνει διεθνές και ν᾽ απλωθεί στις αγορές του τότε κόσμου, γιατί οι ρωμαίοι στρατηγοί δεν έχουν να προσμετρήσουν στο θρίαμβό τους επιστρέφοντας στη Ρώμη ούτε μία αχαϊκή δραχμή τη στιγμή που οι αττικές δραχμές και οι χρυσοί φίλιπποι, για να σταθούμε μόνο στο χώρο της ηπειρωτικής Ελλάδος, μετριούνται κατά χιλιάδες ;

  • 45 J. A. O. Larsen, «Was Greece Free between 196 and 146 B.C.?», CPh 30 (1935), σ. 193-214, και ειδικό (...)
  • 46 Σύμφωνα με το σχόλιο του P. Pédech στο βιβλίο Α´ των Ιστοριών του Πολύβιου, τα πενήντα τρία χρόνια (...)

262Δεν είχαμε δεχτεί επίσης, και εξακολουθούμε να μη δεχόμαστε και σήμερα με την ολοκλήρωση της μελέτης μας, την περίπτωση να έχουμε κοπές της Συμπολιτείας μετά το 146 π.Χ. Δείξαμε, και είμαστε απόλυτα πεπεισμένοι, ότι το πρόβλημα της χρονολόγησης των κοπών της αχαϊκής νομισματοκοπίας δεν είναι ζήτημα παιχνιδιού της κολοκυθιάς, επιλογής δηλ. της μιας ή της άλλης θεωρίας ανάλογα με το βαθμό της γοητείας της. Οι αχαϊκές συμμαχικές δραχμές αποτελούν καρπό ενός πολύ συγκεκριμένου πολιτικού και στρατιωτικού οργανισμού, που απλούστατα, σαν τέτοιος, παύει να υπάρχει μετά την Κόρινθο. Και για να είμαστε πιο συγκεκριμένοι και να συμφωνήσουμε απόλυτα με την άποψη του Larsen45 η Αχαϊκή Συμπολιτεία, μας το λέει κι ο ίδιος ο Πολύβιος άλλωστε (1, 1.546: «ὃς οὐκ ἂν βούλοιτο γνῶναι πῶς καὶ τίνι γένει πολιτείας ἐπικρατηθέντα σχεδὸν ἅπαντα τὰ κατὰ τὴν οἰκουμένην ἐν οὐχ ὅλοις πεντήκοντα καὶ τρισὶν ἔτεσιν ὑπὸ μίαν ἀρχὴν ἔπεσε τὴν ῾Ρωμαίων;»), παύει να είναι ο συγκεκριμένος πολιτικός κορμός που γνωρίσαμε, το δημιούργημα του Άρατου και του Φιλοποίμενα, που κατάφερε να προβάλει με τον τελευταίο στάση «ἰσόλογον» απέναντι στην ισχυρή Ρώμη, ήδη αμέσως μετά την Πύδνα. Πιστεύουμε ότι η σύγχρονη έρευνα παραγνωρίζει και υποτιμά σημαντικά το γεγονός ότι από το 167 π.Χ. η Αχαϊκή Συμπολιτεία μένει ουσιαστικά ακέφαλη, το πιο ζωογόνο και δυναμικό κομμάτι του σώματός της, οι συνεχιστές και εκφραστές της πολιτικής του Φιλοποίμενα, να παραμένουν εκπατρισμένοι στην Ιταλία. Δεν μένουν παρά συνεργάτες των Ρωμαίων, τύπου Καλλικράτη ή Μεναλκίδα, που παίζουν το ρόλο του αστυνόμου και τηρητή του ρωμαϊκού λόγου και συμφέροντος.

263Δεν έχουμε την πρόθεση να αναπτύξουμε στο πλαίσιο αυτού του άρθρου τα επιχειρήματα και συμπεράσματα τα σχετικά με τη χρονολόγηση των εκδόσεων, που αναπτύξαμε στη διατριβή μας, ήδη στο στάδιο της δημοσίευσης. Πιστεύουμε ότι αυτό που πρέπει να εκμεταλλευτούμε σχολαστικά και με κάθε λεπτομέρεια στο πλαίσιο της μελέτης αυτού του θησαυρού, είναι η παράλληλη παρουσία αυτόνομων εκδόσεων για κάποια μέλη της Αχαϊκής Συμπολιτείας και αχαϊκών δραχμών για κάποια άλλα, όπως και τα δεδομένα της ανασκαφής και πρώτ’ απ᾽ όλα τα δεδομένα από τη μελέτη της κεραμικής. Και από τις δύο αυτές απόψεις η προσφορά του θησαυρού της Δύμης, να έχει βγει από μια στρωματογραφημένη ανασκαφή, είναι πιστεύουμε καταλυτική.

Image 10000000000002D1000000D86C540E7AC2D395F7.jpg

Εικ. 4α. Το λυχνάρι αρ. ΜΠ13257 (πλάγια όψη)· 4β. Το λυχνάρι αρ. ΜΠ13257 (πάνω όψη).

Δεδομενα τησ ανασκαφησ

264Από τα δεδομένα της ανασκαφής προκύπτουν σύντομα τα εξής συμπεράσματα : εντοπίστηκαν σίγουρα τέσσερα αρχαία δάπεδα. Ο θησαυρός βρέθηκε ανάμεσα στο τρίτο και το τέταρτο από πάνω προς τα κάτω, ανάμεσα στους τοίχους Τχ6 και Τχ17 στο χώρο ΧΒ3 και οριακά με τη διπλανή οικοδομή (εικ. 1). Η ανασκαφική εικόνα του στρώματος του δαπέδου Δ3, με το οποίο συνδέονται οι Τχ6 και Τχ17 και στο οποίο ανήκει και ο θησαυρός, είναι αυτή της καταστροφής και μερικής εγκατάλειψης. Ο Τχ6 επισκευάζεται και χρησιμοποιείται αργότερα εκ νέου, ο Τχ17 όμως εγκαταλείπεται και σκεπάζεται από το δάπεδο Δ2. Ο χώρος ανάμεσα στους τοίχους Τχ6 και Τχ17 δεν χρησιμοποιείται πια. Στα νότια του οικοπέδου, όπου διαπιστώνεται χρήση, το Δ2 είναι τεχνητό : αποτελείται από μικρά χαλίκια βαπτισμένα σε λευκό κονίαμα και πατάει σε μια υποδομή από ποταμίσιες κροκάλλες. Πάνω ακριβώς στο Δ2 και νότια του Τχ8 βρέθηκε το λυχνάρι με αρ. καταγραφής Μουσείου Πατρών 13257 (εικ. 4α-β), που χρονολογείται ακριβώς στο τελευταίο τέταρτο του 2ου αι. π.Χ. και αποτελεί πιστεύουμε ένα ασφαλές terminus ante quem για τη χρονολόγηση των αρχαιότερων στρωμάτων, επομένως και αυτού της εποχής απόκρυψης του θησαυρού.

  • 47 Ευχαριστώ θερμά κι απ’ τη θέση αυτή τις αρχαιολόγους κκ. Αδ. Βασιλογάμβρου και Βασ. Τσακνάκη, που δ (...)

265Η κεραμική από τα στρώματα των δαπέδων Δ3 και Δ4 συγκλίνει από τη μεριά της στο ίδιο συμπέρασμα. Προκαταρκτικά θα θέλαμε να δηλώσουμε ότι η ανασκαφή47 είναι τόσο καθαρή, που δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για τη χρονολογία απόκρυψης του θησαυρού. Για το λόγο αυτό θεωρούμε απαραίτητο να την παρουσιάσουμε στο σύνολό της με άλλη όμως ευκαιρία.

266Δίνουμε εδώ επιλεκτικά ένα μικρό, αλλά αντιπροσωπευτικό κατάλογο με όστρακα από την κεραμική του στρώματος που κάλυπτε το θησαυρό, άρα σύγχρονο με την εποχή απόκρυψής του, όπως και αυτού, μέσα στο οποίο βρέθηκε, επομένως αρχαιότερο. Γιατί ο θησαυρός ήταν κρυμμένος, όχι πεταμένος.

Image 10000000000002100000021085FB5E8EA725FA49.jpg

Εικ. 5. Όστρακα (προφίλ) από τα δάπεδα Δ3 και Δ4 της ανασκαφής.

Κατάλογος κεραμικής (εικ. 5)

Δάπεδο Δ2: νεότερο από την εποχή απόκρυψης του θησαυρού

  • 48 R. H. Howland, Athenian Agora IV. Greek Lamps and their Survivals (1958), σ. 101, 104, πίν. 15, 16, (...)
  • 49 Ν. Καλτσασ, «Από τα ελληνιστικά νεκροταφεία της Πύλου», ΑΔ 38 (1983), Μελέτες, σ. 48-49, αρ. 1731, (...)
  • 50 Μ.-Φ. Παπακωνσταντινου, «Τα ελληνιστικά λυχνάρια του Εχίνου», στο Ε. Κυπραιου (επιμ.), Ε´ Επιστημον (...)

267Αρ. 13257 : Ακέραιο λυχνάρι, συγκολλημένο στη μύξα του. Πηλός πρασινοκίτρινος, γάνωμα καστανό, εξίτηλο. Πάνω επιφάνεια κυρτή, περίγραμμα σφαιρικό, ελαφρά γωνιώδες χαμηλά. Βάση επίπεδη, μόλις διακρινόμενη από το σώμα. Γύρω από την οπή πληρώσεως ελαίου περιχείλωμα σε μορφή πλαστικού δακτύλιου και αυλάκι. Η μύξα, αρκετά ευρεία, σχηματίζει τα δύο άκρα της απόληξής της σαν πτερύγια. Τύπος 34Α του Howland48, αρ. 516. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 2ου αι. π.Χ. Ο Ν. Καλτσάς49 χρονολογεί τον τύπο στο δεύτερο μισό του 2ου αι. - αρχές 1ου αι. π.Χ. και η Μ.-Φ. Παπακωνσταντίνου50 βρίσκει τον τύπο σ᾽ όλη τη διάρκεια του 2ου αι. και του 1ου αι. π.Χ.

Δάπεδο Δ3: σύγχρονο με την εποχή απόκρυψης του θησαυρού

  • 51 R. Kastler, «Die Keramik der Südhalle von Elis», στο Ε. Κυπραιου (σημ. 50), σ. 409, αρ. 17, πίν. 21 (...)

26815.1: Χείλος πινάκιου. Ο R. Kastler51 χρονολογεί ανάλογο αλλά πιο βαθύ στο 2ο αι. π.Χ.

  • 52 W. Rudolf, «Hellenistic Fine Ware Pottery and Lamps above the House with the Idols at Mycenae », AB (...)

26915.2: Βάση λάγηνου. Ο W. Rudolf52 παρόλο που θεωρεί ότι ο τύπος θέλει περισσότερο εμπεριστατωμένη μελέτη, προτιμάει μια χρονολόγηση στις πρώιμες ελληνιστικές φάσεις. Είναι πάντως σίγουρο ότι τον βρίσκει στη μετάβαση από τον 4ο αι. π.Χ. στο καθαρά ελληνιστικό στρώμα.

  • 53 I. Metzger, Eretria II. Die hellenistische Keramik in Eretria (1969), σ. 63, αρ. 8, πίν. 24, 41.

27015.3: Χείλος σκύφου. Χρονολογείται από την I. Metzger53 στα τέλη του 3ου αι. - πρώτο μισό 2ου αι. π.Χ.

  • 54 U. Hausmann, Olympische Forschungen XXVII. Hellenistische Keramik (1996), σ. 28, αρ. 55-56, εικ. 1, (...)

27115.4-5 : Χείλη από πινάκια. Ο U. Hausmann54 δέχεται ότι ο τύπος, διαδεδομένος στη μέση ελληνιστική περίοδο, συνεχίζεται διαπιστωμένα και στο δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ.

  • 55 G. R. Edwards, Corinth VII, Part III. Corinthian Hellenistic Pottery (1975), τύπος mortar II, αρ. 6 (...)

27215.6 : Βάση λεκάνης. Κατά τον G.R. Edwards55 χρονολογείται στα χρόνια 175-146 π.Χ.

  • 56 H. Walter, Bericht über die Ausgrabungen in Olympia VI (1958), σ. 43-44, εικ. 21.

27315.7 : Χείλος πινάκιου. Ο H. Walter56 το χρονολογεί στο 2ο αι. π.Χ. και βλέπει τον τύπο αυτό του πινάκιου διαδομένο σε όλο τον ελληνιστικό κόσμο. Στο Olympiabericht IV, 79-80, εικ. 47.β, ο ίδιος τύπος θεωρείται χαρακτηριστικός της μέσης ελληνιστικής περιόδου.

  • 57 G. R. Edwards (σημ. 55), αρ. 628, πίν. 23, 60.

27421.1 : Χείλος αμφορέα της κατηγορίας με σχεδόν επίπεδη βάση. Ο G.R. Edwards57 το χρονολογεί στον 3ο αι. π.Χ. και υποστηρίζει ότι ο τύπος έχει μια εκτεταμένη παρουσία από το 330 π.Χ. μέχρι το τέλος του 3ου αι. και οπωσδήποτε δεν μπορεί να κατέβει χαμηλότερα από το 146 π.Χ.

  • 58 J. Schilbach, Olympische Forschungen XXIII. Elische Keramik des 5. und 4. Jahrhunderts (1995), σ. 4 (...)

27578.1 : Χείλος πινάκιου. Ο J. Schilbach58 θεωρεί ότι αυτός ο τύπος ανήκει στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι. π.Χ. και ότι μπορούμε να βρούμε εξέλιξη του ίδιου και στο α´ τέταρτο του 3ου αι.

Δάπεδο Δ4, παλαιότερο του θησαυρού

  • 59 Β. Πατσιαδα, «Κεραμική “δυτικής κλιτύος” από τη Ρόδο», ΑΔ 38 (1983), Μελέτες, σ. 167, αρ. 81 (Π. 93 (...)

27625.1: Χείλος σκύφου ή κάνθαρου. Η Β. Πατσιαδά59 το χρονολογεί από το δεύτερο μισό του 3ου αι. π.Χ.

  • 60 Α. Γιαννικουρη, Β. Πατσιαδα, Μ. Φιλημονοσ, «Χρονολογικά προβλήματα γραπτής κεραμικής από τη Ρόδο», (...)
  • 61 Π. Δροσινου, «Αγγεία από ελληνιστικούς τάφους στη Ρόκκα Κισάμου», στο Ε. Κυπραιου (σημ. 50), σ. 41, (...)

27725.2 : Χείλος κάνθαρου με κάθετα σχεδόν τοιχώματα. Οι Α. Γιαννικουρή - Β. Πατσιαδά - Μ. Φιλήμονος60 το χρονολογούν στο β´ μισό του 3ου αι. π.Χ., ενώ η Π. Δροσινού61 στο β´ και γ´ τέταρτο του 3ου αι. π.Χ.

  • 62 G. R. Edwards (σημ. 55), αρ. 628, πίν. 23, 60.

27825.7 : Επίπεδη βάση αμφορέα· 3ος αι. π.Χ.62

  • 63 J. Morel, Céramique campanienne (1981), σ. 394, αρ. 6232a, 1, πίν. 195.

27944.1: Χείλος σκύφου· ± 4ος αι. π.Χ.63

  • 64 G. R. Edwards (σημ. 55), αρ. 399, πίν. 15, 53.

28044.3 : Χείλος κάνθαρου· 225 αι. π.Χ.64

  • 65 Αυτόθι, σ. 86-87, πίν. 16.
  • 66 Α. Γιαννικουρη, Β. Πατσιαδα, Μ. Φιλημονοσ (σημ. 60), σ. 176, πίν. 91β.
  • 67 Π. Δροσινου (σημ. 61), σ. 38-39, 41, αρ. Π6363, πίν. 21α-β.

28144.4: Χείλος κάνθαρου με σχεδόν κάθετα τοιχώματα. Χρονολογείται στην Κόρινθο65 στο β´-γ´ τέταρτο 3ου αι. π.Χ. Το ίδιο οι Α. Γιαννικουρή - Β. Πατσιαδά - Μ. Φιλήμονος66 καθώς και η Π. Δροσινού67 στο δεύτερο μισό 3ου αι. π.Χ.

  • 68 G. R. Edwards (σημ. 55), σ. 108, αρ. 616, πίν. 21, 59.

28244.5: Χείλος λεκάνης· ± 300 π.Χ.68

  • 69 I. Metzger, Eretria II. Die hellenistische Keramik in Eretria (1969), αρ. 10, πίν. 12.

28344.7: Πόδι κάνθαρου. Η Metzger69 το χρονολογεί στον πρώιμο 3ο αι. π.Χ.

  • 70 Μ. Σκορδου, «Ελληνιστική κεραμική από το Καστέλι Κισάμου», στο Ε. Κυπραιου (σημ. 50), σ. 27, αρ. 10 (...)

28444.9 : Χείλος σκύφου· β´ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.70

  • 71 Μ. Σκορδου (σημ. 70), σ. 33, αρ. ΝΚ 2η, πίν. 12α, 15β.
  • 72 Ν. Τσατσακη, Ελεύθερνα ΙΙ (2000), σ. 2, 95, Κ141, σχ. 22, πίν. 32.
  • 73 K. Braun, «Der Dipylon-Brunnen B1, Die Funde», MDAI(A) 85 (1970), σ. 129-269, αρ. 209, πίν. 76.1.

28544.12: Τμήμα χείλους και σώματος κρατήρα. Η Μ. Σκόρδου71 το χρονολογεί στη μέση ελληνιστική περίοδο, η Ν. Τσατσάκη72 στον 3ο αι. π.Χ. με ερωτηματικό, ενώ ο K. Braun73 στα μέσα 2ου αι. έως και 1ο αι. π.Χ.

  • 74 Έχουμε την πρόθεση να μελετήσουμε στο μέλλον το ανασκαφικό υλικό τεσσάρων γειτονικών οικοπέδων, που (...)

286Ο κατάλογος, παρά το γεγονός ότι είναι ενδεικτικός, περιλαμβάνει όστρακα από τα είδη και τους τύπους που απαντούν συχνότερα. Τα τελικά συμπεράσματα πιστεύουμε ότι μπορούν να εξαχθούν μόνο μετά από μια σε βάθος μελέτη του υλικού περισσότερων οικοπέδων74 και αφού εξετάσουμε με λεπτομέρεια διαφορετικές παραμέτρους, όπως συχνότητα εμφάνισης των τύπων, διάρκεια ζωής ενός τύπου, τοπικές συνήθειες, ντόπια και επείσακτα προϊόντα κλπ.

287Ωστόσο δεν είναι καθόλου αμελητέα η εικόνα που έχουμε από μια πρώτη και πολύ σύντομη μελέτη της κεραμικής. Αν η απόκρυψη του θησαυρού, που συνοδεύεται επαναλαμβάνουμε από γενική καταστροφή (πλούσιο στρώμα με έντονα ίχνη πυρκαγιάς) και μερική εγκατάλειψη φαίνεται καθαρά να έγινε στη μέση ελληνιστική περίοδο, το νεότερο όστρακο 15.6 με χρονολόγηση 175-146 π.Χ., αλλά και το κατά τα φαινόμενα αρχαιότερο 21.1 με ύστατο τελευταίο όριο ζωής το 146 π.Χ. δε μας επιτρέπουν να περάσουμε το όριο του 146 π.Χ. Το λυχνάρι αρ. 13257, που συνδέεται με το δάπεδο Δ2, που καλύπτει το στρώμα απόκρυψης του θησαυρού, χρονολογείται με σιγουριά στο δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ.

288Από την άλλη μεριά η σύγκριση του θησαυρού της Δύμης μ’ αυτόν της Ζούγρας δείχνει ότι ο θησαυρός της Δύμης πρέπει να θάφτηκε νωρίτερα. Λείπουν τόσο οι τελευταίες κοπές της Σικυώνος με κεφαλαίο Σ στον οπισθότυπο και πλήρες όνομα ολόγυρα, του Άργους επίσης με πλήρες όνομα ολόγυρα από το Α, όσο και ο τύπος της Αχαϊκής Συμπολιτείας με το όνομα ΑΡΙ ϹΤΟ ΔΑ ΜΟϹ ολόγυρα από το σύμβολο της Αχαϊκής Συμπολιτείας στον οπισθότυπο και «ΑΙΓΙΕΩΝ» στον εμπροσθότυπο, που θεωρούμε από τις τελευταίες κοπές και τοποθετούμε στον πόλεμο της Κορίνθου.

  • 75 Βλ. σχετικά και Ζούγρα, σ. 416-417.

289Αν η απόκρυψη του θησαυρού γίνεται σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα και τη σύγκριση με το θησαυρό της Ζούγρας πριν από το 146 π.Χ., τότε πρέπει να δεχτούμε ότι οι αχαϊκές δραχμές είναι παλαιότερες απ’ αυτό το χρονολογικό όριο. Δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να χρονολογούνται μετά το 146 π.Χ.75, πολύ περισσότερο στον 1ο αι. π.Χ., όταν η ανασκαφή απ’ όλο τον περιβάλλοντα χώρο του θησαυρού δεν έδωσε ούτε ένα ρωμαϊκό όστρακο, ούτε καν περγαμηνό, που δεν είναι καθόλου σπάνια ήδη στα μέσα του 2ου αι. π.Χ.

  • 76 Παυσανίας 7, 11.4-8, και Syll.2 308.

290Προσωπικά πιστεύουμε, όπως πιο πάνω, αλλά και στο παρελθόν υποστηρίξαμε, ότι οι νεότερες συμμαχικές δραχμές του θησαυρού, αχαϊκές και αυτόνομες, δεν αποτελούν τις βιασμένες κοπές του πολέμου του 146 π.Χ., μα ενός προηγούμενου, το ίδιο σημαντικού και μεγάλου σαν αυτόν του Αντίοχου ή του Φιλίππου Ε’. Ποιός θα μπορούσε να είναι αυτός ο πόλεμος; Η Αχαϊκή Συμπολιτεία από το 167 π.Χ. και δώθε καταναλώνεται σ᾽ ένα αλλεπάλληλο πήγαινε έλα των πρεσβευτών της στη Ρώμη για να πετύχει την αποκατάσταση των εξορίστων της και σε κάποιες, σποραδικές κι αυτές, έριδες για κτηματικές διαφορές μεταξύ των μελών της. Η μόνη διαπιστωμένη κινητοποίηση του αχαϊκού στρατού λαμβάνει χώρα στα γεγονότα του Ωρωπού76 στα 151/150 π.Χ., αλλά και τότε δεν γίνεται πόλεμος. Σε ποιόν πόλεμο πρέπει ν᾽ αναφέρονται οι νεότερες δραχμές αχαϊκές και αυτόνομες του θησαυρού, παλαιότερες όχι μόνο του 146 π.Χ., αλλά και του 148 π.Χ., όπως η παρουσία των δραχμών της Σπάρτης μας υποχρεώνει να θεωρήσουμε; αυτός ο πόλεμος δεν μπορεί να είναι άλλος παρά ο Γ´ Μακεδονικός. Ο πόλεμος εναντίον του Περσέως και η νικηφόρα έκβασή του για τους Ρωμαίους έδωσε το προβάδισμα στη Ρώμη για τον έλεγχο της οικουμένης και στο Κοινό των Αχαιών την ύστατη ευκαιρία να σταθεί στο πλευρό της σαν σύμμαχος ισόλογος, έστω και αποδεκατισμένος, μετά από εναγώνιες προσπάθειες των επικεφαλής αρχηγών του.

291Αλλά και σ᾽ αυτόν τον πόλεμο ακόμη ποιά ήταν η εμφάνιση της Συμπολιτείας; τί σώματα επιστρατεύτηκαν; ποιά μέλη την εκπροσώπησαν; γιατί κάποια μέλη κόβουν αυτόνομα, αφού όλες οι εκδόσεις έχουν κατά τα φαινόμενα κοινό σημείο αναφοράς τον πόλεμο κατά του Περσέως;

Γραπτεσ πηγεσ

  • 77 Τίτος Λίβιος 42, 38 και 44.
  • 78 Πολύβιος 28, 3· 28, 6· 28, 12-13.
  • 79 Τίτος Λίβιος 41, 24· 42, 30.2· 42, 30.5-8.
  • 80 Τίτος Λίβιος 42, 12.6-7. Πολύβιος 28, 7.8.

292Από τα κείμενα, που σώθηκαν του Τίτου Λίβιου και του Πολύβιου δεν φαίνεται επίσημα η Αχαϊκή Συμπολιτεία να λειτουργεί διασπασμένη αυτά τα χρόνια, ούτε οι Ρωμαίοι να προτιμούν να την κρατούν διασπασμένη, πολιτική που εφαρμόζουν απροκάλυπτα ήδη με το Κοινό των Βοιωτών77. Ωστόσο μία πολύ προσεκτική μελέτη και διασταύρωση των πηγών, Πολύβιου78 και Τίτου Λίβιου79, μας επιτρέπουν να διαπιστώσουμε ότι καταρχήν το μέτωπο των Αχαιών κάθε άλλο παρά ενωμένο είναι και δεύτερον ότι οι Ρωμαίοι προσπαθούν να επιβάλουν την πολιτική της υπερδύναμης αναπτύσσοντας ένα έντονο παρασκήνιο και χρησιμοποιώντας για το λόγο αυτό τόσο τον Καλλικράτη και τους ανθρώπους του, όσο και τον Ευμένη και τον αδελφό του Άτταλο. Γιατί η παρουσία αυτόνομων μιας σειράς πόλεων μελών της Συμπολιτείας, όπως Μεγαλόπολη, Άργος, Μεσσήνη, Κορώνη δίπλα στα αχαϊκά δείχνει με τον καλύτερο τρόπο ότι συμμετείχαν ανεξάρτητα στις δυνάμεις των συμμάχων που στάλθηκαν από παντού κι απ’ όλους τους λαούς της Ελλάδος στο Λικίνιο κι αυτό μπορούμε να το αποδώσουμε μόνο στην ανάπτυξη ενός έντονου παρασκήνιου και στην υιοθέτηση μιας παράλληλης πολιτικής της Ρώμης πίσω από την επίσημη. Ο Ευμένης αποδεικνύει έμπρακτα τη φιλία και αφοσίωσή του προς τους Ρωμαίους διαθέτοντας χρηματικά ποσά με τα οποία εξαγοράζει τους Αχαιούς. Πρέπει να είναι ο λόγος που δέχεται παράνομες τιμές80 από μερίδα των Αχαιών, τιμές που διχάζουν το Κοινό.

  • 81 Πολύβιος 27, 2.11-12, και Τίτος Λίβιος 42, 44.7-8.
  • 82 Τίτος Λίβιος 42, 44.
  • 83 Τίτος Λίβιος 42, 37.

293Το σημαντικότερο απ᾽ όλα είναι ότι, καθώς φαίνεται, ο Κόιντος Φίλιππος, αν και στο Άργος81 ζητάει από τους Αχαιούς και τον Άρχωνα να στείλουν στη Χαλκίδα 1000 άνδρες, όμως την πολιτική που εφάρμοσε στα 172 π.Χ. για τη διάλυση του Κοινού των Βοιωτών συμβουλεύοντας τις πόλεις-μέλη να διαλέγονται με τη Ρώμη η κάθε μία χωριστά82, αυτή την ίδια ακριβώς πολιτική εφαρμόζει σχεδόν ταυτόχρονα, αν όχι στο σύνολο, πάντως οπωσδήποτε σε τμήμα της Συμπολιτείας. Δεν είναι μόνο το ταξίδι των Λέντουλων83 στις πόλεις της Δ. Πελοποννήσου, που μας κινεί τις υποψίες για τα σχέδια της Ρώμης.

  • 84 Syll.3 653.

294Το τιμητικό ψήφισμα84 για τον Κάσσανδρο Μενεσθέως από την Αλεξάνδρεια της Τρωάδος, αντίγραφα του οποίου βρέθηκαν στο ναό του Απόλλωνος Σμινθέως της Τρωάδος και στο θησαυρό των Σιφνίων στους Δελφούς, φωτίζει, πιστεύουμε, κάποιες πλευρές αυτού του παρασκήνιου. Ο Κάσσανδρος του Μενεσθέως τιμάται από μια σειρά πόλεις και Κοινά, από τα οποία αυτά που μας ενδιαφέρουν είναι τὸ Κοινὸν τῶν Ἀχαιῶν (σ. 10), ἡ πόλις ἡ Ἀργείων (σ. 13), ἡ πόλις ἡ Μεσσηνίων (σ. 14), ἡ πόλις ἡ Μεγαλοπολιτῶν (σ. 15), ἡ πόλις ἡ Τεγεατῶν (σ. 16), ἡ πόλις ἡ Κορωναιέων τῶν ἐν Ἀχαΐαι (σ. 17), ἡ πόλις ἡ Φλιασίων (σ. 18), ἡ πόλις ἡ Κλεωναίων (σ. 19), ἡ πόλις ἡ Φιαλέων (σ. 20), ἡ πόλις ἡ Ἡραιέων (σ. 21), ἡ πόλις ἡ Μεγαρέων (σ. 22). Όλες αυτές οι πόλεις, παρόλο που είναι μέλη του Κοινού των Αχαιών, τιμούν χωριστά τον Κάσσανδρο και μάλιστα με τιμές, που ο πλούτος τους υπερβαίνει τις πραγματικές δυνατότητές τους. Προσφέρουν η καθεμιά από ένα χρυσό στεφάνι, με εξαίρεση την πόλη των Μεγάρων, που προσφέρει δάφνινο και το Άργος, που προσφέρει παραπάνω απ’ το χρυσό στεφάνι και θεωροδοκίες του Διός Νεμείου και της Ήρας Αργείας.

295Το Κοινό προσφέρει προξενία και πολιτεία, τιμές δηλ. που η αξία τους θα μπορούσε να εκτιμηθεί ποιοτικά μόνο, σε αντίθεση με τις μεγάλης υλικής αξίας ανάλογες, που του προσφέρουν οι πόλεις-μέλη του.

  • 85 A. Jacquemin, D. Mulliez, G. Rougemont, Choix d’inscriptions de Delphes, traduites et commentées (2 (...)

296Ο μεγάλος χρονολογικός κατάλογος των προξένων της πόλης των Δελφών, χαραγμένος στον πολυγωνικό τοίχο, δείχνει ότι ο Κάσσανδρος Μενεσθέως, Τρὼς ἀπὸ Ἀλεξανδρείας, δέχεται την προξενία της πόλεως των Δελφών επί άρχοντος Θεοξένου το 2ο εξάμηνο του 166/5 π.Χ.85.

  • 86 Τίτος Λίβιος 37, 56.

297Καθώς η Τρωάδα της Αιολίδος παραχωρείται στο βασίλειο της Περγάμου86 μετά τη συντριβή του Αντίοχου στη Μαγνησία, είναι πάρα πολύ πιθανό αυτός ο Κάσσανδρος του Μενεσθέως να συνδέεται στενά με τον Ευμένη και τον αδελφό του Άτταλο. Οι κάθε λογής δραστηριότητες που, σαν αφοσιωμένοι σύμμαχοι των Ρωμαίων, αναπτύσσουν αυτοί οι δύο στα ταραγμένα χρόνια, παραμονές του Γ΄ Μακεδονικού πολέμου, στο έδαφος των ελληνικών πόλεων και, σ’ ό,τι μας αφορά, στο Κοινό των Αχαιών, πρέπει, κατά τη γνώμη μας, να είναι η κρυφή αιτία της απόδοσης τέτοιων και τόσων τιμών στον Κάσσανδρο. Οι πόλεις, η μία μετά την άλλη, τιμούν με χρυσό στεφάνι όχι τον οποιονδήποτε Κάσσανδρο, αλλά τον πρεσβευτή του Ευμένη και Άτταλου, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τα χρήματα που έχουν δεχτεί με τη σειρά τους από τον Ευμένη, όπως τα ιστορικά γεγονότα μας επιτρέπουν να ερμηνεύσουμε.

298Δεν πρέπει να είναι καθόλου τυχαίο που από τον κατάλογο των πόλεων που μνημονεύονται στο τιμητικό ψήφισμα, το Άργος, η Μεγαλόπολη, η Μεσσήνη και η Κορώνη εκπροσωπούνται στο θησαυρό της Δύμης, αν και μέλη της Συμπολιτείας, με αυτόνομες εκδόσεις, το ίδιο φρέσκιες όσο κι οι εκδόσεις του Κοινού. Ούτε επίσης πρέπει να είναι τυχαίο, που κι οι υπόλοιπες του τιμητικού ψηφίσματος, δηλ. Φλιούς, Κλεωναί, Φιγάλεια, Ηραία, Μέγαρα, με μοναδική εξαίρεση την Τεγέα, απουσιάζουν εντελώς από τις νεότερες εκδόσεις του θησαυρού, αυτόνομες ή αχαϊκές. Είναι μήπως γιατί συγκαταλέγονταν ανάμεσα σ᾽ αυτές τις δυνάμεις σύμφωνα με το Λίβιο, που ο μηδαμινός αριθμός τους βοήθησε να ξεχαστούν εντελώς; Είναι πολύ πιθανό. Όπως είναι πιθανό ακόμη, να μην πήραν μέρος στα εκστρατευτικά σώματα των Αχαιών, που στάλθηκαν ένα στη Χαλκίδα κι ένα στο Λικίνιο.

299Με λίγα λόγια, τόσο από τις αβεβαιότητες που κρύβονται πίσω από τα γραπτά κείμενα του Πολύβιου και Τίτου Λίβιου, όσο και τα συμπεράσματα που μπορούμε να αντλήσουμε από το τιμητικό ψήφισμα του Κάσσανδρου Μενεσθέως, όσο και τα δεδομένα από τη μελέτη του θησαυρού της Δύμης μας επιτρέπουν να καταλάβουμε, οι Ρωμαίοι παραμονές ήδη του πολέμου κατά του Περσέως έχουν αρχίσει να υλοποιούν το πρόγραμμα διάλυσης του Κοινού των Αχαιών στηριζόμενοι στους πιστούς συμμάχους τους, τον Καλλικράτη και την ομάδα του στο εσωτερικό μέτωπο, τον Ευμένη και τον αδελφό του Άτταλο από το εξωτερικό.

300Οι νεότερες συμμαχικές δραχμές του θησαυρού της Δύμης, τα later της Thompson, κόπηκαν για τον Γ΄ Μακεδονικό πόλεμο και κυκλοφόρησαν, όσο πρόλαβαν, μέχρι το 167 π.Χ. Ο θησαυρός κάτω απ᾽ αυτό το πρίσμα συνδέεται με τον πόλεμο κατά του Περσέως και η απόκρυψή του πρέπει αναμφίβολα να έχει σχέση με το ξερίζωμα των 1000 Αχαιών. Κρύφτηκε γρήγορα από τον κάτοχό του κάτω απ’ το δάπεδο με την ελπίδα να τον ξαναβρεί στο γυρισμό του. Μα η ελπίδα χάθηκε στην Ιταλία, όπου προφανώς ο Δυμαίος επώνυμος, το δίχως άλλο οπαδός των ιδεών του Φιλοποίμενα κι απ’ την παράταξη του Λυκόρτα και Πολύβιου, επομένως αντίπαλος του Καλλικράτη, άφησε την τελευταία του πνοή. Γι’ αυτό και η εικόνα της καταστροφής στο στρώμα που αντιστοιχεί στην εποχή απόκρυψης του θησαυρού, αλλά και η εγκατάλειψη στο δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ., του χώρου που έκρυβε το θησαυρό. Κανείς δεν γύρισε να τον αναζητήσει, κανείς ποτέ δεν έμαθε τί είχε κρυφτεί κι έτσι έσβησε από τη μνήμη. Μ᾽ αυτό τον τρόπο όμως διασώθηκε μέχρις εμάς σαν μια ανάμνηση μιας δραματικής στιγμής της ιστορίας της Αχαϊκής Συμπολιτείας αλλά και γενικότερα της ελληνικής.

Image 1000000000000326000003D38154AA05D3739AF4.jpg

Πίν. Ι. Ο θησαυρός Δύμη Ι.

Image 1000000000000314000003EEFF5E331EF5AC4051.jpg

Πίν. ΙΙ. Ο θησαυρός Δύμη Ι.

Image 1000000000000324000003E2C66B1B09366CE3F7.jpg

Πίν. ΙΙΙ. Ο θησαυρός Δύμη Ι.

Bibliographie

Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ

Agrinion = M. Thompson, The Agrinion Hoard (1968).

Dengate 1967 = J. A. Dengate, «The Triobols of Megalopolis», ANSMN 13 (1967), σ. 57-110, πίν. XX-XXVIII.

Grandjean 2003 = C. Grandjean, Les Messéniens de 370/369 au 1er s. de notre ère. Monnayages et histoire (2003).

Grunauer 1978 = S. Grunauer-von Hoerschelmann, Die Münzprägung der Lakedaimonier (1978).

Tsangari 2007 = D. I. Tsangari, Corpus des monnaies d’or, d’argent et de bronze de la Confédération étolienne (2007).

Zakynthos = H. Nicolet, M. Oeconomides, «La circulation monétaire dans le Péloponnèse et le trésor de Zakynthos (Zante) de 1904 (IGCH 245)», NAC 20 (1991), σ. 161-191.

Zougra = M. Oeconomides, M. Lakakis-Marchetti, P. Marchetti, «Le trésor de Ζούγρα (IGCH 261) et la circulation monétaire dans le Péloponnèse au iie siècle », στο G. Moucharte κ.ά. (επιμ.), Liber amicorum Tony Hackens (2007), σ. 379-433.

Notes

1 Την ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή, που τον έθεσε αμέσως στη διάθεσή μου με τη γνωστή γενναιοδωρία που τη χαρακτηρίζει και χωρίς δεύτερη σκέψη, μόλις ξεκίνησα τη μελέτη μου για τα αχαϊκά αργυρά νομίσματα.

2 Π. Αγαλοπουλου-Καλλιοτζη, «Θησαυρός αργυρών τριωβόλων από την Πάτρα (1973)», ΑΕ 1979 (1981), σ. 188-199, πίν. 58-61.

3 M. Lakakis-Marchetti, Le monnayage en argent de la ligue achéenne. Réflexions sur l’histoire de la ligue, l’apparition et le développement de son monnayage, thèse de doctorat, UCLouvain (2012).

4 Dengate 1967.

5 Grandjean 2003.

6 Grunauer 1978.

7 Tsangari 2007.

8 Agrinion.

9 Zougra.

10 Η Τσαγκάρη διαβάζειImage 10000000000000190000001ACAE660AFB53361E3.jpg.

11 Η Τσαγκάρη διαβάζει επίσηςImage 100000000000001A0000001B0DD5BC537B37FA04.jpg.

12 Η Τσαγκάρη αναφέρεται μόνο σε μονόγραμμαImage 100000000000001700000018C091F05801F7EB19.jpgκαι μιλάει, όπως και η Thompson, για απλό «Σ».

13 Η Τσαγκάρη διαβάζει «ΚΛΕΟ ΔΙΣ».

14 Ο B. V. Head, «On the Chronological Sequence of the Coins of Boeotia», NC s. 3, 1 (1881), σ. 266, προτιμά να το ερμηνεύει σαν κεφάλι Δία.

15 Zakynthos, σ. 175· H. Nicolet-Pierre, Numismatique grecque (2002), σ. 185.

16 Τα γράμματα στο Ζούγρα 2346 είναι αντίστροφα «Υ Λ».

17 Σπασμένο σε δύο κομμάτια· λείπει μέρος πίσω από το κεφάλι.

18 Zougra, σ. 386.

19 Zougra, σ. 389.

20 Grunauer 1978, σ. 21-26.

21 Τίτος Λίβιος 32, 40.4 και 34, 31.5, 15.

22 Τίτος Λίβιος 34, 27.

23 Grandjean 2003, σ. 154.

24 Η Grandjean 2003, σ. 155, δέχεται ότι η διαφορά στο βάρος μπορεί και να οφείλεται στον καλύτερης ποιότητας άργυρο, που χρησιμοποιείται για τις συμμαχικές δραχμές της Κορώνης.

25 Ibid., σ. 154.

26 Ibid., σ. 155.

27 Ibid., σ. 113-116, πίν. IV-V.

28 Ibid., σ. 117, πίν. V-VI.

29 Ibid., σ. 117-118, πίν. VI.

30 Ibid., σ. 112.

31 Ibid., σ. 147.

32 Ibid., σ. 143.

33 Ch. Boehringer, «Zur Geschichte der Achaïschen Liga im 2. und 1. Jh. v. Chr. im Lichte des Münzfundes von Poggio Picenze (Abruzzen)», στο Α. Δ. Ριζακησ (επιμ.), Αρχαία Αχαΐα και Ηλεία: ανακοινώσεις κατά το πρώτο διεθνές συμπόσιο, Αθήνα 19-21 Μαΐου 1989 (1991), σ. 163-170· του ιδιου, «Zu Chronologie und Interpretation der Münzprägung der achaïschen Liga nach 146 v. Chr.», Topoi 7 (1997), σ. 103-108, και «Quelques remarques sur la circulation monétaire dans le Péloponnèse au iie et au ier s. A.C.», στο C. Grandjean (επιμ.), Le Péloponnèse. D’Épaminondas à Hadrien (2008), σ. 83-89.

34 J. A. W. Warren, «Towards a Resolution of the Achaian League Silver Coinage Controversy: Some Observations on Methodology», στο Essays in Honour of Robert Carson and Kenneth Jenkins (1993), σ. 87-100, πίν. XX· τησ ιδιασ, «The Achaean League, Sparta, Lucullus: Some Late Hellenistic Coinages», στο Χαρακτήρ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου (1996), σ. 229, και «After the Boehringer Revolution: The “New Landscape” in the Coinage of the Peloponnese», Topoi 7 (1997), σ. 109-114· επίσης «The Framework of the Achaian Koinon», στο C. Grandjean (σημ. 33), σ. 91-99.

35 IGCH 2056, CHVIII, 512· A. Campanelli, «Il ripostiglio monetale di Pozzio Picenze», στο Α. Δ. Ριζακησ (σημ. 33), σ. 155-161.

36 Ο Dengate 1967, σ. 109, θεωρεί ότι η ομάδα αυτή καλύπτει τις προετοιμασίες και τις ανάγκες του πολέμου με τη Ρώμη και ότι κόπηκε στα χρόνια 151–146 π.Χ.

37 Η δημοσίευση του θησαυρού της Ολυμπίας ενδέχεται να δώσει και νέες σειρές αυτής της περιόδου.

38 Ch. Doyen, Études de métrologie grecque II. Étalons de l’argent et du bronze en Grèce hellénistique (2012), σ. 12 και 123.

39 Αυτόθι, σ. 132-133.

40 Για τη συμμαχική δραχμή βλ. και Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου «Étalons monétaires et mesures pondérales entre la Grèce et l’Italie (iie s. av. – ier s. ap. J.-C.)» (Bruxelles, 5-6 septembre 2013).

41 Zougra, σ. 417, 422.

42 Ανάλογο μ’ αυτό της Δύμης Ι πρέπει να είναι και το περιεχόμενο του θησαυρού της Ολυμπίας σύμφωνα με την περιληπτική περιγραφή των ανασκαφέων του στο Bericht über die Ausgrabungen in Olympia IV (1944), σ. 73-75, εικ. 40, 1-5. Η δημοσίευσή του αναμένεται από την καθηγήτρια κ. Αλίκη Μουστάκα.

43 M. Lakakis-Marchetti, «À propos du monnayage achéen et des trésors qui le font connaître», στο Χαρακτήρ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου (1996), σ. 155-156.

44 J. A. W. Warren, «After the Boehringer Revolution...» (σημ. 34), σ. 111.

45 J. A. O. Larsen, «Was Greece Free between 196 and 146 B.C.?», CPh 30 (1935), σ. 193-214, και ειδικότερα 206.

46 Σύμφωνα με το σχόλιο του P. Pédech στο βιβλίο Α´ των Ιστοριών του Πολύβιου, τα πενήντα τρία χρόνια υπολογίζονται από την αρχή του δεύτερου Καρχηδονιακού πολέμου (220/19 π.Χ.) και φθάνουν μέχρι τη μάχη της Πύδνας (168/67 π.Χ.).

47 Ευχαριστώ θερμά κι απ’ τη θέση αυτή τις αρχαιολόγους κκ. Αδ. Βασιλογάμβρου και Βασ. Τσακνάκη, που διαφύλαξαν στο σύνολό τους το ανασκαφικό υλικό, χωρίς καμιά διαλογή όσο το οικόπεδο παρέμενε αδημοσίευτο, παρά τα προβλήματα χώρου και τις πολλαπλές μεταφορές, που υπέστησαν τα κιβώτια από τις ανασκαφές της Κάτω Αχαγιάς και παρά την αποχώρησή μου προ δεκαπενταετίας από την Υπηρεσία.

48 R. H. Howland, Athenian Agora IV. Greek Lamps and their Survivals (1958), σ. 101, 104, πίν. 15, 16, 42.

49 Ν. Καλτσασ, «Από τα ελληνιστικά νεκροταφεία της Πύλου», ΑΔ 38 (1983), Μελέτες, σ. 48-49, αρ. 1731, σχ. 15.

50 Μ.-Φ. Παπακωνσταντινου, «Τα ελληνιστικά λυχνάρια του Εχίνου», στο Ε. Κυπραιου (επιμ.), Ε´ Επιστημονική συνάντηση για την ελληνιστική κεραμική (2000), αρ. Κ2710, πίν. 168.

51 R. Kastler, «Die Keramik der Südhalle von Elis», στο Ε. Κυπραιου (σημ. 50), σ. 409, αρ. 17, πίν. 213.

52 W. Rudolf, «Hellenistic Fine Ware Pottery and Lamps above the House with the Idols at Mycenae », ABSA 73 (1978), σ. 213-234, αρ. 47, εικ. 10.

53 I. Metzger, Eretria II. Die hellenistische Keramik in Eretria (1969), σ. 63, αρ. 8, πίν. 24, 41.

54 U. Hausmann, Olympische Forschungen XXVII. Hellenistische Keramik (1996), σ. 28, αρ. 55-56, εικ. 1, πίν. 10.

55 G. R. Edwards, Corinth VII, Part III. Corinthian Hellenistic Pottery (1975), τύπος mortar II, αρ. 627, πίν. 22, 59.

56 H. Walter, Bericht über die Ausgrabungen in Olympia VI (1958), σ. 43-44, εικ. 21.

57 G. R. Edwards (σημ. 55), αρ. 628, πίν. 23, 60.

58 J. Schilbach, Olympische Forschungen XXIII. Elische Keramik des 5. und 4. Jahrhunderts (1995), σ. 41, 82 Typ III, T121, πίν. 12.36, 15.7, 29.6.

59 Β. Πατσιαδα, «Κεραμική “δυτικής κλιτύος” από τη Ρόδο», ΑΔ 38 (1983), Μελέτες, σ. 167, αρ. 81 (Π. 9328) σχ. 16.

60 Α. Γιαννικουρη, Β. Πατσιαδα, Μ. Φιλημονοσ, «Χρονολογικά προβλήματα γραπτής κεραμικής από τη Ρόδο», στο Β´ Επιστημονική συνάντηση για την ελληνιστική κεραμική (1989), σ. 176, πίν. 91β.

61 Π. Δροσινου, «Αγγεία από ελληνιστικούς τάφους στη Ρόκκα Κισάμου», στο Ε. Κυπραιου (σημ. 50), σ. 41, αρ. Π6363, πίν. 21α-β.

62 G. R. Edwards (σημ. 55), αρ. 628, πίν. 23, 60.

63 J. Morel, Céramique campanienne (1981), σ. 394, αρ. 6232a, 1, πίν. 195.

64 G. R. Edwards (σημ. 55), αρ. 399, πίν. 15, 53.

65 Αυτόθι, σ. 86-87, πίν. 16.

66 Α. Γιαννικουρη, Β. Πατσιαδα, Μ. Φιλημονοσ (σημ. 60), σ. 176, πίν. 91β.

67 Π. Δροσινου (σημ. 61), σ. 38-39, 41, αρ. Π6363, πίν. 21α-β.

68 G. R. Edwards (σημ. 55), σ. 108, αρ. 616, πίν. 21, 59.

69 I. Metzger, Eretria II. Die hellenistische Keramik in Eretria (1969), αρ. 10, πίν. 12.

70 Μ. Σκορδου, «Ελληνιστική κεραμική από το Καστέλι Κισάμου», στο Ε. Κυπραιου (σημ. 50), σ. 27, αρ. 10.8β (ΝΚ 8β), πίν. 7. B.A. Sparkes, L. Tallcott, Athenian Agora XII. Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th Centuries B.C. (1970), σ. 290, αρ. 757, εικ. 8.

71 Μ. Σκορδου (σημ. 70), σ. 33, αρ. ΝΚ 2η, πίν. 12α, 15β.

72 Ν. Τσατσακη, Ελεύθερνα ΙΙ (2000), σ. 2, 95, Κ141, σχ. 22, πίν. 32.

73 K. Braun, «Der Dipylon-Brunnen B1, Die Funde», MDAI(A) 85 (1970), σ. 129-269, αρ. 209, πίν. 76.1.

74 Έχουμε την πρόθεση να μελετήσουμε στο μέλλον το ανασκαφικό υλικό τεσσάρων γειτονικών οικοπέδων, που είχαμε ανασκάψει το διάστημα 1985-1988 (οικ. Σανφίλιππο, Λιάκου, Μουρίκη και Σαμίκου) για μια πληρέστερη παρουσίαση των δεδομένων.

75 Βλ. σχετικά και Ζούγρα, σ. 416-417.

76 Παυσανίας 7, 11.4-8, και Syll.2 308.

77 Τίτος Λίβιος 42, 38 και 44.

78 Πολύβιος 28, 3· 28, 6· 28, 12-13.

79 Τίτος Λίβιος 41, 24· 42, 30.2· 42, 30.5-8.

80 Τίτος Λίβιος 42, 12.6-7. Πολύβιος 28, 7.8.

81 Πολύβιος 27, 2.11-12, και Τίτος Λίβιος 42, 44.7-8.

82 Τίτος Λίβιος 42, 44.

83 Τίτος Λίβιος 42, 37.

84 Syll.3 653.

85 A. Jacquemin, D. Mulliez, G. Rougemont, Choix d’inscriptions de Delphes, traduites et commentées (2012), σ. 231-234. Ο κατάλογος, σύμφωνα με τους μελετητές του, αποτελεί καίριο ντοκουμέντο για τη δελφική χρονολογία του α´ τρίτου του 2ου αι. π.Χ.

86 Τίτος Λίβιος 37, 56.

Notes de fin

1 Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται προς τους Charles Doyen, διδάκτορα Φιλολογίας και μόνιμο ερευνητή του Εθνικού Κέντρου Ερευνών στο Πανεπιστήμιο της Louvain-la-Neuve, και François-Dominique Deltenre, διδάκτορα Ιστορίας και μέλος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, για την προσαρμογή του χειρογράφου στις απαιτήσεις της έκδοσης, τη βοήθεια στην κατάρτιση των πινάκων και την πολύπλευρη παροχή τεχνικής βοήθειας, χωρίς τη μεσολάβηση των οποίων το άρθρο δε θα μπορούσε να πάρει την τελική μορφή του.

Auteur

Διδάκτωρ Αρχαιολογίας (CEMA/ UCLouvain).

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search