Ο θησαυρός Ουγγρί, 1892 (IGCH 121) : Χρυσά και αργυρά νομίσματα αττικού βάρους στην πρώιμη ελληνιστική Πελοπόννησο
The Ougri, 1892 hoard (IGCH 121). Attic weight gold and silver coins in the early Hellenistic Peloponnese
Le trésor Ougri, 1892 (IGCH 121). Monnaies de poids attique en or et en argent à la haute époque hellénistique dans le Péloponnèse
p. 311-324
Résumés
Les monnaies d’or et d’argent de poids attique sont particulièrement nombreuses dans le Péloponnèse depuis les dernières décennies du ive s. av. J.-C. et témoignent de la participation des Péloponnésiens aux expéditions d’Alexandre, de l’implication de la région dans les luttes des Diadoques et des Épigones, ainsi que de l’affrontement des Grecs méridionaux avec les Macédoniens. Comme on peut en juger d’après la composition des trésors enfouis après 330 av. J.-C., les monnaies de poids attique sont majoritaires dans le Péloponnèse, du moins pour ce qui concerne la richesse thésaurisée, sans qu’aient été pour autant exclues de la circulation les frappes antérieures qui avaient alimenté jusque-là la circulation monétaire, d’étalon éginétique avant tout. Le rôle nouveau tenu par l’étalon attique s’explique par la production, après 310 av. J.-C., d’émissions dans cet étalon, ouvrant ainsi un nouveau chapitre de l’histoire monétaire du Péloponnèse, qui n’est que la manifestation d’un nouvel environnement idéologique, politique et économique au début de l’époque hellénistique.
The prevalence of the gold and primarily silver coinages in the Attic weight standard in the Peloponnese since the last decades of the 4th c. BC onwards is particularly noteworthy. They comprise concrete evidence of the Peloponnesians’ participation in Alexander’s campaigns and the area’s involvement in the military conflicts of the Successors as well as of the southern Greeks against the Macedonians. Based on the composition of hoards concealed after 330 BC, it is ascertained that the Attic weight coins were predominant in the monetary economy of the Peloponnese —at least in terms of hoarded wealth— without driving out of circulation earlier issues in mainly the Aeginetan standard, common, until then, in the region. The significance of their role becomes apparent in their production by local mints after 310 BC. Undeniably, the Attic weight issues constitute an important chapter in the history of coinage in the Peloponnese, a result of ideological, political and economic factors that marked the early Hellenistic period.
Τα χρυσά και κυρίως τα αργυρά νομίσματα στον αττικό σταθμητικό κανόνα έχουν σημαντικότατη παρουσία στην Πελοπόννησο από τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι. π.Χ., απόρροια της συμμετοχής Πελοποννησίων στις εκστρατείες του Αλεξάνδρου και της εμπλοκής της περιοχής στις πολεμικές αναμετρήσεις των Διαδόχων και των Επιγόνων, καθώς και των νότιων Ελλήνων εναντίον των Μακεδόνων. Όπως διαπιστώνεται από τη σύνθεση των θησαυρών που καταχώθηκαν μετά το 330 π.Χ., τα αττικού βάρους νομίσματα κυριαρχούν στην εγχρήματη οικονομία της Πελοποννήσου –τουλάχιστον όσον αφορά στη μορφή του αποθησαυρισμένου πλούτου– επιτρέποντας παράλληλα την ύπαρξη προγενέστερων κοπών, αντιπροσωπευτικών της μέχρι τότε πελοποννησιακής νομισματικής πρακτικής. Η σπουδαιότητα του ρόλου τους καταδεικνύεται και από την περιστασιακή έκδοσή τους από τοπικά νομισματοκοπεία μετά το 310 π.Χ. Χωρίς αμφιβολία, πρόκειται για ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία του νομίσματος στην Πελοπόννησο, αποτέλεσμα των ιδεολογικών, πολιτικών και οικονομικών δεδομένων της πρώιμης ελληνιστικής εποχής.
Texte intégral
1 Τον Απρίλιο του 1893, η Γενική Εφορεία Αρχαιοτήτων παρέδωσε στο Νομισματικό Μουσείο ένα σύνολο οκτώ νομισμάτων που είχε κατασχεθεί από τον Αθ. Κοτζιά το προηγούμενο έτος και προερχόταν από τη θέση Ουγγρί, κοντά στο χωριό Αλισσός της Αχαΐας, στη ΒΔ Πελοπόννησο. Το εύρημα αποτελείται από δύο χρυσά και έξι αργυρά νομίσματα στον αττικό σταθμητικό κανόνα: ένα στατήρα στο όνομα του Φιλίππου Β΄, ένα στατήρα και τέσσερα τετράδραχμα στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ και δύο τετράδραχμα Αθηνών. Τα οκτώ νομίσματα καταγράφηκαν στο ευρετήριο του Νομισματικού Μουσείου με τους αριθμούς 1892-3 ΚΕ΄ 128-1351.
Καταλογοσ
Φιλιπποσ Β΄ (359-336 π.Χ.)
2Eμ. : Kεφαλή Aπόλλωνος με στεφάνι δάφνης προς δεξιά. / Oπ. : Συνωρίς με τα υποζύγια σε καλπασμό προς δεξιά· στο πεδίο ανάμεσα στα πόδια των ίππων, κάνθαρος· στο έξεργο, ΦΙΛΙΠΠΟΥ. Χρυσός στατήρ.
31. 8,63 γρ. 19,0 χιλ. 270ο. Αρ. ευρ. ΝΜΑ 1892-3 ΚΕ΄ 130. Νομισματοκοπείο: Πέλλα. Χρον. κοπής: 323/2-315 π.Χ., Le Rider 1977, σ. 178, αρ. 468 (Pella IIIA).
Αλεξανδροσ Γ΄ (336-323 π.Χ.)
4Eμ. : Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς τα δεξιά. / Οπ. : Νίκη όρθια προς τα αριστερά κρατώντας στυλίδα στο αριστερό χέρι και στεφάνι δάφνης στο δεξί· στο πεδίο αριστερά, ΑΛΕΞΑ-ΝΔΡΟΥ· στο πεδίο κάτω δεξιά, μονόγραμμα ΗΔ. Χρυσός στατήρ.
52. 8,58 γρ. 18,0 χιλ. 360ο. Αρ. ευρ. ΝΜΑ 1892-3 ΚΕ΄ 131. Νομισματοκοπείο : Μίλητος. Χρον. κοπής : 325-323 π.Χ., Price 1991, σ. 279, αρ. 2085.
6Eμ. : Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς τα δεξιά. Σε στικτό κυκλικό πλαίσιο. / Οπ. : Ζευς ένθρονος προς τα αριστερά, κρατώντας Νίκη στο προτεταμένο δεξί χέρι και σκήπτρο στο αριστερό· στο πεδίο δεξιά, ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ· στα πεδία αριστερά ή/και κάτω από το θρόνο, σύμβολα και μονογράμματα. Σε στικτό κυκλικό πλαίσιο. Αργυρά τετράδραχμα.
73. 17,00 γρ. 27,0 χιλ. 210ο. Αρ. ευρ. ΝΜΑ 1892-3 ΚΕ΄ 135. Οπ. : στο έξεργο, ΒΑΣΙΛΕΩΣ· στο πεδίο δεξιά, κηρύκειο· στο πεδίο κάτω από το θρόνο, μονόγραμμα ΑΤΡ. Νομισματοκοπείο : Άραδος. Χρον. κοπής : 328-320 π.Χ., Price 1991, σ. 422, αρ. 3332.
84. 17,17 γρ. 27,5 χιλ. 300ο. Αρ. ευρ. ΝΜΑ 1892-3 ΚΕ΄ 133. Οπ. : στο πεδίο αριστερά, φοινικικά γράμματα (ayin και kaph) και αριθμοί. Νομισματοκοπείο : Άκη. Χρον. κοπής : 323/2 π.Χ., Price 1991, σ. 410, αρ. 3262.
95. 16,95 γρ. 28,5 χιλ. 360ο. Αρ. ευρ. ΝΜΑ 1892-3 ΚΕ΄ 134. Οπ. : στο πεδίο αριστερά, φοινικικά γράμματα (ayin και kaph) και αριθμοί. Νομισματοκοπείο: Άκη. Χρον. κοπής: 320/19 π.Χ., Price 1991, σ. 411, αρ. 3271.
106. 17,23 γρ. 27,5 χιλ. 90ο. Αρ. ευρ. ΝΜΑ 1892-3 ΚΕ΄ 132. Οπ.: στο πεδίο αριστερά, Λ και δάδα· στο πεδίο κάτω από το θρόνο, μηνίσκος και αστέρι. Νομισματοκοπείο: Αμφίπολις. Χρον. κοπής: 315-294 π.Χ., Price 1991, σ. 135, αρ. 478.
Αθηνα
11Eμ. : Κεφαλή Αθηνάς με αττικό κράνος και στεφάνι ελιάς προς τα δεξιά. / Οπ. : Γλαύκα με κλειστές φτερούγες στέκεται προς τα δεξιά με το κεφάλι μετωπικά· στο πεδίο πάνω αριστερά, μηνίσκος και κλαδί με δύο φύλλα και καρπό ελιάς· στο πεδίο δεξιά, ΑΘΕ. Αργυρά τετράδραχμα.
127. 17,13 γρ. 21,5 χιλ. 240ο. Αρ. ευρ. ΝΜΑ 1892-3 ΚΕ΄ 128. Χρον. κοπής : δεύτερο μισό 4ου αι. π.Χ., Bingen 1969, σ. 14 (Pi III / Pi IV)· Flament 2007, σ. 126-127 (Pi III / Pi IV).
138. 17,00 γρ. 21,0 χιλ. 210ο Αρ. ευρ. ΝΜΑ 1892-3 ΚΕ΄ 129. Χρον. κοπής : μέσα 4ου αι. π.Χ., Bingen 1969, σ. 14-15 (Pi V)· Flament 2007, σ. 127 (Pi V).
14Οι ελάχιστες πληροφορίες σχετικά με τις συνθήκες εύρεσης των νομισμάτων δημιουργούν πολλά ερωτήματα για το εάν πρόκειται για το όλον ή μέρος θησαυρού που διασπάστηκε μετά την εύρεσή του.
15Ο στατήρας με τους τύπους και το όνομα του Φιλίππου Β΄ (αρ. 1) κόπηκε στην Πέλλα κατά τη συμβασιλεία του Φιλίππου Γ΄ Αρριδαίου (323-317 π.Χ.) και του Αλεξάνδρου Δ΄ (323-309 π.Χ.)2. Ο στατήρας του Αλεξάνδρου Γ΄ (αρ. 2) κόπηκε στη Μίλητο στα τελευταία έτη της βασιλείας του3. Από τα αλεξάνδρεια τετράδραχμα, τρία κόπηκαν στη Φοινίκη –ένα στην Άραδο (αρ. 3)4 και δύο στην Άκη (αρ. 4 και 5)5– στα τελευταία έτη της βασιλείας ή αμέσως μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου Γ΄ και ένα στην Αμφίπολη (αρ. 6) κατά τη βασιλεία του Κασσάνδρου (316-297 π.Χ.)6. Τα δύο τετράδραχμα της Αθήνας (αρ. 7 και 8) είναι της τεχνοτροπίας Pi (ομάδες III/IV και V)7. Η ονομασία της συγκεκριμένης κατηγορίας αθηναϊκών νομισμάτων δόθηκε από τη σύγχρονη έρευνα, λόγω του φυτικού διακόσμου του κράνους της Aθηνάς, ο οποίος παίρνει το σχήμα του γράμματος «Π» του ελληνικού αλφαβήτου8. Ωστόσο, εκείνο που τα χαρακτηρίζει είναι τα μεγάλου πάχους και μικρής διαμέτρου πέταλα, καθώς και η αποτύπωση μέρους των παραστάσεων της εμπρόσθιας και της οπίσθιας πλευράς. Ο απρόσεκτος και άκομψος τρόπος κατασκευής τους, ο οποίος είχε επισημανθεί ήδη από την αρχαιότητα σε σύγκριση με τα αρτιότερης τεχνικής νομίσματα του Αλεξάνδρου Γ΄9, οφείλεται στην εκτεταμένη επανέκδοση παλαιότερων κοπών από τα μέσα περίπου του 4ου αι. π.X., πιθανώς ως αποτέλεσμα των οικονομικών μεταρρυθμίσεων του Eυβούλου (358-342 π.X.), έως την κατάληψη της Aθήνας από τον Δημήτριο Α΄ Πολιορκητή το 294 π.X.10.
Πίν. 1. Ο θησαυρός Ουγγρί, 1892 (IGCH 121).
16Από άποψη διατήρησης, τη μεγαλύτερη φθορά παρουσιάζουν τα τετράδραχμα από την Άκη (αρ. 5) και την Άραδο (αρ. 3), ακολουθούν οι γλαύκες Pi III/IV (αρ. 7) και Pi V (αρ. 8), ενώ πολύ καλής κατάστασης είναι τα τετράδραχμα από την Άκη (αρ. 4) και την Αμφίπολη (αρ. 6).
17Αν θεωρηθεί ότι πρόκειται για το σύνολο του θησαυρού, τότε, συνεκτιμώντας τη χρονολογία κοπής και την κατάσταση διατήρησης των νομισμάτων, η απόκρυψη του θησαυρού θα πρέπει να χρονολογηθεί στα τέλη του 4ου αι. - αρχές 3ου αι. π.Χ.
18Ο θησαυρός παρουσιάζει ορισμένες ιδιαιτερότητες σε σχέση με τους άλλους θησαυρούς που αποκρύφτηκαν στην Πελοπόννησο αυτή την εποχή. Αφενός, είναι ένας από τους ελάχιστους που αποτελούνται μόνο από νομίσματα στον αττικό σταθμητικό κανόνα. Αφετέρου, είναι ο μόνος από τα μέχρι στιγμής δεδομένα, που συμπεριλαμβάνει χρυσές και αργυρές κοπές.
19Σε κάθε περίπτωση, ο θησαυρός αποτελεί αφορμή για να εξεταστεί η παρουσία των αττικού βάρους νομισμάτων στην Πελοπόννησο κατά τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους, από τη βασιλεία του Αλεξάνδρου Γ΄ (336-323 π.Χ.) έως το Χρεμωνίδειο πόλεμο (268/7-262/1 π.Χ.). Ο όρος παρουσία αφορά, αφενός, στην κυκλοφορία και, αφετέρου, στην παραγωγή αυτής της κατηγορίας νομισμάτων από τα τοπικά νομισματοκοπεία.
Κυκλοφορια αττικου βαρουσ νομισματων στην πελοποννησο
20Tα αττικού βάρους νομίσματα δεν ήταν άγνωστα στην Πελοπόννησο, μία περιοχή όπου, τόσο στην κοπή των νομισμάτων όσο και στις συναλλαγές, κυριαρχούσε ο αιγινητικός σταθμητικός κανόνας. Οι σχετικές ενδείξεις χρονολογούνται από τις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αι. π.Χ. και σχετίζονται με τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Σε ενεπίγραφη στήλη, όπου αναγράφεται η συνθήκη συμμαχίας Αθηναίων και Αργείων το 417/6 π.Χ., προβλέπεται ετήσια οικονομική βοήθεια προς τους Αργείους τουλάχιστον σαράντα ταλάντων από το ταμείο της Αθηναϊκής Συμμαχίας, σε περίοδο πολέμου11. Είναι πολύ πιθανόν η πληρωμή να συμπεριλάμβανε γλαύκες, το πιο διαδεδομένο νόμισμα αυτή την εποχή. Σε άλλη περίπτωση, μετά την καταστροφή των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς το 404 π.Χ., ο Λύσανδρος έστειλε στη Σπάρτη με το Γύλιππο 1.000 ή 1.500 τάλαντα αργύρου, που ήταν τα έσοδα από τα λάφυρα του πολέμου. Μεγάλο μέρος αυτών των χρημάτων ήταν αθηναϊκά νομίσματα, όπως γίνεται αντιληπτό από το γεγονός ότι, όταν ο Γύλιππος υπεξαίρεσε το ποσό των τριάντα ταλάντων από τα λάφυρα, ο υπηρέτης του, που τον κατέδωσε στις αρχές, ανέφερε ότι κάτω από τη στέγη του κυρίου του μαζεύονταν πολλές γλαύκες12.
21Η κατάσταση βέβαια αυτή δεν αποτυπώνεται –μέχρι σήμερα τουλάχιστον– στους νομισματικούς θησαυρούς που καταχώθηκαν στην Πελοπόννησο στα τέλη του 5ου αι. και το πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. Αυτό ίσως να οφείλεται στο ότι τα αθηναϊκά νομίσματα δεν κυκλοφόρησαν στις τοπικές αγορές ή χρησιμοποιήθηκαν ως πηγή πολύτιμου μετάλλου από τα πελοποννησιακά νομισματοκοπεία. Η εικόνα, όμως, αλλάζει από το 330 π.Χ., όταν στη συντριπτική πλειοψηφία των θησαυρών κυριαρχούν οι κοπές στον αττικό σταθμητικό κανόνα, είτε πρόκειται για χρυσό είτε για αργυρό νόμισμα.
22Χρυσά νομίσματα περιέχονται σε τέσσερις θησαυρούς που καταχώθηκαν από το 320 έως το 290 π.Χ. (πίν. 1): Κόρινθος, 1930 (IGCH 77)13, Καλαμάτα, 1849 (IGCH 123), Ουγγρί, 1892 (IGCH 121)14 και Επίδαυρος, 1977 (CH 8 [1985], αρ. 64)15. Πρόκειται στη μεγάλη τους πλειοψηφία για στατήρες με τους τύπους και το όνομα του Φιλίππου Β΄ και του Αλεξάνδρου Γ΄, καθώς σε αυτά συμπεριλαμβάνονται εν ζωή και μεταθανάτιες κοπές των δύο βασιλέων, και σε πολύ μικρότερο βαθμό του Φιλίππου Γ΄ Αρριδαίου, του Σελεύκου Α΄ και του Δημητρίου Α΄ Πολιορκητή16.
23Αργυρά νομίσματα αττικού βάρους περιέχονται σε 18 θησαυρούς που καταχώθηκαν από το 330 π.Χ. έως και το πρώτο τέταρτο του 3ου αι. π.Χ. (πίν. 2) : Κυπαρισσία, 1892-3 (IGCH 76)17, Μάγειρα, 1950 (IGCH 74)18, Νεμέα, 1938 (IGCH 79)19, Ανδρίτσαινα, 1923 (IGCH 83)20, Τρίπολις, 1921 (IGCH 84)21, Μεσσήνη, 1922 (IGCH 95)22, Άργος, 1967 (IGCH 114)23, Μαυρίκι, 1962 (IGCH 122)24, Ουγγρί, 1892 (IGCH 121)25, Άργος, 1967 (IGCH 131)26, Τάλαντα, 1948 (IGCH 132)27, Σικυών, 196628, Άργος, 198129, Σικυών, 200030, Ασέα, 1938 (IGCH 138)31, Επίδαυρος, 1903 (IGCH 158)32, Άργος, 1979 (CH 6 [1981], αρ. 27)33 και Λάμπεια, 1887 (IGCH 199). Πρόκειται ως επί το πλείστον για νομίσματα με τους τύπους και στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄, καθώς και για κοπές του Φιλίππου Γ΄ Αρριδαίου, του Δημητρίου Α΄ Πολιορκητή, του Λυσιμάχου και αθηναϊκές γλαύκες των τεχνοτροπιών Pi και quadridigité.
24Η κυριαρχία των αττικού βάρους κοπών στους θησαυρούς της Πελοποννήσου –γεγονός που αντικατοπτρίζει σημαντικές αλλαγές στη νομισματική κυκλοφορία και την εγχρήματη οικονομία– χωρίς αμφιβολία σχετίζεται με την καταλυτική παρουσία των Μακεδόνων στην περιοχή.
25Η μακεδονική κυριαρχία στην Πελοπόννησο ξεκίνησε την περίοδο της εξουσίας των Αργεαδών βασιλέων, του Φιλίππου Β΄ και του Αλεξάνδρου Γ΄, προκαλώντας δύο εξεγέρσεις και την επιβολή σκληρών μέτρων από τον Αντίπατρο. Οι πόλεμοι των Διαδόχων έως περίπου το 300 π.Χ. επηρέασαν ιδιαίτερα την Αρκαδία, την Αχαΐα, τη Σικυωνία και την Κορινθία. Ακολούθησε μια μακρά περίοδος εξουσίας των Αντιγονιδών, αρχικά με τον Δημήτριο Α΄ Πολιορκητή, όταν επανέκτησε τον έλεγχο της ΒΑ Πελοποννήσου στη δεκαετία του 290 π.Χ. και στη συνέχεια με τον Αντίγονο Β΄ Γονατά έως την απώλεια των μακεδονικών κτήσεων στην Πελοπόννησο το 243 π.Χ.34. Η πολιτική και στρατιωτική κυριαρχία των βασιλέων της Μακεδονίας απαιτούσε την κατοχή και τον έλεγχο πόλεων μέσω στρατιωτικών φρουρών και φίλα προσκείμενων πολιτικών δυνάμεων, καθώς και τη μετακίνηση ή διατήρηση μεγάλου αριθμού στρατευμάτων, ενέργειες που, ως επί το πλείστον, χρηματοδοτήθηκαν με χρυσό αλλά κυρίως αργυρό νόμισμα στον αττικό σταθμητικό κανόνα35.
26Ένας εξίσου σημαντικός παράγοντας ήταν και η υπηρεσία αρκετών χιλιάδων Πελοποννησίων στο στρατό του Αλεξάνδρου Γ΄ κατά την εκστρατεία του στην Ανατολή36. Όσοι από αυτούς επέστρεψαν στις πατρίδες τους μετά την αποστράτευσή τους έφεραν μαζί και τους καρπούς των κόπων τους, κυρίως νομίσματα με τους τύπους του Αλεξάνδρου που είχαν κοπεί σε νομισματοκοπεία της Ανατολής, όπως ορισμένα από τα νομίσματα του θησαυρού Ουγγρί, 189237. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αθρόα εισαγωγή χρυσών και αργυρών νομισμάτων σε μια περιοχή που είχε δοκιμαστεί για πολύ καιρό από τα δεινά του πολέμου και την ένταξή τους στην τοπική νομισματική οικονομία.
27Η έκδοση μεγάλου αριθμού χρυσών νομισμάτων από τον Αλέξανδρο Γ΄ και τους διαδόχους είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της αναλογίας χρυσού και αργύρου από 1:13,33 σε 1:10, αναλογία ιδιαίτερα απλή για την ισοτιμία χρυσών και αργυρών κοπών του ιδίου σταθμητικού κανόνα. Ωστόσο, από το 310 π.Χ., η τιμή του χρυσού έναντι του αργύρου αυξήθηκε σταδιακά με αποτέλεσμα η αναλογία να είναι 1:12 το 290 π.Χ. και 1:13 στις επόμενες δεκαετίες του 3ου αι. π.Χ.38. Σύμφωνα με αυτές τις αναλογίες, ένας χρυσός φιλίππειος ή αλεξάνδρειος στατήρας, που αντιστοιχούσε σε 20 αργυρές δραχμές έως το 310 π.Χ., πρέπει να αντιστοιχούσε σε 24 αργυρές δραχμές την εποχή κατάχωσης του θησαυρού Ουγγρί, 1892.
28Από τους θησαυρούς με αργυρά νομίσματα που αποκρύφτηκαν αυτή την περίοδο, μόνο οι Μεσσήνη, 1922 (IGCH 95), Άργος, 1967 (IGCH 131), Ουγγρί, 1892 (IGCH 121), Άργος, 1981, Σικυών, 2000 και Ασέα, 1938 (IGCH 138) περιέχουν αποκλειστικά νομίσματα σε αττικό βάρος. Τα περισσότερα θησαυρικά σύνολα περιέχουν κοπές και σε άλλους σταθμητικούς κανόνες, όπως τον αιγινητικό (νομίσματα Αίγινας, Ήλιδας, Σικυώνας, Άργους, Επιδαύρου, Λάρισας, Οπουντίων Λοκρών, Κοινού Φωκέων, Θήβας, Τανάγρας, Κοινού Βοιωτών) και το θρακομακεδονικό (τετράδραχμα Φιλίππου Β΄), που στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι παλαιότερες από τα νομίσματα αττικού βάρους.
29Οι εκδόσεις αυτές απηχούν αρχικά τη μακρόχρονη επιρροή της Αίγινας στα οικονομικά πράγματα της Πελοποννήσου, η οποία εντοπίζεται στην κυκλοφορία και τον αποθησαυρισμό των αιγινητικών κοπών, στην υιοθέτηση του αιγινητικού σταθμητικού κανόνα από τα τοπικά νομισματοκοπεία και στον πρωτεύοντα ρόλο αυτού του κανόνα στις συναλλαγές39, γεγονός που διευκόλυνε και την κυκλοφορία νομισμάτων από αρκετές εκδότριες αρχές της κεντρικής Ελλάδας. Επιπλέον, αντικατοπτρίζουν τις μεταβολές στο statu quo των πόλεων-κρατών της Πελοποννήσου από τη δεκαετία του 360 π.Χ., με τις καθοριστικές επεμβάσεις αρχικά της Θήβας και στη συνέχεια του Φιλίππου Β΄. Η παρουσία των μικρότερων αργυρών υποδιαιρέσεων, κυρίως τριωβόλων της Σικυώνας, του Άργους και της Επιδαύρου, συνδέεται με τη χρήση αυτών των νομισμάτων για την κάλυψη μικρής κλίμακας συναλλαγών40.
Πίν. 1. Θησαυροί από την Πελοπόννησο με χρυσές κοπές αττικού σταθμητικού κανόνα (πρώιμοι ελληνιστικοί χρόνοι).
Πίν. 2. Θησαυροί από την Πελοπόννησο με αργυρές κοπές αττικού σταθμητικού κανόνα (πρώιμοι ελληνιστικοί χρόνοι) [1: αργυρά τετράδραχμα· 1: αργυροί στατήρες· 1: αργυρές δραχμές· 1: αργυρές υποδιαιρέσεις· 1XA: χάλκινες εκδόσεις].
Κοπη αττικου βαρουσ νομισματων στην πελοποννησο
30Η παραγωγή των αττικού βάρους νομισμάτων στην Πελοπόννησο αφορά κυρίως νομίσματα με τους τύπους και στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ και, δευτερευόντως, κοπές άλλων ηγεμόνων.
31Στον ελλαδικό χώρο, η παραγωγή του αργυρών νομισμάτων του Αλεξάνδρου Γ΄ κατά τη διάρκεια της βασιλείας του παρατηρείται μόνο στη Μακεδονία. Μετά το θάνατό του ένας μικρός αριθμός νομισματοκοπείων στην ηπειρωτική Ελλάδα (εκτός Μακεδονίας) έκοψαν νομίσματα με τους τύπους και στο όνομα του Αλεξάνδρου.
32Στην πρώιμη ελληνιστική περίοδο, δύο τουλάχιστον νομισματοκοπεία στην Πελοπόννησο εξέδωσαν αλεξάνδρους : η Κόρινθος και η Σικυώνα. Πρόκειται για δύο από τις σημαντικότερες πελοποννησιακές πόλεις με μεγάλη νομισματική παραγωγή ήδη από την κλασική εποχή.
33Η Κόρινθος και η Σικυώνα, ως θέσεις με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία, βρέθηκαν στο επίκεντρο της διαμάχης των Διαδόχων στην Πελοπόννησο από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Οι δύο πόλεις ήταν υπό τον έλεγχο του Πτολεμαίου Α΄, την περίοδο 308-306 π.Χ., και στη συνέχεια του Κασσάνδρου μέχρι την «απελευθέρωσή» τους από το Δημήτριο Α΄ Πολιορκητή το 303 π.Χ. Η Σικυώνα ανέκτησε την ελευθερία της μετά τη μάχη της Ιψού το 301 π.Χ., αλλά πέρασε ξανά στον έλεγχο του Δημητρίου το 295 π.Χ. Η Κόρινθος, που ήταν η κύρια βάση των Μακεδόνων και έλεγχε την είσοδο προς και την έξοδο από την Πελοπόννησο, παρέμεινε στην κυριαρχία του Δημητρίου καθ’ όλη αυτή την περίοδο41.
34Μια ιδιαίτερα μικρή κοπή χρυσών στατήρων με τους τύπους και το όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ αποδίδεται στην Κόρινθο, λόγω των ομοιοτήτων και των κοινών στοιχείων που παρουσιάζει σε σχέση με αργυρές κορινθιακές κοπές. Στην εμπρόσθια όψη, το κάλυμμα του αυχένα και οι βόστρυχοι της Αθηνάς αποδίδονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως και στους αργυρούς στατήρες της Κορίνθου. Στην οπίσθια όψη, τα γράμματα ΑΥ εμφανίζονται και σε μία ομάδα κορινθιακών στατήρων, ενώ η τρίαινα είναι ένα σύμβολο που εμφανίζεται στην κορινθιακή νομισματοκοπία. Αυτή η χρυσή κοπή σηματοδοτεί την έναρξη κοπής αλεξάνδρων στην Κόρινθο, περίπου το 310 π.Χ.42
35Όσον αφορά στις αργυρές εκδόσεις, η Κόρινθος είναι η πόλη με τη σημαντικότερη παραγωγή, όπως φαίνεται και από τη παρουσία αρκετών συμβόλων, γραμμάτων και μεταξύ τους συνδυασμών43. Η απόδοση αυτών των κοπών στην Κόρινθο έγινε βάσει ορισμένων συμβόλων και μονογραμμάτων, τα οποία εμφανίζονται επίσης και σε εκδόσεις της Κορίνθου σε άργυρο και σε χαλκό. Οι τελευταίες, με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα από την πόλη, είναι δυνατό να χρονολογηθούν στην περίοδο της παρουσίας του Δημητρίου Α΄ Πολιορκητή στην περιοχή, κατά τη διάρκεια της προσπάθειάς του να καταλάβει το θρόνο του Μακεδονικού βασιλείου44.
36Στη Σικυώνα αποδίδεται μια σειρά τετραδράχμων που φέρει ως σύμβολο μια νεανική μορφή με ταινία45. Το γεγονός ότι φέρει ίδια γράμματα με κοπές που αποδίδονται στην Κόρινθο, οδήγησε στη διατύπωση της άποψης ότι προσωπικό από το ακμάζον νομισματοκοπείο της Κορίνθου ήταν υπεύθυνο για την παραγωγή αυτών των νομισμάτων στη Σικυώνα, όταν η πόλη επανιδρύθηκε από το Δημήτριο και ονομάστηκε Δημητριάς46. Κατά μία άλλη άποψη, και αυτή η σειρά θα μπορούσε να είχε κοπεί στην Κόρινθο47.
37Επομένως, η κοπή νομισμάτων με τους τύπους και το όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ στην Κόρινθο και τη Σικυώνα σχετίζεται κυρίως με τον έλεγχο αυτών των δύο σημαντικών πόλεων από το Δημήτριο και το ρόλο τους στην υλοποίηση των στόχων του. Αφενός, η Σικυώνα συνδέθηκε με τα μεγαλεπήβολα οικιστικά σχέδια του Πολιορκητή, αφετέρου, η Κόρινθος αποτέλεσε μια ιδιαίτερα σημαντική βάση για τις πολεμικές του προετοιμασίες48.
38Επιπλέον, σε μία από τις δύο αυτές πόλεις πρέπει να αποδοθεί και η πολύ πιο περιορισμένη έκδοση το 291-290 π.Χ. νομισμάτων με τους τύπους και το όνομα του Δημητρίου49. Πρόκειται για μια μικρή κοπή χρυσών στατήρων με την κεφαλή του Δημητρίου στην εμπρόσθια και το μακεδόνα βασιλιά έφιππο στην οπίσθια όψη50, καθώς και για λίγες σειρές αργυρών τετραδράχμων με την κεφαλή του Δημητρίου στην εμπρόσθια και τον Ποσειδώνα στον τύπο του Λατερανού στην οπίσθια όψη51.
39Την περίοδο 270-260 π.Χ. χρονολογείται και η περιορισμένη παραγωγή τετραδράχμων με τους τύπους και το όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ από δύο απροσδιόριστα νομισματοκοπεία, πιθανόν το Άργος και τη Μεγαλόπολη. Η έκδοσή τους ίσως να σχετίζεται με την εγκαθίδρυση φιλομακεδονικών τυραννικών καθεστώτων στις δύο πόλεις από τον Αντίγονο Β΄ Γονατά ή τη διεξαγωγή του Χρεμωνίδειου πολέμου52.
40Η τελευταία κατηγορία αττικού βάρους νομισμάτων που κόπηκαν στην Πελοπόννησο την πρώιμη ελληνιστική εποχή είναι τα τετράδραχμα του Αρέως Α΄ (309-265 π.Χ.), τα οποία φέρουν τους τύπους του Αλεξάνδρου Γ΄ αλλά το όνομα του βασιλιά της Σπάρτης. Πρόκειται για μια βραχύβια κοπή των πρώτων χρόνων του Χρεμωνίδειου πολέμου (267-265 π.Χ.) για την πληρωμή μισθοφόρων του αντιμακεδονικού συνασπισμού53. Η έκδοσή τους ήταν καινοφανής για τα δεδομένα της Σπάρτης που έως τότε δεν είχε κόψει νόμισμα, αλλά εναρμονίζεται με την όλη στάση του Αρέως να ακολουθήσει το αλεξάνδρειο πρότυπο των ελληνιστικών ηγεμόνων. Η υιοθέτηση των αλεξάνδρειων τύπων και του αττικού σταθμητικού κανόνα όχι μόνο εντάσσει τα τετράδραχμα του Αρέως στο ισχυρό διεθνές νόμισμα της εποχής, αλλά, επιπλέον, προβάλλει την εξουσία του συγκεκριμένου σπαρτιάτη βασιλιά και την αντίθεσή του στην παραδοσιακή βασιλική δυαρχία των Λακεδαιμονίων.
Bibliographie
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
Bingen 1969 = J. Bingen, «Le trésor monétaire Thorikos 1969», Thorikos 6 (1969), σ. 7-59.
Flament 2007 = Chr. Flament, Le monnayage en argent d’Athènes de l’époque archaïque à l’époque hellénistique (c. 550 - c. 40 av. J.-C.) (2007).
Le Rider 1977 = G. Le Rider, Le monnayage d’argent et d’or de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294 (1977).
Mørkholm 1991 = O. Mørkholm, Early Hellenistic Coinage. From the Accession of Alexander to the Peace of Apamea (336-188 BC) (1991).
Newell 1927 = E. T. Newell, The Coinages of Demetrius Poliorcetes (1927).
Price 1991 = M. J. Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus (1991).
Troxell 1971 = H. Troxell, «The Peloponnesian Alexanders», ANSMN 17 (1971), σ. 41-94.
Troxell 1997 = H. Troxell, Studies in the Macedonian Coinage of Alexander the Great (1997).
Notes de bas de page
1 Βλ. Εθνικόν Νομισματικόν Μουσείον, Περιγραφικός κατάλογος των κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1892-1893 εισαχθέντων νομισμάτων, υπό Ι.Ν. Σβορωνου, σ. 1-88, ΚΕ΄ (19/04/1893), Δ, αρ. 128-135. Επίσης, ΑΔ (1892), σ. 29. Ευρ. Γεν. Εφορ. 2123.
2 Μεταθανάτιοι στατήρες του Φιλίππου Β΄ από την Πέλλα εντοπίζονται και στο θησαυρό Επίδαυρος, 1977 (CH 8 [1985], αρ. 64).
3 Στατήρες του Αλεξάνδρου Γ΄ από τη Μίλητο εντοπίζονται και στο θησαυρό Επίδαυρος, 1977 (CH 8 [1985], αρ. 64).
4 Τετράδραχμα του Αλεξάνδρου Γ΄ από την Άραδο εντοπίζονται και στους θησαυρούς Ανδρίτσαινα, 1923 (IGCH 83), Μεσσήνη, 1922 (IGCH 95), Επίδαυρος, 1903 (IGCH 158), Σοφικόν, 1893 (IGCH 179), Μεγαλόπολις, 1947 (IGCH 180).
5 Τετράδραχμα του Αλεξάνδρου Γ΄ από την Άκη εντοπίζονται και στους θησαυρούς Κυπαρισσία, 1892-3 (IGCH 76), Ανδρίτσαινα, 1923 (IGCH 83), Μεσσήνη, 1922 (IGCH 95), Άργος, 1967 (IGCH 131), Ασέα, 1938 (IGCH 138), Σοφικόν, 1893 (IGCH 179), Κόρινθος, 1938 (IGCH 187).
6 Της ίδιας ομάδας τετράδραχμο του Αλεξάνδρου Γ΄ από την Αμφίπολη εντοπίζεται και στο θησαυρό Μαυρίκι, 1962 (IGCH 122).
7 Αθηναϊκά τετράδραχμα τεχνοτροπίας Pi εντοπίζονται και στους θησαυρούς Μαυρίκι, 1962 (IGCH 122), Ασέα, 1938 (IGCH 138), Επίδαυρος, 1903 (IGCH 158), Ολυμπία, 1922 (IGCH 176), Κόρινθος, 1938 (IGCH 187).
8 Για τις γλαύκες τεχνοτροπίας Pi, βλ. Flament 2007, σ. 125-130· J. H. Kroll, «The Reminting of Athenian Silver Coinage, 353 BC», Hesperia 80 (2011), σ. 232-254.
9 Διογένης Λαέρτιος, 7.18.
10 Για την έκδοση των τετραδράχμων τεχνοτροπίας Pi, βλ. J. Η. Kroll (σημ. 8), σ. 234-246. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, όπως επιγραφές με άδειες εκμετάλλευσης μεταλλείων αργύρου, καθώς και αποσπάσματα δικανικών λόγων με αντικείμενο μεταλλευτικές υποθέσεις, η μεταλλευτική δραστηριότητα στο Λαύριο αυξήθηκε στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.X., την περίοδο του Eυβούλου και του Λυκούργου, γεγονός που στήριξε την ανόρθωση της αθηναϊκής οικονομίας.
11 IG I3 86, στ. 10-11.
12 Πλούταρχος, Λύσανδρος, 16· Πλούταρχος, Νικίας, 28.2. Στο περιστατικό αναφέρεται και ο Διόδωρος, 13.106.8-9, όπου όμως παραδίδεται ότι το ποσό που υπεξαίρεσε ο Γύλιππος ήταν 300 τάλαντα.
13 Le Rider 1977, σ. 257-259· Price 1991, σ. 47· Troxell 1997, σ. 115-116 και 123-125.
14 Le Rider 1977, σ. 277.
15 Price 1991, σ. 57· M. Oeconomidès, «Le trésor d’Épidaure 1977 (Παλαιά Επίδαυρος)», στο M. Amandry, S. Hurter, D. Bérend (επιμ.), Travaux de numismatique grecque offerts à G. Le Rider (1999), σ. 307-311.
16 Η σύνθεση των θησαυρών με χρυσές κοπές που αποκρύφτηκαν στην Πελοπόννησο στα τέλη του 4ου αι. και στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. είναι όμοια με αυτή των θησαυρών από άλλες περιοχές της Χερσονήσου του Αίμου. Βλ. Υ. Touratsoglou, «Back to the Future. Alexander the Great’s Silver and Gold in the Balkans: The Hoard Evidence», στο Α. Burnett, U. Wartemberg, R. Witschonke (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersh (1998), σ. 74· Ι. Α. Τουρατσογλου, «Στην αναζήτηση του ελληνιστικού χρυσού. Μεγάλοι αντί μικρών και πλούσιοι εκ πενήτων (Αρρ. V 27,6)», στο Μνείας χάριν. Τιμητικός τόμος στη μνήμη Μαίρης Σιγανίδου (1998), σ. 238.
17 E. T. Newell, Alexander Hoards I. Introduction and Kyparissia Hoard (1921), σ. 4-21· Le Rider 1977, σ. 295-296· Price 1991, σ. 50-51· Troxell 1997, σ. 73.
18 Le Rider 1977, σ. 296· Price 1991, σ. 51· Troxell 1997, σ. 74.
19 Le Rider 1977, σ. 297· Price 1991, σ. 51· Troxell 1997, σ. 74.
20 E. T. Newell, Alexander Hoards III. Andritsaena (1923), σ. 1-32· Le Rider 1977, σ. 309-310· Price 1991, σ. 55· Troxell 1997, σ. 77-78.
21 Ε. Τ. Newell (σημ. 20), σ. 32-36· Le Rider 1977, σ. 311-312· Price 1991, σ. 55· Troxell 1997, σ. 78.
22 Troxell 1997, σ. 80.
23 Troxell 1971, σ. 81.
24 Troxell 1997, σ. 82· Flament 2007, σ. 239.
25 Flament 2007, σ. 238.
26 Ibid., σ. 241.
27 Ibid., σ. 241.
28 Φ. Α. Μπαλλα, «Η Δημητριάδα της Πελοποννήσου και οι νομισματικές μαρτυρίες από την περίοδο της ίδρυσής της», Αρχαιογνωσία 16 (2010-2), σ. 220.
29 Σ. Μακρυποδη, Μ. Γιαννακουλη, «“Θησαυρός” πρώιμων ελληνιστικών χρόνων από το Άργος», στον παρόντα τόμο.
30 Φ. Α. Μπαλλα (σημ. 28), σ. 215 και 217-218.
31 H. Nicolet-Pierre, J. H. Kroll, «Athenian Tetradrachm Coinage of the Third Century BC», AJN 2 (1990), σ. 23· Flament 2007, σ. 242· E. Tsourti, «The Asea Hoard of 1938 (IGCH 138)», στο J. Forsén, B. Forsén (επιμ.), The Asea Valley Survey. An Arcadian Mountain Valley from the Palaeolithic Period until Modern Times (2003), σ. 345-349.
32 Newell 1927, σ. 165· H. Nicolet-Pierre, J. H. Kroll (σημ. 31), σ. 23.
33 Flament 2007, σ. 257.
34 Για τις πολύπλευρες επιπτώσεις της μακεδονικής παρουσίας στην Πελοπόννησο, βλ. G. Shipley 2008, «Approaching the Macedonian Peloponnese», στο C. Grandjean (επιμ.), Le Péloponnèse d’Épaminondas à Hadrien. Actes du Colloque de Tours, 6-7 octobre 2005 (2008), σ. 56-67.
35 I. Touratsoglou, «Coin Production and Coin Circulation in the Roman Peloponnese», στο A. D. Rizakis, Cl. E. Lepenioti (επιμ.), Roman Peloponnese III, Society, Economy and Culture under the Roman Empire: Continuity and Innovation (2010), σ. 237-238· Α. Δ. Ριζακησ, Ι. Τουρατσογλου, «Η οικονομία στην Πελοπόννησο κατά την ελληνιστική περίοδο», στο Ζ΄ Επιστημονική συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Αίγιο 4-9 Απριλίου 2005 (2011), σ. 22-23.
36 Η Πελοπόννησος ήδη πριν από την εποχή του Αλεξάνδρου Γ΄ αποτελούσε έναν από τους βασικούς πυρήνες στρατολόγησης μισθοφόρων. Ο Αρριανός (Αλεξάνδρου Ανάβασις, 1.24.2 και 2.20.5) και ο Quintus Curtius Rufus (Historiae Alexandri Magni Macedonis, III 1.1) αναφέρουν ότι ο Αλέξανδρος έστειλε το 334 π.Χ. στην Πελοπόννησο έναν αξιωματούχο του, τον Κλέανδρο, ο οποίος στρατολόγησε 4.000 άνδρες που έλαβαν μέρος στην πολιορκία της Τύρου.
37 Μ. Thompson, «Paying the Mercenaries», στο A. Houghton κ.ά. (επιμ.), Studies in Honor of Leo Mildenberg. Numismatics, Art History, Archaeology (1984), σ. 241-247· Υ. Touratsoglou (σημ. 16), σ. 75· A.D. Rizakis, I. Touratsoglou, «L’économie du Péloponnèse hellénistique : un cas régional», στο C. Grandjean (σημ. 34), σ. 79· I. Touratsoglou (σημ. 35), σ. 237· A. Ριζακησ, I. Τουρατσογλου (σημ. 35), σ. 22.
38 Mørkholm 1991, σ. 4-5 και 43.
39 Αυτόθι, σ. 88.
40 Για ένα συνοπτικό σχολιασμό της παρουσίας αυτών των κοπών στους θησαυρούς του 3ου αι. π.Χ. από την Πελοπόννησο, βλ. Y. Touratsoglou (σημ. 16), σ. 73· A. D. Rizakis, I. Touratsoglou (σημ. 37), σ. 80· Touratsoglou (σημ. 35), σ. 238· Α. Δ. Ριζακησ, Ι. Τουρατσογλου (σημ. 35), σ. 23.
41 Για μια συνοπτική παρουσίαση του ιστορικού πλαισίου στην Κόρινθο και τη Σικυώνα κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι. και τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., βλ. Φ.Α. Μπαλλα (σημ. 28), σ. 210-213.
42 Price 1991, σ. 156, αρ. 667.
43 Ibid., σ. 156-158, αρ. 668-696.
44 Troxell 1971, σ. 48-51· Price 1991, σ. 155.
45 Ibid., σ. 159, αρ. 707.
46 Ibid., σ. 155 και 159.
47 Troxell 1971, σ. 51.
48 Ibid., σ. 48· Price 1991, σ. 156· Mørkholm 1991, σ. 61, 79.
49 Newell 1927, σ. 144-147 (Σικυών-Δημητριάς)· Mørkholm 1991, σ. 80 (Κόρινθος).
50 Newell 1927, σ. 144, αρ. 158.
51 Ibid., σ. 144-145, αρ. 155-157 και 159· Troxell 1971, σ. 46-47, σημ. 15.
52 Ibid., σ. 68-72· Mørkholm 1991, σ. 137· Price 1991, σ. 163-164.
53 Troxell 1971, σ. 70 και 80· S. Grunauer von Hoerschelmann, Die Münzprägung der Lakedaimonier (1978), σ. 1-4· Mørkholm 1991, σ. 140.
Auteur
Λέκτορας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
