1 Η αρχαία θεσπρωτική πόλη των Γιτάνων έως τα μέσα της δεκαετίας του 1980 ήταν εν πολλοίς παραμελημένη από την αρχαιολογική έρευνα, ενώ η θέση που κατείχε στην Ιστορία όσον αφορά στις γραπτές πηγές αναλογούσε ουσιαστικά σε δύο σωζόμενα χωρία. Μια σημαντική μαρτυρία του Τίτου Λιβίου για τα γεγονότα του φθινοπώρου του 172 π.Χ. σημειώνει ότι ένα συμβούλιο των Ηπειρωτών (concilium Epirotarum) έλαβε χώρα στα Γίτανα1, σε μια κρίσιμη συγκυρία μάλιστα, λίγο πριν ξεσπάσει ο Γ΄ Μακεδονικός πόλεμος2. Μια δεύτερη αναφορά διασώζει ο Πολύβιος, στο πλαίσιο του πολέμου αυτού πλέον, για ένα επεισόδιο στη συγκεκριμένη περιοχή, κατά το έτος 170 π.Χ., σε σύνδεση με μια προσπάθεια ορισμένων φιλομακεδόνων να παγιδεύσουν τον Ρωμαίο ύπατο Αύλο Οστίλιο Μαγκίνο3. Η πόλη ήταν χτισμένη σε πλεονεκτική θέση, στη συμβολή του Καλπακιώτικου με τον Θύαμι (Καλαμά) –πλησίον του σύγχρονου φράγματος του Καλαμά– και ήλεγχε μέσω ποτάμιων και παραποτάμιων διαβάσεων μια κύρια πρόσβαση από και προς το εσωτερικό της Ηπείρου, καθώς και από και προς το Ιόνιο. Επιπλέον, επέβλεπε μεγάλο μέρος από τα εύφορα εδάφη της περιοχής που ήταν γνωστή ως Καμμανία ή ως Κεστρινία (ή Κεστρίνη)4. Ο εν λόγω οικισμός διέθετε οχυρό περίβολο μήκους περίπου 2,4 χλμ., ο οποίος υπολογίζεται ότι περιέκλειε έκταση εμβαδού περ. 28 εκταρίων^. εκτιμάται ότι ο πληθυσμός της πόλεως κυμαινόταν σε περίπου 6000-8400 κατοίκους5.

2Η εικόνα που υπήρχε παλαιότερα για την περιοχή των Γιτάνων άρχισε να αλλάζει σταδιακά, όταν από το 1986 και εξής ξεκίνησαν σωστικές αρχικά και συστηματικές στη συνέχεια ανασκαφές υπό τη διεύθυνση της Καλλιόπης Πρέκα-Αλεξανδρή6. Μέσω των ερευνών που διεξήχθησαν αποκαλύφθηκαν σημαντικά οικοδομικά κατάλοιπα, όπως, για παράδειγμα, το Θεάτρο, με ένα κοίλον κατάφορτο με επιγραφές, το κτήριο Α –ένα σημαντικό δημόσιο οικοδόμημα, πιθανώς το Πρυτανείον της πόλεως– ο αποκαλούμενος Μικρός Ναός, η Βόρεια Στοά της Αγοράς και το πολύ ενδιαφέρον παρακείμενο κτήριο Ε (εικ. 1). Πληθώρα κινητών ευρημάτων ήλθε στο φως, παρέχοντας ένα ιδιαίτερα πλούσιο και ποικιλόμορφο υλικό για μελέτη. Ως εξόχως σημαντικό αξίζει να μνημονευθεί το σύνολο περίπου 3000 πήλινων σφραγισμάτων που προήλθε από το κτήριο Α και συνιστά πιθανότατα το δημόσιο αρχείο αλληλογραφίας της πόλεως για μια εκτεταμένη και καθοριστική περίοδο· κατ’ ουσίαν πρόκειται για έναν εντυπωσιακό όγκο σφραγίδων, ιδιωτικών αλλά και επίσημων επιστολών, απ’ όπου μπορούν να αντληθούν πολύτιμες πληροφορίες, ενίοτε μοναδικές.

3Είναι γνωστό ότι για σχεδόν μια δεκαπενταετία σταθερός και στενός συνεργάτης της ανασκαφέως υπήρξε ο αείμνηστος T. Hackens. Πέρα από την αγαστή συνεργασία που είχε συμπηχθεί με αντικείμενο ανασκαφικές έρευνες από κοινού στην Κέρκυρα, όπως, για παράδειγμα, στην περιοχή της Παλαιόπολης, καθοριστική ήταν επίσης η συμβολή του T. Hackens στην οργάνωση της μελέτης του υλικού των ανασκαφών από τη Θεσπρωτία· δική του ιδέα ήταν η ξεχωριστή καταγραφή των ανασκαφικών νομισμάτων, η οποία και άρχισε να οργανώνεται υπό την καθοδήγησή του. Ένας από τους απώτερους στόχους της επιστημονικής συνεργασίας ήταν και η προσπάθεια συνδυαστικής ανάλυσης ανασκαφικών-στρωματογραφικών δεδομένων για μια πρόταση αναχρονολόγησης, όσον αφορά κυρίως στα ηπειρωτικά νομίσματα, εγχείρημα που δεν προχώρησε λόγω της αδόκητης απώλειας του εκλιπόντος το 19977.

4Στο πλαίσιο μιας απόπειρας επισκόπησης της κυκλοφορίας αρχαίων νομισμάτων στον ευρύτερο ΒΔ ελλαδικό χώρο, για ένα μεγάλο διάστημα τα δεδομένα, και δη τα ανασκαφικά, ήταν πενιχρά. Οι εξαιρέσεις που εντοπίζονται από τις λίγες υπάρχουσες μελέτες ανά περιοχή ή θέση μάλλον επιβεβαιώνουν τον κανόνα· στον χώρο της Θεσπρωτίας η αίσθηση αυτή φαινόταν μέχρι πρότινος να επιτείνεται. Ευλόγως, τα νομίσματα που περι-συλλέχθησαν στα Γίτανα κατά τις ανασκαφές των ετών 1986-1997 (σε πρώτη φάση) συνιστούν ένα ικανό δείγμα, του οποίου η ενδελεχής μελέτη μπορεί να προσπορίσει εξόχως ενδιαφέροντα στοιχεία. Υπάρχουν, βεβαίως, ορισμένες δυσκολίες όσον αφορά στην πρόσβαση, συντήρηση και πλήρη καταγραφή του συγκεκριμένου υλικού, καθώς και αυτού που έχει προκύψει κατά τα πιο πρόσφατα έτη· η μεθόδευση ιδίως της συντήρησης και φωτογράφησης πολλών ανασκαφικών νομισμάτων, η διατήρηση των οποίων δυσχεραίνει την όλη μελέτη, θα μπορούσε να εμπλουτίσει αποφασιστικά την εικόνα που προκύπτει από τα έως τώρα σκιαγραφούμενα δεδομένα. Επί του παρόντος, το διαθέσιμο δείγμα απαρτίζεται από 1346 νομίσματα· δεν θα γίνει εκτενής θεώρηση εντός των ορίων της παρούσας ανακοίνωσης, καθώς εξάλλου έχει προηγηθεί αναφορά στο υλικό αυτό8. Σε αδρές γραμμές θα μπορούσε να τονιστεί η εμφανής κυριαρχία των νομισμάτων του Κοινού των Ηπειρωτών (σε ποσοστό σχεδόν 40 %), η καλή παρουσία των χαλκών κοπών της Αμβρακίας (περ. 10 %) και η αξιόλογη αντιπροσώπευση των μακεδονικών εκδόσεων εν γένει (περ. 8,4 %). Συμποσούμενα τα νομίσματα εκδοτριών αρχών από την Ήπειρο – Κοινόν Ηπειρωτών, η λεγόμενη « Ηπειρωτική Συμμαχία », Αμβρακία, Κασσώπη και Ελέα– αποτελούν κατά προσέγγιση το 52 % του συνόλου. Αφήνοντας κατά μέρος τις πληθωρικές παρουσίες, καθώς και τα αβέβαια και εφθαρμένα, οι υπόλοιπες εκδότριες αρχές που έχουν ταυτιστεί αθροιστικά μόλις συνιστούν περίπου το 5 % του νομισματικού « μωσαϊκού ».

5Με μια πρώτη ματιά, καθίσταται καταφανής η σπάνις των πελοποννησιακών νομισμάτων στα Γίτανα, καθώς μόνον ένας πολύ μικρός αριθμός έχει συγκεντρωθεί και αναγνωριστεί. Εκ προοιμίου, πρέπει να σημειωθούν ορισμένες αδυναμίες που είναι διαπιστωμένες σε σχέση με την ακριβέστερη χρονολόγηση των αργυρών υποδιαιρέσεων9 (κυρίως των δραχμών10) της Κορίνθου, καθώς και δυσχέρειες που ανακύπτουν ενίοτε στη διάκριση της νομισματικής παραγωγής της μητροπόλεως προς κορινθιακές αποικίες και αβέβαια νομισματοκοπεία.

6Πιο συγκεκριμένα, από τα Γίτανα προέρχονται κατά εκδούσα αρχή:

7• Αργυρή δραχμή Κορίνθου, δεύτερο μισό 4^ου αι. π.Χ.11 (εικ. 2). Κτήριο Ε, επάνω σε δάπεδο.

8• Αργυρή δραχμή Κορίνθου, μάλλον στο δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.12 (εικ. 3). Κτήριο Ε, επάνω σε δάπεδο.

9• Αργυρή δραχμή Κορίνθου, μάλλον στο δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.13 (εικ. 4). Κτήριο Γ.

10• Αργυρή δραχμή Κορίνθου, μάλλον στο δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.14 (εικ. 5). Κτήριο Ε.

11• Αργυρή δραχμή Κορίνθου, μάλλον στο δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.15 (εικ. 6). Δρόμος στο νότιο τμήμα της Αγοράς.

12• Αργυρή δραχμή Κορίνθου ή κορινθιακής αποικίας, δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ. (;)16 (εικ. 7). Κτήριο Α.

13• Αργυρή δραχμή (μειωμένου βάρους) Κορίνθου ή κορινθιακής αποικίας, μετά το 338 π.Χ. (;)17 (εικ. 8). Κτήριο Α.

14• Αργυρή δραχμή (μειωμένου βάρους) Κορίνθου ή κορινθιακής αποικίας, μετά το 338 π.Χ. (;)18 (εικ. 9). Κτήριο Γ.

15• Χαλκό νόμισμα Κορίνθου, πιθανώς των ετών περ. 287-252 π.Χ.19 (εικ. 10). Κτήριο Ε.

16• Τετράχαλκον Πελλήνης, περ. 350-300 π.Χ.20 (εικ. 11). Κτήριο Γ.

17• Εξάχαλκον Σικυώνος, περ. 345-325 π.Χ. (;)21 (εικ. 12). Κτήριο Β.

18• Χαλκούς Σικυώνος, περ. 330-270 π.Χ.22 (εικ. 13). Κτήριο Β.

19 • Ένα μάλλον σπάνιο τεταρτημόριον (;) μειωμένου βάρους Σικυώνος, ίσως του πρώιμου 3^ου αι. π.Χ. (;)23 (εικ. 14). Κτήριο Ε.

20• Επίσης, ένας χαλκούς Επιδαύρου, ύστερος 4^ος αι. / πρώιμος 3^ος αι. π.Χ.· πρόκειται για σπάνια κοπή24 (εικ. 15). Το νόμισμα ανήκει σε « θησαυρό » 177 χαλκών νομισμάτων που είχε εντοπιστεί το 1986 μέσα σε αγγείο, επάνω σε μωσαϊκό δάπεδο του κτηρίου Α, εντός στρώματος καταστροφής. Για το κάπως ιδιότυπο αυτό « εύρημα » έχει γίνει μια πρώτη, περισσότερο διεξοδική, αναφορά25. Το εν λόγω νόμισμα είχε αρχικά αποδοθεί λανθασμένα στις Κλεωνές26· η διόρθωση της ταύτισης δεν αλλάζει ουσιαστικά τη σύσταση του « ευρήματος » και δεν επηρεάζει τη χρονολογία απόκρυψης (πιθανότατα το 167 π.Χ.).

21• Επιπροσθέτως, ένα αργυρό τριώβολο του Αρκαδικού Κοινού27, Μεγαλόπολις (δεκαετία 320 - περ. 275 π.Χ.)28.

22Υπό το πρίσμα της εξέτασης της νομισματικής κυκλοφορίας, αξίζει να γίνει σύντομη μνεία, εν είδει μιας πρώτης αντιπαραβολής των δεδομένων, και σε ορισμένα άλλα μεμονωμένα νομίσματα που έχουν εντοπιστεί ανασκαφικά σε κάποιες θέσεις στη Θεσπρωτία. Στο χάρτη, εκτός από τα ευρήματα των Γιτάνων, σημειώνονται επίσης τα σημεία όπου ανευ-ρέθησαν πελοποννησιακά νομίσματα κατά τη διάρκεια των ετών 1986-1997 (εικ. 16). Οι θέσεις ανεύρεσης αργυρών νομισμάτων συμβατικά δηλώνονται με γκρίζο χρώμα, ενώ οι θέσεις ανεύρεσης χαλκίνων με μαύρο.

23Μπορούν να αναφερθούν συνοπτικά τα εξής νομίσματα κατά χώρο προέλευσης:

24• Δρέπανο-Νησάκι (Λυγιά), τάφος 3: αργυρό διώβολον Κορίνθου (πρώιμος 4^ος αι. π.Χ. ή και αργότερα)29 (εικ. 17).

25• Πύργος Λυγιάς ή Ραγίου: αργυρή δραχμή Κορίνθου (μάλλον δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.)30.

26• Κομμάτι Σμέρτου: αργυρή δραχμή Κορίνθου (μάλλον δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.)31.

27• Ντόλιανη: δύο αργυρές δραχμές Κορίνθου (μάλλον δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.)32 και ένας αργυρός οβολός Σικυώνος (δεκαετία 340 / δεκαετία 330 – δεκαετία 320 π.Χ.)33.

28• Θέση κοντά στο Νεοχώρι, κατά την κατασκευή της νέας Εγνατίας οδού: αργυρή δραχμή Κορίνθου34.

29• Βέλιανη (σημ. Χρυσαυγή): τρεις αργυροί στατήρες Κορίνθου35, επτά αργυρές δραχμές Κορίνθου (μάλλον δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ., βλ. εικ. 18-19)36 και ένα εφθαρμένο χαλκό Σικυώνος37.

30• Προδρόμι: αργυρή δραχμή Κορίνθου (μάλλον δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.)38.

31• Κυρά Παναγιά, πιθανώς από ένα αγροτικό ιερό: αργυρή δραχμή Κορίνθου, μάλλον στο δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.39 (εικ. 20).

32• Αυλότοπος: εφθαρμένο χαλκό νόμισμα Κορίνθου.

33• Καρτέρι, νεκροταφείο: εφθαρμένο χαλκό νόμισμα Πατρών, περ. 42-25 π.Χ.40.

34• Δυμόκαστρο: εφθαρμένο χαλκό κορινθιακό νόμισμα (Πήγασος αρ. / τρίαινα)· επιπλέον, πέντε αργυρές δραχμές Κορίνθου (μάλλον δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.)41.

35• Τέλος, μια εφθαρμένη αργυρή δραχμή Κορίνθου (μάλλον δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.)42 από κατάσχεση στη Θεσπρωτία, χωρίς ακριβή θέση προέλευσης.

36Αυτό το μάλλον πενιχρό αλλά όχι ευκαταφρόνητο δείγμα 29 νομισμάτων από άλλες θεσπρωτικές θέσεις, που έρχεται να προστεθεί στον αριθμό των 15 νομισμάτων των Γιτάνων, φαίνεται να προσδιορίζει αδρά δύο επιμέρους περιοχές κυκλοφορίας πελοποννησιακών νομισμάτων, καθώς και με κάθε σχετικότητα και ένα περίγραμμα (pattern) περί των ενδεικτικών διαδρομών διακίνησης και κυκλοφορίας43 (βλ. εικ. 16). Σε κάθε περίπτωση, χωρίς διάθεση υπερτίμησης ή υποτίμησης, ακόμη και με τα παρόντα ελλιπή δεδομένα, αναφαίνεται μάλλον εύγλωττα ο απόηχος του κορινθιακού παράγοντα που είχε έναν σημαντικό λόγο στις συναλλαγές της ευρύτερης ΒΔ Ελλάδας. Επίσης, μέχρι στιγμής, η αντιπροσωπευτική εμφάνιση πελοποννησιακών εκδόσεων στη Θεσπρωτία φαίνεται να προέρχεται κατεξοχήν από λίγα νομισματοκοπεία της Β-ΒΑ Πελοποννήσου, γεγονός που μάλλον δεν ξενίζει. Άξιο λόγου είναι ότι η παρουσία των κορινθιακών και των άλλων πελοποννησιακών νομισμάτων περιορίζεται κατεξοχήν στο δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ. και λιγότερο στον πρώιμο 3^ο αι. π.Χ.

37Επικουρικά, στην αναζήτηση των διαφαινόμενων επαφών μεταξύ Θεσπρωτίας και Πελοποννήσου μπορεί να έλθει η μαρτυρία των σφραγισμάτων των Γιτάνων. Είναι γνωστή πλέον η καίρια συμβολή των σφραγισμάτων, εκτός των άλλων, και στη διασάφηση του γένους του ονόματος της πόλεως44. Με μια πρόχειρη ματιά, ο κορινθιακός δάκτυλος διαγράφεται και πάλι, επάνω στην επιφάνεια των σφραγισμάτων. Ωστόσο, εγγενείς δυσκολίες, λόγω της φύσης του υλικού και η έλλειψη επιμέρους στοιχείων (όπως επιγράφια ή άλλα σύμβολα), εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις, δημιουργούν μια αβεβαιότητα για την απόδοση εκδίδουσας αρχής, καθώς, τόσο η κορινθιακή μητρόπολη, όσο και αποικίες της θα μπορούσαν να είναι υποψήφιες για σφράγιση εγγράφων με πώλους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, για να σταθούμε σε ένα παράδειγμα, το διπλό σφράγισμα με πήγασο και ανδρική κεφαλή που συνοδεύεται από επιγράφιο « ΑΓΟΡΑΝΟ » (εικ. 21)45. Σε κάθε περίπτωση, ο περαιτέρω σχολιασμός του εν λόγω σφραγίσματος με το αξίωμα του ή των Αγορανόμων46, καθώς επίσης και η πραγμάτευση σφραγισμάτων με πηγάσους (βλ. για παράδειγμα εικ. 22), που θα μπορούσαν βάσει εικονογραφικών/τεχνοτροπικών αναλύσεων να παραπέμπουν στην Κόρινθο (ή σε αποικία της), λόγω περιορισμένου χώρου εκφεύγει των ορίων της παρούσας μελέτης.

38Ένα άλλο σφράγισμα, όμως, από το αρχείο των Γιτάνων έρχεται να προσθέσει μια νέα ψηφίδα του παρελθόντος, καθώς είναι ενεπίγραφο. Η μορφή της Αθηνάς επάνω στον συγκεκριμένο « ῥύπον » πηλού συνοδεύεται από το εθνικόν « ΔΥΜΑΙΩ » (το Ν δεν διακρίνεται εικ. 23). Πρόκειται πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας για το αποτύπωμα της δημόσιας σφραγίδος της Δύμης στην Αχαΐα47. Όπως είναι εύλογο, μια προσπάθεια συσχετισμού με τη νομισματική παραγωγή της αχαϊκής πόλεως είναι επιβλητέα. Ωστόσο, η γνωστότερη νομισματική σειρά της Δύμης με κεφαλή Αθηνάς ανήκει στον 1^ο αι. π.Χ.48, και παρουσιάζει για τεχνοτροπικούς λόγους πρόδηλη απόσταση προς το σφράγισμα. Υπάρχει, όμως, μια σπάνια χαλκή κοπή της Δύμης (εικ. 24), που χρονολογείται μάλλον στον ύστερο 3^ο αι. π.Χ. ή και αργότερα49. Η διαφορά στη χάραξη είναι πάντως εμφανής, καθώς, παρά τις όποιες φθορές και στα δύο αντικείμενα, η μορφή του σφραγίσματος είναι πιο προσεγμένη.

39Η νομισματική μαρτυρία μπορεί επιπροσθέτως να σταθεί αρωγός για την καλύτερη χρονολογική ένταξη του επίμαχου σφραγίσματος μέσω της αναζήτησης άλλων παραλλήλων. Εν προκειμένω, πρέπει να γίνει αναφορά στη σπάνια πρώιμη νομισματική σειρά του Αχαϊκού Κοινού, χωρίς εκτενέστερο σχολιασμό για το unicum της σειράς, τον στατήρα του Βρετανικού Μουσείου50 και για το ζήτημα της θεότητας της εμπρόσθιας πλευράς51. Υπάρχουν τρία σωζόμενα δείγματα δραχμών (Βερολίνο52, Βοστώνη53, Συλλογή Jameson54) και τρία ημιδράχμων (Παρίσι55, Κοπεγχάγη56, Λονδίνο57)· ως οπισθότυπος χρησιμοποιείται μια παρόμοια μορφή Αθηνάς που κινείται προς τα δ. κρατώντας δόρυ και ασπίδα58. Στα αχαϊκά νομίσματα η θεά φαίνεται πιο κινημένη, προτάσσοντας πιο δυναμικά την ασπίδα της59. Πέρα από τον προβληματισμό για μια ακριβέστερη χρονολόγηση της σειράς, που συνήθως τοποθετείται στο διάστημα περ. 370-360 π.Χ.60, η κοπή θα πρέπει να θεωρηθεί προφανώς ως terminus post quem σε σχέση με το σφράγισμα. Επιμένοντας στην αναζήτηση παραλλήλων, μπορούμε να δούμε εικονογραφικές παραλλαγές του κύριου τύπου κατά τη διάρκεια μιας ευρύτερης περιόδου. Mutatis mutandis, ως προς ανάλογες μορφές Αθηνάς, χαλκά δίδραχμα των Βρεττίων έχουν κοπεί γύρω στα 211-208 π.Χ.61, ενώ χάλκινα νομίσματα της Ελατείας της Φωκίδος χρονολογούνται στον (πρώιμο;) 2^ο αι. π.Χ.62. Παρά τις επιμέρους εικονογραφικές διαφορές, βασική είναι η απόκλιση στην τεχνοτροπία. Το σφράγισμα φαίνεται να έχει παραχθεί κατά τον πρώιμο 3^ο αι. π.Χ.63 και μάλλον πριν από τα τέλη του (terminus ante quem).

40Ένα ακόμη στοιχείο αξίζει προσοχής και έχει να κάνει με τη μορφή των γραμμάτων του εθνικού. Ο τύπος του « ωμέγα » είναι βραχύς και έχει κάπως πλατιές κεραίες (εικ. 26). Το συγκεκριμένο γράμμα παρουσιάζει μια σχετική εξέλιξη64 που μπορεί να παρατηρηθεί αναλογικά σε αχαϊκές επιγραφές από τα τέλη του 4^ου αι. έως και τον 2^ο αι. π.Χ.65 Εγγύτερη φαίνεται παρόμοια μορφή του « ωμέγα » σε επιτύμβια στήλη από την Πάτρα, που χρονολογείται στα τέλη 4^ου αι. - αρχές 3^ου αι. π.Χ. (εικ. 27)66. Σε συνδυασμό με την απουσία του Α με την « τεθλασμένη » κεραία (παρά βεβαίως τη σχετικότητα του στοιχείου αυτού)67, κατά τα φαινόμενα για το σφράγισμα θα μπορούσε να προκριθεί το πρώτο μισό του 3^ου αι. π.Χ., εποχή οικιστικής ανάπτυξης της πόλεως68. Ίσως θα μπορούσε μάλιστα η σφραγίς της πόλεως να ανήκει στην περίοδο πριν από το 281/280 π.Χ.· το έτος αυτό η Δύμη και οι πόλεις των Πατρών, των Φαρών και της Τριταίας προχώρησαν στην επανασύσταση του Αχαϊκού Κοινού, το οποίο είχε προηγουμένως διαλυθεί από τους Μακεδόνες69. Ως γνωστόν, η Αθηνά ήταν η πολιούχος θεότητα της Δύμης και λατρευόταν στην ακρόπολη ως Λαρισαία και στο άστυ χωρίς κάποια γνωστή επωνυμία70.