Η νομισματική κυκλοφορία στην Κεφαλονιά κατά την κλασική και ελληνιστική περίοδο

1 Η Κεφαλονιά, λόγω της νευραλγικής γεωπολιτικής θέσης της, υπήρξε από την αρχαιότητα σημαντικός στρατιωτικός και εμπορικός σταθμός. Η σύμπτωση αυτή σε συνδυασμό με το φυσικό ανάγλυφο τοπίο και τον καταμερισμό του φυσικού πλούτου, ευνόησαν ή και ακόμα επέβαλαν τη διαίρεση του νησιού σε τέσσερις πόλεις-κράτη, την Πάλη, την Κράνη, τη Σάμη και τους Πρόννους1. Η περίοδος συγκρότησης και οργάνωσής τους ανάγεται στους γεωμετρικούς και αρχαϊκούς χρόνους2, αλλά η μεγάλη ακμή τους επήλθε κατά τους ελληνιστικούς3. Η πρώτη αναφορά ως «τετράπολις» εντοπίζεται στο Θουκυδίδη (2.30.2).

2Από τις ανασκαφικές αλλά και τις επιφανειακές έρευνες που πραγματοποιούνται στην Κεφαλονιά4 έχει συγκεντρωθεί ικανοποιητικός αριθμός νομισμάτων, κυρίως, των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, ενώ μόνο ένας μικρός αριθμός χρονολογείται στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους (συμβατικά 5^ο-1^ο αι. π.Χ.), που αποτελεί το αντικείμενο της συζήτησής μας5. Αν και το υπό μελέτη υλικό είναι περιορισμένο, μόλις 113 νομίσματα, θεωρήθηκε σκόπιμη η παρουσίασή του, καθώς οι τέσσερις πόλεις, ενώ έχουν να επιδείξουν αξιόλογη νομισματική δραστηριότητα6, εντούτοις, παραμένουν νομισματικά πλημμελώς μελετημένες. Η νομισματική, δε, κυκλοφορία στο νησί, αλλά και η διασπορά των νομισμάτων της τετράπολης είναι έως σήμερα παντελώς άγνωστη7. Η πλήρης απουσία τους σε καταχωρισμένους «θησαυρούς» στο Inventory of Greek Coin Hoards και στη σειρά των Coin Hoards Ι-Χ, αποτελεί πεδίο μελλοντικής έρευνας.

3Ο κύριος όγκος των νομισμάτων προέρχεται από τη Σάμη (γράφ. 1). Το γεγονός αυτό είναι τυχαίο και οφείλεται στο ότι ο σημερινός οικισμός είναι θεμελιωμένος κατεξοχήν επάνω στον πυρήνα της ρωμαϊκής και εν μέρει της κλασικής και ελληνιστικής πόλης, με αποτέλεσμα να προκύπτουν συχνά σωστικές έρευνες. Αντίθετα, οι θέσεις των τριών άλλων μεγάλων αστικών κέντρων εγκαταλείφθηκαν, αποφεύγοντας αφενός τη σημερινή οικοδομική λαίλαπα, στερώντας αφετέρου τη σύγχρονη έρευνα από νέα αρχαιολογικά τεκμήρια. Οι ελάχιστες πληροφορίες για τις θέσεις αυτές είναι αποτέλεσμα, κυρίως, των επιφανειακών ερευνών και των εργασιών ανάδειξής τους.

4Στον πίν. 1 αποτυπώνεται η νομισματική κυκλοφορία ανά πόλη, σύμφωνα με τα έως τώρα διαθέσιμα στοιχεία, αλλά λόγω της άνισης εκπροσώπησής τους στο δείγμα, κρίθηκε σκόπιμο η αξιολόγηση του νομισματικού υλικού να γίνει συνολικά. Τα νομίσματα χρονολογούνται κυρίως στον 4^ο αι. και 3^ο αι. π.Χ., περιόδους κατά τις οποίες οι πόλεις της Κεφαλονιάς φαίνεται να συμπορεύονται ιστορικά8.

5Στα τοπικά νομισματοκοπεία αποδίδονται 26 νομίσματα, εκ των οποίων μόνον ένα αργυρό. Δεν εντοπίστηκαν νομίσματα των Πρόννων, γεγονός καθαρά περιπτωσιακό, καθώς στην επικράτεια της πόλης έχουν πραγματοποιηθεί μόνον επιφανειακές έρευνες9, ενώ οι εργασίες πεδίου στον αρχαϊκό ναό στη Σκάλα δεν απέδωσαν νομισματικά ευρήματα. Ήδη από τις αρχές του 5^ου αι. π.Χ., πρώτη η Κράνη προχώρησε στην έκδοση αργυρού νομίσματος10 και ακολούθησαν η Πάλη11 και η Σάμη μέσα στον ίδιο αιώνα, με τελευταίους τους Πρόννους, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν στις αρχές του 4^ου αι. π.Χ.12. Τα αργυρά νομίσματα που εκδίδουν ακολουθούν τον κερκυραϊκό σταθμητικό κανόνα (στατήρας 11,6 γρ.), ο οποίος φαίνεται να επισκιάζει εκείνο της Κορίνθου ή της Αίγινας στην περιοχή, καθώς υιοθετήθηκε και από το νησί της Ζακύνθου. Πριν από τα μέσα του 4^ου αι. π.Χ. οι πόλεις προχώρησαν στην έκδοση και χαλκού νομίσματος, με σκοπό να αντικαταστήσουν τις μικρές δύσχρηστες αργυρές υποδιαιρέσεις που χρησιμοποιούνταν για την κάλυψη των καθημερινών αναγκών τους13. Η νομισματική τους δραστηριότητα σταμάτησε οριστικά στις αρχές του 2^ου αι. π.Χ., μετά την κατάληψη του νησιού από τον ρωμαίο Μ. Fulvior Nobilior το 188 π.Χ.

6Τα θέματα που απεικονίζονται σχετίζονται με τις βασικές παραγωγικές τους δραστηριότητες (ο κριός, το βόδι, ο ταύρος, το κριθάρι και το σιτάρι με τη κτηνοτροφία και τη γεωργία, το δελφίνι, η ελάτη και η πρώρα πλοίου με τη θάλασσα και το εμπόριο), τη λατρεία (Ζευς, Ποσειδών, Αθηνά, Απόλλων, Ερμής, Δήμητρα, Περσεφόνη) και τη μυθική οίκηση του νησιού (Κέφαλος, Πρόκρις, Λαίλαψ). Η κάθε πόλη αναγράφει το όνομά της ή συμπίλημα των αρχικών της, ενώ δεν είναι γνωστή η έκδοση κοινού νομίσματος, αν και επιγραφικά μαρτυρείται το συλλογικό εθνικό Κεφαλλάνας14.

7Η πλειονότητα των νομισμάτων των τοπικών νομισματοκοπείων προέρχεται από την Πάλη. Πρόκειται για 13 χαλκές εκδόσεις, οι οποίες ανήκουν κυρίως στον τύπο με τον κόκκο κριθαριού εντός Π ως εμπροσθότυπο και δελφίνι ως οπισθότυπο (εικ. 1)15. Απαντούν, επίσης, μεμονωμένες εκδόσεις με την κεφαλή της Περσεφόνης ή της Πρόκριδος και συμπίλημα των αρχικών της πόλης (ΠΑ)16 ή τον ήρωα Κέφαλο καθισμένο σε βράχο17. Οι παραπάνω χαλκές εκδόσεις χρονολογούνται από το 370 έως το 189 π.Χ.

8Ακολουθεί η Σάμη με έξι νομίσματα. Πρόκειται για έναν αργυρό οβολό με την κεφαλή του Απόλλωνος ως εμπροσθότυπο και τη λαίλαπα ως οπισθότυπο, ο οποίος χρονολογείται μεταξύ του 375 και 330 π.Χ. (εικ. 2)18, ενώ τα χαλκά νομίσματα ανήκουν κυρίως σε εκδόσεις με την κεφαλή της Αθηνάς και τον κριό19, όπως και με τον ήρωα Κέφαλο και τη λαίλαπα (εικ. 3)20.

9Τέλος, η Κράνη εκπροσωπείται με πέντε χαλκά νομίσματα, τα οποία κατατάσσονται στους ακόλουθους τύπους : κριός / τόξο21, ιστάμενος Ποσειδώνας / συμπίπλημα αρχικών πόλης ΚΡΑ (εικ. 4)22 και βουκράνιο / Κ23.

10Τα νομίσματα των ξένων εκδοτριών αρχών που συγκεντρώθηκαν είναι 58. Πρόκειται για 18 αργυρά και 40 χαλκά, τα οποία κατανέμονται ως εξής (βλ. πίν. 1) :

11Στις δυτικές αποικίες αποδίδονται δύο νομίσματα, μία αργυρή δραχμή του Μεταποντίου (πρώτο μισό 3^ου αι. π.Χ., εικ. 5)24 και ένα χαλκό της Νεάπολης25, ενώ από την περιοχή της Ηπείρου εντοπίστηκαν δύο χαλκά νομίσματα, της Αμβρακίας26 και της Κασσώπης27 (342-330/325 αι. π.Χ.). Από την περιοχή της Ακαρνανίας προέρχεται μικρός αριθμός νομισμάτων : ένα διώβολο Λευκάδας (400-375 π.Χ., εικ. 6)28, ένα διώβολο Ανακτορίου (300-270 π.Χ.)29 και δύο χαλκές εκδόσεις του Ακαρκανικού Κοινού (3^ος αι. π.Χ.)30.

12Συγκριτικά μεγάλος είναι ο αριθμός των εκδόσεων από το νομισματοκοπείο του Αιτωλικού Κοινού, καθώς αναγνωρίστηκαν 19 χαλκά νομίσματα. Η πλειονότητά τους ανήκει σε παραλλαγές του τύπου κεφαλή Απόλλωνος / επιδορατίς και γνάθος κάπρου με το εθνικό, του δευτέρου μισού του 3^ου αι. π.Χ. (εικ. 7)31. Επίσης, απαντούν τέσσερα νομίσματα του τύπου κεφαλή Αθηνάς / Ηρακλής ιστάμενος με ρόπαλο, τα οποία χρονολογούνται στην τελευταία περίοδο της νομισματικής δραστηριότητας του Κοινού, το 205-150 π.Χ.32.

13Λόγω της εγγύτητας του νησιού με τις πελοποννησιακές ακτές, αλλά κυρίως λόγω της θέσης του στην έξοδο του Κορινθιακού κόλπου, βρέθηκαν 27 νομίσματα, εκ των οποίων τα 15 αργυρά, από νομισματοκοπεία πόλεων της Πελοποννήσου. Τα νομίσματα της Κορίνθου υπερτερούν όλων των υπολοίπων. Κατεγράφησαν συνολικά μία δραχμή33, έξι διώβολα (εικ. 8)34, ένας οβολός35 και επτά χαλκά, που χρονολογούνται κυρίως στο δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ.36.

14Αισθητή είναι και η παρουσία της Σικυώνας, η οποία δηλώνεται με τέσσερις οβολούς (περιστέρι ή δαφνοστεφής κεφαλή Απόλλωνος ως εμπροσθότυπος και περιστέρι σε πτήση ως οπισθότυπος, δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ., εικ. 9)37 και δύο χαλκά με αντίστοιχους τύπους του 1^ου αι. π.Χ.38. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα περισσότερα αργυρά νομίσματα της Κορίνθου και της Σικυώνας χρησιμοποιήθηκαν ως «χαρώνειο νόμισμα» σε τάφους της Σάμης.

15To Αχαϊκό Κοινό εκπροσωπείται με δύο ημίδραχμα (37-31 π.Χ., εικ. 10)39 και μία χαλκή έκδοση (μέσα 3^ου αι π.Χ.)40 Αιγίου. Από την Ήλιδα προέρχεται ένα ημιωβόλιο των μέσων του 4^ου αι. π.Χ., με την κεφαλή της Νύμφης Ολυμπίας ως εμπροσθότυπο και κεραυνό ως οπισθότυπο με τα αρχικά της πόλης F-A (εικ. 11)41, ενώ ένα χαλκό νόμισμα του 4^ου αι. π.Χ. αποδίδεται στην πόλη του Άργους με κεφαλή λύκου και το αρχικό της πόλης (εικ. 12)42. Από το γειτονικό νησί της Ζακύνθου ταυτίστηκαν δύο χαλκά νομίσματα του 2^ου αι. π.Χ. (εικ. 13)43.

16Από την περιοχή της κεντρικής Ελλάδας καταγράφηκαν ένα ομοσπονδιακό χαλκό νόμισμα της Θήβας, το οποίο εκδόθηκε μέσα στους κόλπους του Κοινού των Βοιωτών (225-200 π.Χ.)44 και ένα της Ερέτριας, το οποίο χρονολογείται το 369-313 π.Χ. ή και αργότερα (εικ. 14)45.

17Η παρουσία ρωμαϊκών νομισμάτων στην Κεφαλονιά έως τις αρχές του 2^ου αι. π.Χ. είναι ανύπαρκτη. Μετά την κατάληψη του νησιού από τα στρατεύματα του M. Fulvius Nobilior το 188 π.Χ. εμφανίζονται ρωμαϊκές εκδόσεις και ταυτίζονται με ασφάλεια τρεις46. Πρόκειται για ένα δηνάριο του Q. Fabi Labeo (124 π.Χ., εικ. 15)47, ένα δηνάριο της εποχής του Καίσαρα, το οποίο εκδόθηκε το 49 π.Χ. κατά την εκστρατεία του Πομπηίου εναντίον του48 και μία quadrans του Αυγούστου το 9 π.Χ.49.

18Αξιολογώντας τα παραπάνω στοιχεία, προκύπτουν ορισμένες διαπιστώσεις σχετικά με τη νομισματική δραστηριότητα της κεφαλληνιακής τετράπολης. Οι περιορισμένες νομισματικές μαρτυρίες επιτρέπουν τη σκιαγράφηση των σχέσεων μεταξύ των τεσσάρων πόλεων του νησιού, οι οποίες, αν και πολιτικά ανεξάρτητες50, διατηρούσαν οικονομικές και εμπορικές επαφές μεταξύ τους, κυρίως όσον αφορά στη διαχείριση της ξυλείας ελάτης του Αίνου, η οποία αποτελούσε σημαντική πηγή εσόδων για τις πόλεις51.

19Οι ξένες εκδότριες αρχές που εκπροσωπούνται με νομίσματα είναι οι αναμενόμενες και σχετίζονται είτε με εμπορικές δραστηριότητες, είτε με πολεμικά/πολιτικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή. Η παρουσία τους συμπορεύεται με την ιστορία του νησιού, όπως αυτή παραδίδεται από τους αρχαίους συγγραφείς και επιβεβαιώνεται από τα αρχαιολογικά δεδομένα.

20Η προνομιακή γεωγραφική θέση της Κεφαλονιάς της επέτρεπε τον έλεγχο των εμπορικών οδών προς και από τη Δύση. Υπήρχαν δύο βασικές θαλάσσιες διαδρομές προς τη Σικελία και την Κάτω Ιταλία. Η ασφαλέστερη οδός που ακολουθούσαν τα καράβια ήταν η πλεύση κατά μήκος των Ακαρνανικών και Ηπειρωτικών ακτών μέσα από το διόρυκτο της Λευκάδας52, εκμεταλλευόμενα τους ανέμους και αποφεύγοντας ταυτόχρονα τους πειρατές και το επικίνδυνο ανοικτό πέλαγος53. Η θέση των ανατολικών πόλεων, της Σάμης και των Πρόννων, τους έδινε τη δυνατότητα να ελέγχουν το συγκεκριμένο πέρασμα και να λειτουργούν ως ενδιάμεσοι σταθμοί ανεφοδιασμού και εμπορικών συναλλαγών54.

21Η δεύτερη, πιο σύντομη αλλά και ταυτόχρονα η πιο επικίνδυνη διαδρομή για τη Δύση διερχόταν ανάμεσα από τη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά55. Σε αυτόν τον διάπλου η Κράνη προσέφερε ένα προστατευμένο λιμάνι στον κόλπο του Κούταβου, ενώ η Πάλη, ως το δυτικότερο λιμάνι, αποτελούσε τον τελευταίο σταθμό για τα πλοία πριν το ανοιχτό πέλαγος.

22Στην πρώιμη εποχή, η Κόρινθος ως μητρόπολη ανέπτυξε έντονες αποικιακές δραστηριότητες και ίδρυσε σταθμούς στη δυτική ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα (Κέρκυρα, Λευκάδα, Αμβρακία, Ανακτόριο, Επίδαμνο, Απολλωνία, Σόλλιον, Χαλκίς, Μολύκρειο, Αετός). Το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, που βρήκε την Αθήνα εξαντλημένη, προσέφερε στην Κόρινθο την ευκαιρία να επανακάμψει στο Ιόνιο ενεργοποιώντας τους εμπορικούς σταθμούς της56. Αν και οι πόλεις της Κεφαλονιάς ήταν παραδοσιακά σύμμαχοι της Αθήνας57, η Κόρινθος διατηρούσε εμπορικές επαφές με το νησί λόγω του κομβικού σημείου του58. Από την άλλη, η πόλη της Σικυώνας59 εκμεταλλευόμενη το θαλάσσιο αλλά και το χερσαίο χώρο δραστηριοποιήθηκε όχι μόνον στην Πελοπόννησο αλλά και στη δυτική Ελλάδα, καθώς εκδόσεις της εντοπίζονται, εκτός των άλλων, στην Κεφαλονιά, τη Λευκάδα60, την Αμβρακία και την Κέρκυρα.

23Η παρουσία των εκδόσεων του Αιτωλικού Κοινού είναι, επίσης, αναμενόμενη, καθώς οι δύο περιοχές δημιούργησαν πολιτικούς δεσμούς κατά το δεύτερο μισό του 3^ου αι. π.Χ. Η Κεφαλονιά το 226 π.Χ. γίνεται μέλος του Αιτωλικού Κοινού και το 220 π.Χ. αποκτά πιθανόν Ισοπολιτεία61. Κατά την περίοδο του Συμμαχικού πολέμου (220-217 π.Χ.), ο ισχυρός στόλος των κεφαλληνιακών πόλεων τίθεται στη διάθεση των Αιτωλών για τις εκστρατείες τους στην Πελοπόννησο κατά των πόλεων της Αχαϊκής Συμπολιτείας62. Ο Φίλιππος Ε΄ της Μακεδονίας προσπαθεί να αποκόψει τους Αιτωλούς από την πολύτιμη βοήθεια των Κεφαλλήνων, αντιλαμβανόμενος τα γεωπολιτικά πλεονεκτήματα του χώρου τους. Το 218 π.Χ. εκστρατεύει εναντίον του νησιού, χωρίς όμως επιτυχία. Αρχικά, κατευθύνεται στους Πρόννους αλλά αποθαρρύνεται να επιχειρήσει την κατάληψή τους, λόγω του δυσπρόσιτου της περιοχής τους και στη συνέχεια στρέφεται κατά της Πάλης63, την οποία, αν και πολιορκεί, αναγκάζεται τελικά να λύσει την πολιορκία και να αποχωρήσει.

24Οι πόλεις της Κεφαλονιάς χάραξαν σχεδόν κοινή πορεία με τη Ζάκυνθο και μοιράζονταν τους ίδιους συμμάχους, κατά τους κλασικούς, κυρίως, χρόνους. Είναι, λοιπόν, δικαιολογημένη η παρουσία νομισματικών εκδόσεων της Ζακύνθου, η οποία κατελάμβανε μια εξίσου σημαντική γεωγραφική θέση στην έξοδο του Κορινθιακού κόλπου.

25 Τα μεμονωμένα, έως τώρα, νομισματικά ευρήματα των υπολοίπων πόλεων και περιοχών (Ήπειρος, Ακαρνανία, Λευκάδα, Θήβα, Ερέτρια, Ήλιδα, δυτικές αποικίες), ναι, μεν, δεν είναι αντιπροσωπευτικά, υποδηλώνουν, όμως, ένα πλέγμα επαφών, εμπορικών και στρατιωτικών, που οπωσδήποτε απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση. Τα ιστορικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα κατά τον 4^ο αι. και 3^ο αι. π.Χ. ασφαλώς συνδέονται με τις επαφές αυτές. Ένα σημαντικό γεγονός με εμπορικές προεκτάσεις κατά το δεύτερο μισό του 4^ου αι. π.Χ. ήταν η εκστρατεία του Τιμολέοντα στη Σικελία, ενάντια στον τύραννο των Συρακουσών, Διονύσιο Β΄64. Η νίκη του Τιμολέοντα και η αναδιοργάνωση των Συρακουσών οδήγησαν σε αναγέννηση του εξαγωγικού εμπορίου αγροτικών προϊόντων της Σικελίας προς την Ηπειρωτική Ελλάδα65. Σε αυτές τις ανταλλαγές, οι πόλεις της Κεφαλονιάς θα λειτούργησαν ως ενδιάμεσοι σταθμοί, όπως άλλωστε λειτούργησαν και τα υπόλοιπα νησιά, οι ηπειρωτικές, καθώς και οι ακαρνανικές ακτές66.

26Μέσα στο δεύτερο μισό του 3^ου αι. π.Χ., στο πολιτικό προσκήνιο εμφανίζεται η Ρώμη, αναπτερωμένη μετά τη νίκη της επί των Καρχηδονίων κατά τον Α΄ Καρχηδονιακό πόλεμο (264-241 π.Χ.), αναζητώντας αφορμή για να επεκταθεί ανατολικά67. Οι Ρωμαίοι, οι οποίοι στο μεταξύ είχαν δεχθεί παρενοχλήσεις από την πειρατική δραστηριότητα του κεφαλληνιακού ναυτικού, αναγνώρισαν έγκαιρα τα πλεονεκτήματα που θα τους προσέφερε η κατάκτηση του νησιού, γι’ αυτό και σκοπίμως δεν το συμπεριέλαβαν στη συνθήκη που υπέγραψαν με τους Αιτωλούς το 189 π.Χ. (Πολύβιος 21.30)68. Το ίδιο έτος, ο ρωμαίος ύπατος, M. Fulvius Nobilior, απαίτησε και πέτυχε την άνευ όρων παράδοσή των κεφαλληνιακών πόλεων, πλην της Σάμης. Η Σάμη πολιορκήθηκε λυσσαλέα από τα ρωμαϊκά στρατεύματα και τελικά υπέκυψε, ύστερα από τετράμηνη πολιορκία, το 188 π.Χ., γνωρίζοντας φοβερές συνέπειες69. Έκτοτε, το νησί αποτέλεσε ναυτική βάση των Ρωμαίων κατά τον Γ’ Μακεδονικό πόλεμο. Από την εποχή αυτή η νομισματική παρουσία τους στο νησί είναι σταθερή ενώ γίνεται εντονότερη κατά τους μεταχριστιανικούς αιώνες με τη νέα ακμή του νησιού.