Από την Πελοπόννησο στην Κρήτη: Νομισματική κυκλοφορία και εικονογραφικές επιρροές1
From the Peloponnese to Crete. Numismatic circulation and iconographic influences
Du Péloponnèse à la Crète. Circulation monétaire et influences iconographiques
p. 217-234
Résumés
Les monnaies péloponnésiennes circulent largement dans toute la Crète à la haute époque hellénistique. Les monnaies d’Argos, de Corinthe et de Sicyone sont de loin les plus nombreuses, en raison de leur étalon très proche de l’étalon crétois, avec pour conséquence, quand elles ne servent pas immédiatement de monnaies d’échange ou de réserve, qu’elles pouvaient être utilisées comme flans pour des frappes locales ou être contremarquées pour recevoir cours légal dans l’île. Argos paraît avoir influencé l’iconographie d’une série de villes au centre de la Crète septentrionale, Tylissos, Cnossos et Lyttos, tandis que l’Arcadie a inspiré les séries de Praisos, de Chersonèsos et d’Olonte à l’est de l’île. Les raisons de cet afflux de monnaies péloponnésiennes en Crète, de leur circulation dans l’île et des influences iconographiques qui se sont exercées sur certains ateliers monétaires sont à rechercher dans les liens de parenté et les relations politiques entre cités péloponnésiennes et crétoises, mais aussi dans la situation centrale de la Crète sur les routes commerciales en Méditerranée, sans oublier la paie des mercenaires qui jusqu’à un certain point rend aussi compte de la présence des monnaies péloponnésiennes dans l’île.
The Peloponnesian coins were widely circulated all over Crete throughout the early Hellenistic period with Argos, Corinth and Sicyon issues being predominant. Their circulation was facilitated by their weight standard, which was very similar to the Cretan one; therefore, if they were not objects of direct transaction or hoarding, they were overstruck by local mints, or even countermarked so as to legitimize their circulation on the island. Argos seems to have influenced the iconography of a group of cities in north-central Crete, Tylisos, Knossos and Lyttos, while the same can be argued for Arcadia in relation to the mints of Praisos, Chersonesos and Olous in the eastern part of the island. The reasons behind the overflow of Peloponnesian coins in Crete and their effect on the iconography of several mints must be associated with both the kinship and/or political relations among the cities in the two regions, as well as the location of Crete in the center of the commercial routes in the Mediterranean. Finally, mercenary pay could be linked to some extent to the presence of Peloponnesian coins, among others, on the island.
Τα πελοποννησιακά νομίσματα κυκλοφορούν ευρέως σε ολόκληρη την Κρήτη καθ’ όλη την πρώιμη ελληνιστική περίοδο, με το Άργος, την Κόρινθο και τη Σικυώνα να έχουν το μεγαλύτερο μερίδιο της κυκλοφορίας σε κάθε περίπτωση. Την κυκλοφορία τους διευκολύνει ο σταθμητικός κανόνας, που βρίσκεται πολύ κοντά στον κρητικό και επομένως, αν δεν αποτελούν αντικείμενα απευθείας συναλλαγής ή αποθησαυρισμού, εξυπηρετούν ως πέταλα για επικοπές τοπικού νομίσματος, επιδεχόμενα ακόμη και επισημάνσεις, ώστε να νομιμοποιηθεί η κυκλοφορία τους στο νησί. Το Άργος φαίνεται να επηρεάζει την εικονογραφία μιας ομάδας πόλεων στη βόρεια-κεντρική Κρήτη, την Τύλισσο, την Κνωσό και τη Λύττο, ενώ εικονογραφικές επιρροές από την Αρκαδία φαίνεται να δέχονται τα νομισματοκοπεία της Πραισού, της Χερσονήσου και της Ολούντας στο ανατολικό τμήμα της νήσου. Οι λόγοι για τους οποίους τα πελοποννησιακά νομίσματα εισρέουν σε μεγάλες ποσότητες στην Κρήτη, κυκλοφορούν στο νησί και επηρεάζουν την εικονογραφία αρκετών νομισματοκοπείων, πρέπει να σχετίζονται τόσο με τις συγγενικές ή/και πολιτικές σχέσεις μεταξύ πόλεων των δύο περιφερειών, όσο και με τη θέση της Κρήτης στο κέντρο των εμπορικών πλόων της Μεσογείου. Οι αμοιβές μισθοφόρων, τέλος, είναι πολύ πιθανό να ευθύνονται επίσης σ’ ένα βαθμό για την εισροή πελοποννησιακών νομισμάτων, ανάμεσα σε άλλα, στο νησί.
Texte intégral
1Κατά το δεύτερο μισό του 4ου αι. κ.ε., μετά τη γενίκευση της νομισματοκοπίας στην Κρήτη1, παρατηρείται σημαντική εισροή, κυκλοφορία και χρήση πελοποννησιακών νομισμάτων στο νησί, ενώ κάποια κρητικά νομισματοκοπεία δεν διστάζουν να υιοθετήσουν, να αντιγράψουν ή να μιμηθούν, σ’ ένα βαθμό, πελοποννησιακούς νομισματικούς τύπους2.
Νομισματικη κυκλοφορια
2Την κυκλοφορία των πελοποννησιακών νομισμάτων στην Κρήτη, κατά τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους, μπορεί κανείς να την εξετάσει μέσα από τέσσερεις διακριτές μαρτυρίες: τους «θησαυρούς», τις επικοπές, τα ανασκαφικά/τυχαία ευρήματα και τις επισημάνσεις.
3Στα τέλη του 4ου αι. και τις αρχές του 3ου αι. (περ. 325-260), τα πελοποννησιακά νομίσματα έχουν μια σεβαστή παρουσία στους κρητικούς «θησαυρούς» (πίν. 1).
4Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο μεγάλος αριθμός αργείτικων τριωβόλων3 του τέλους του 4ου αι. και των αρχών του 3ου αι. (εικ. 1), τα οποία εμφανίζονται στους περισσότερους «θησαυρούς» και υπερέχουν αριθμητικά του συνόλου των υπολοίπων πελοποννησιακών νομισμάτων. Η παρουσία 63 τριωβόλων σε πέντε «θησαυρούς» με χρονολογία απόκρυψης στα τέλη του 4ου αι. και τις αρχές του 3ου αι. δείχνει μια μεγάλη συγκέντρωση στην κεντρική-νότια Κρήτη4, εικόνα, όμως, που δεν μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτική για το νησί, καθώς οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αποσπασματικότητα των ανακτημένων μέχρι σήμερα «θησαυρών». Παράλληλα, στους κρητικούς «θησαυρούς» εμφανίζονται αρκετοί κορινθιακοί στατήρες του δεύτερου μισού του 4ου αι.5, ενώ πολύ μικρή είναι η παρουσία άλλων πελοποννησιακών νομισματοκοπείων, όπως η Στύμφαλος και η Σικυώνα.
Πίν. 1. Πελοποννησιακά νομίσματα στους κρητικούς «θησαυρούς» της πρώιμης ελληνιστικής περιόδου.
Εικ. 1. Τριώβολα Άργους, τέλη 4ου αι. – αρχές 3ου αι. (BCD Peloponnesos, αρ. 1092-1095).
5Η μαρτυρία των επικοπών (πίν. 2) έρχεται να ενισχύσει την εισροή πελοποννησιακών νομισμάτων στο νησί, αλλά και τη χρήση τους από τα κρητικά νομισματοκοπεία ως πετάλων για την έκδοση τοπικών νομισμάτων6, καθώς το βάρος των πελοποννησιακών νομισμάτων βρίσκεται πολύ κοντά στον κρητικό σταθμητικό κανόνα7.
6Ο κύριος όγκος των επικοπών αφορά αργείτικα τριώβολα, τα οποία επικόπτονται συστηματικά σε τέσσερεις μεγάλες πόλεις της δυτικής Κρήτης, στα τέλη του 4ου αι. και τις αρχές του 3ου αι. Πέραν των αργείτικων τριωβόλων, στη δυτική Κρήτη σποραδικά επικόπτονται και κορινθιακές δραχμές.
7Με εξαίρεση ένα γνωστό παράδειγμα αργείτικου τριωβόλου, που επικόπτεται από τη Γόρτυνα8, δραχμές και στατήρες της Σικυώνας φαίνεται να προτιμώνται ως πέταλα προς επικοπή στην κεντρική-νότια (Γόρτυνα-Φαιστό) και την ανατολική Κρήτη (Πραισό), ενώ στην ίδια περιοχή (Γόρτυνα και Πριανσό) επικόπτονται, επίσης, νομίσματα Ήλιδας και Ζακύνθου.
8Το ενδιαφέρον, όμως, επικεντρώνεται στο μεγάλο αριθμό τοπικών ημιδράχμων της δυτικής Κρήτης, που χρησιμοποίησαν αργείτικα τριώβολα ως πέταλα. Σήμερα, μας είναι γνωστά τέσσερα νομισματοκοπεία, που ακολούθησαν συστηματικά αυτή την πρακτική : η Απτέρα9, η Κυδωνία (εικ. 2)10, η Πολυρρήνια11, και η Φαλάσαρνα12, ενώ μόνο μία ανάλογη περίπτωση είναι γνωστή για την υπόλοιπη Κρήτη, αυτή της Γόρτυνας13.
Πίν. 2. Επικοπές πελοποννησιακών νομισμάτων στην Κρήτη.
Εικ. 2. Ψευδοαιγινήτικο ημίδραχμο Κυδωνίας, αρχές 3ου αι. (Le Rider 1966, πίν. xxviii, 9).
9Αρκετά από τα παραπάνω ημίδραχμα διατηρούν τα ίχνη των αρχικών τύπων τους, κυρίως του οπισθοτύπου, όπου σ’ ένα μεγάλο αριθμό περιπτώσεων ένας μηνίσκος βρίσκεται ως σύμβολο στο πεδίο κάτω από το Α (εικ. 1), τύπος γνωστός από πληθώρα παραδειγμάτων στους πελοποννησιακούς αλλά και τους κρητικούς «θησαυρούς» του 3ου αι. Τα ψευδο-αιγινήτικα ημίδραχμα της Κυδωνίας, επικεκομμένα σε αργείτικα τριώβολα, χρονολογούνται λίγο πριν ή γύρω στο 280 ενώ το ίδιο συμβαίνει και για τα σύγχρονα επικεκομμένα ημίδραχμα της Φαλάσαρνας και της Πολυρρήνιας14.
10Τα ανασκαφικά και τυχαία/σποραδικά ευρήματα είναι μια κατηγορία για την οποία μπορεί κανείς δύσκολα να κάνει λόγο, καθώς το υλικό βρίσκεται διεσπαρμένο σε τουλάχιστον επτά μουσεία της Κρήτης (Κίσαμος, Χανιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Άγ. Νικόλαος, Σητεία, Ιεράπετρα). Γεγονός, ωστόσο, είναι ότι από τα λίγα γνωστά ανασκαφικά ευρήματα υπερέχουν αριθμητικά τα αργείτικα τριώβολα15. Το δείγμα, βέβαια, είναι μόνον ενδεικτικό και δεν μπορεί κανείς να εξάγει περισσότερα συμπεράσματα.
11Ο Le Rider εντόπισε, κατά την έρευνά του στα τρία μεγάλα αρχαιολογικά μουσεία της Κρήτης τη δεκαετία του ’60, πλήθος πελοποννησιακών νομισμάτων, τα οποία αναφέρονται εδώ και πάλι ενδεικτικά, αφού η επιβεβαίωση του αριθμού τους και η μελέτη τους –με εξαίρεση εκείνα που δημοσιεύει η Μαρία Σκόρδου στον παρόντα τόμο, από το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων, πολλά από τα οποία είναι ανασκαφικά ευρήματα– είναι προς το παρόν αδύνατη. Αυτό, όμως, που καταδεικνύεται, τουλάχιστον από τα νομίσματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων, είναι και πάλι η υπεροχή των αργείτικων τριωβόλων στο σύνολο των πελοποννησιακών νομισμάτων που βρέθηκαν στο Νομό Χανίων16.
12Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κυκλοφορία κρητικών νομισμάτων στην Πελοπόννησο17, και συγκεκριμένα η ανεύρεση τεσσάρων χάλκινων εκδόσεων της Πολυρρήνιας με τύπους κεφαλή Ήρας προς αριστερά/βουκράνιο18, στο αρχαίο στάδιο της Νεμέας, στην περιοχή της εξέδρας των κριτών, στην ανατολική πλευρά του στίβου, μαζί με πληθώρα αργείτικων νομισμάτων19. Αν και για τους μελετητές των ανασκαφικών νομισμάτων της Νεμέας το φαινόμενο είναι ανεξήγητο, μπορεί, ωστόσο, εν μέρει να εξηγηθεί μέσα από τις σχέσεις των Πολυρρηνίων με την Πελοπόννησο, το Άργος και τη λατρεία της Ήρας Αργείας στην πόλη, αλλά και τη συμμετοχή Πολυρρηνίων, είτε ως αθλητών, είτε ως θεατών, στα Νέμεα20.
13Η μαρτυρία των επισημάνσεων, τέλος, έρχεται να επιβεβαιώσει τη χρήση ενός διδράχμου Ζακύνθου (εικ. 3), που, όπως και στην περίπτωση των επικοπών, σχετίζεται με τη συμβατότητα των σταθμητικών κανόνων των δύο περιοχών. Ο στατήρας επισημαίνεται με την κεφαλή ταύρου21, που είναι μάλλον σφραγίδα του νομισματοκοπείου της Λάππας22.
Εικ. 3. Στατήρας Ζακύνθου, τέλη 4ου αι. – αρχές 3ου αι. (Le Rider 1966, πίν. XXXII, 21)
Νομισματικη εικονογραφια
14Η εικονογραφία των κρητικών νομισμάτων καταδεικνύει, επίσης, σ’ έναν σημαντικό βαθμό, σχέσεις της Κρήτης κατά τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους με δύο περιοχές της Πελοποννήσου, την Αργολίδα και την Αρκαδία.
15Δύο πόλεις της κεντρικής-βόρειας Κρήτης, η Κνωσός (εικ. 4) και η Τύλισσος (εικ. 5) έκοψαν, στις αρχές του 3ου αι., δίδραχμα που έφεραν ως εμπροσθότυπο την κεφαλή της Ήρας. Ο τύπος της Κνωσού, εξαιρετικής τεχνοτροπίας, αποδίδει τη θεά κατά κρόταφον, με χαμηλό πόλο κοσμημένο με ανθέμια στην κεφαλή. Τα μαλλιά πέφτουν κυματιστά στον αυχένα, ενώ φέρει μηνοειδές ενώτιο και περιδέραιο. Η αντίστοιχη παράσταση της Τυλίσσου είναι κατώτερης τεχνοτροπίας και περιληπτικά αποδομένη. Και οι δύο τύποι περιέχονται στους «θησαυρούς» με χρονολογία απόκρυψης το 270/60, πράγμα που μας δίνει ένα ασφαλές όριο ante quem για τη χρονολόγησή τους στους χρόνους μεταξύ 300 και 27023.
16Οι τύποι φαίνεται να αντιγράφουν τους αργείτικους στατήρες (εικ. 6α) με κεφαλή Ήρας ως εμπροσθότυπο και δύο δελφίνια στην οπίσθια όψη και τις δραχμές (εικ. 6β) με παρόμοιο εμπροσθότυπο και τον Διομήδη με το Παλλάδιον ως οπισθότυπο, που κόβονται γύρω ή μετά το 37024.
17Η υιοθέτηση του αργείτικου τύπου από τους Κνωσίους θα μπορούσε να είναι ένας απόηχος της κατά τον ύστερο 5ο αι. αποτελεσματικής διαμεσολάβησης του Άργους σε διαμάχες μεταξύ Κνωσού και Τυλίσσου και τη συμμετοχή των πόλεων αυτών στη λατρεία του Ηραίου του Άργους, σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες25. Στην περίπτωση αυτή οι συγκεκριμένες κοπές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «αναμνηστικές» αναπαράγοντας, ενδεχομένως, με τη σειρά τους το περίφημο πολυκλείτιο χρυσελεφάντινο άγαλμα της Ήρας26, όχι βέβαια πιστά, αφού τον στέφανο του πόλου παραδίδεται πως κοσμούσαν Ώρες και Χάριτες27, οι οποίες στους νομισματικούς τύπους και των τριών πόλεων έχουν απλουστευτεί σε φυτικό διάκοσμο28.
Εικ. 4. ΑΡ δίδραχμο Κνωσού, αρχές 3ου αι. Svoronos 1890, πίν. VI, 6.
Εικ. 5. ΑΡ δίδραχμο Τυλίσσου, αρχές 3ου αι. Svoronos 1890, πίν. ΧΧΧ, 29.
Εικ. 6α. ΑΡ δίδραχμο Άργους, περ. 370-350. NAC, Auction 48 (21/10/2008), αρ. 85. 6β. ΑΡ δραχμή Άργους, περ. 370-350. CNG, Triton Sale XI (08/01/2008), αρ. 185.
18Πιθανώς με κάποιον παρεμφερή, άγνωστο, ωστόσο, μέχρι σήμερα λόγο, σχετίζεται και η έκδοση από την Τύλισσο (εικ. 7) χάλκινων υποδιαιρέσεων με οπισθότυπο που μιμείται τα αργείτικα τριώβολα, με κεφαλή Απόλλωνα ως εμπροσθότυπο και στην οπίσθια όψη το γράμμα Α, την επιγραφή ΤΥΛ[ΙΣ]ΙΟΝ και σύμβολο ένα κέρατο τράγου29. Με βάση τεχνοτροπική ομοιότητα με εμπροσθότυπο χάλκινων εκδόσεων της Κνωσού, η Jackson χρονολογεί την έκδοση γύρω στο 330-300, με μια ακόμη χαμηλότερη χρονολόγηση στις πρώτες δεκαετίες του 3ου αι. να είναι πιθανή.
Εικ. 7. ΧΑ υποδιαίρεση Τυλίσσου, περ. 300. G.K. Jenkins (σημ. 29), πίν. VII, 81.
Εικ. 8α. ΧΑ υποδιαίρεση Λύττου, περ. 300. G.K. Jenkins (σημ. 29), πίν. VII, 70. 8β. ΧΑ υποδιαίρεση Λύττου, περ. 300. G.K. Jenkins (σημ. 29), πίν. VII, 71.
19Την ίδια μάλλον εποχή και η γειτονική Λύττος εκδίδει, για λόγους που δεν μας είναι γνωστοί, δύο σειρές χάλκινων υποδιαιρέσεων, που επίσης μιμούνται αργείτικα τριώβολα (εικ. 8), τη μία με ημίτομο λύκου προς αριστερά, ως εμπροσθότυπο και το γράμμα Α, πλαισιωμένο από τα γράμματα Λ Υ, ως οπισθότυπο και τη δεύτερη με όρθιο αετό προς δεξιά και ανάλογο οπισθότυπο30.
20Η Χερσόνησος, στην κεντρική βόρεια ακτή, κόβει μια ξεχωριστή σειρά στατήρων (εικ. 9), όπου στην εμπρόσθια όψη απεικονίζεται η δαφνοστεφής κεφαλή της Αρτέμιδος Βριτομάρτιδος, με μηνοειδές κρεμαστό ενώτιο προς αριστερά, ενώ στην οπίσθια απεικονίζεται ο Ηρακλής όρθιος, σε κατατομή προς τα αριστερά και σε στάση εφόρμησης. Στο υψωμένο δεξί χέρι κραδαίνει το ρόπαλό του, το οποίο έρχεται λοξά, πίσω από το πανωκόρμι του, ενώ στο πίσω φερόμενο αριστερό χέρι βρίσκεται τυλιγμένη η λεοντή του. Οι τύποι περιέχονται στους κρητικούς «θησαυρούς» με χρονολογία απόκρυψης 270/60 και χρονολογούνται στα χρόνια 330-27031. Ενδιαφέρον αποτελεί το γεγονός ότι η συγκεκριμένη έκδοση της Χερσονήσου μιμείται την κεφαλή της θεάς στην εμπρόσθια όψη και αντιγράφει πιστά τον οπισθότυπο των στατήρων της Στυμφάλου (εικ. 10). Ο λόγος της αντιγραφής των αρκετά πρωιμότερων στυμφάλειων τύπων (περ. 350)32 παραμένει άγνωστος, η πιστότητα, όμως, με την οποία εκτελείται ο κρητικός οπισθότυπος, ίσως, να σχετίζεται με την κυκλοφορία στυμφαλικών νομισμάτων στην Κρήτη –γνωστά ήδη από το «θησαυρό» «Χάρακας 1963»33, τα οποία ενέπνευσαν τον κρήτα χαράκτη. Μπορεί, όμως, ακόμη να καταδεικνύουν τη μετακίνηση καλλιτεχνών και τη μεταφορά προτύπων σφραγίδων από τον έναν τόπο στον άλλο, φαινόμενο γνωστό στον αρχαίο κόσμο αλλά και στην ίδια την Κρήτη34.
21Στην ανατολική Κρήτη, στην Πραισό, στην οπίσθια όψη μιας πρώιμης σειράς αργυρών διδράχμων της πόλης, του τρίτου τετάρτου του 4ου αι. (εικ. 11)35, απεικονίζεται ο γονατιστός τοξότης Ηρακλής, σε έναν τύπο ήδη γνωστό στην ανατολική Κρήτη από μια πήλινη ανάγλυφη πλάκα των μέσων του 6ου αι. από την ίδια την Πραισό36. Στις επόμενες νομισματικές εκδόσεις της Πραισού του τέλους του 4ου αι.37 ο τοξότης Ηρακλής θα μεταφερθεί στην εμπρόσθια όψη (εικ. 12) και θα συνοδευτεί στην οπίσθια από ένα αρπακτικό πτηνό, το οποίο, αν συσχετιστεί με τον τοξότη ήρωα, θα μπορούσε να θεωρηθεί μάλλον ως στυμφαλίδα όρνιθα, παρά ως αετός. Η λεοντοφόρος κεφαλή του Ηρακλή και η κεφαλή μιας στυμφαλίδας όρνιθας εμφανίζονται σε μια σειρά αργυρών οβολών (εικ. 13) της Στυμφάλου της περιόδου 360-34038, ενώ ο τύπος του γονατιστού Ηρακλή, που τοξεύει τις στυμφαλίδες όρνιθες, είναι γνωστός στην αρχαία ελληνική τέχνη, όπως, για παράδειγμα, στη μελανόγραφη λευκή λήκυθο των αρχών του 5ου αι. του Ζωγράφου της Αθηνάς στη Βιέννη39. Εάν δεχτούμε ότι η εν λόγω νομισματική σειρά της Πραισού δεν απεικονίζει τον Διογενή κρητικό Ηρακλή40, αλλά μάλλον τον γνωστό άθλο του Δωριέα ήρωα, που έλαβε χώρα στην Αρκαδία, αυτή η νομισματική έκδοση της Πραισού, ίσως υπαινίσσεται τη σχέση της με την Αρκαδία και σε συνάρτηση με την αντίστοιχη περίπτωση της Χερσονήσου (βλ. παραπάνω) να υποκρύπτει συγγενικούς ή, τουλάχιστον, πολιτικούς δεσμούς με την κεντρική και βόρεια Πελοπόννησο, απ’ όπου είναι πιθανόν να έχει εισαχθεί και κάποια λατρεία του Ηρακλή41.
22Η Πραισός ωστόσο, από τα τέλη του 4ου αι. θα διεκδικήσει δυναμικά τον Δικταίο Δία42, ο οποίος θα πάρει τη θέση του στην εμπρόσθια όψη των αργυρών διδράχμων της πόλης (εικ. 14). Παριστάνεται ένθρονος να στηρίζει το υψωμένο και λυγισμένο στον αγκώνα αριστερό χέρι σε σκήπτρο, ενώ στο προτεταμένο δεξί φέρει αετό. Ο τύπος φαίνεται να αντιγράφει γενικότερα τον ένθρονο Δία, όπως αυτός είχε αποτυπωθεί στα αργυρά δίδραχμα του Μαζαίου της Ταρσού (351-334)43 ή στα αργυρά τετράδραχμα του Αλεξάνδρου Γ΄44. Αντίστοιχη παράσταση, όμως, μπορεί κανείς να δει στα αργυρά τριώβολα του Αρκαδικού Κοινού (εικ. 15) μετά το 49045 και ίσως δεν είναι άτοπη μια υπόθεση για μια απευθείας πελοποννησιακή επιρροή από τον αρκαδικό τύπο του Δία Λυκαίου, δεδομένης και της σημαντικής εικονογραφικής επιρροής από την Αρκαδία στις πρωιμότερες νομισματικές σειρές της Πραισού.
Εικ. 9. ΑΡ δίδραχμο Χερσονήσου, περ. 330-270. SNG (Great Britain series 1) II (1936), αρ. 218.
Εικ. 10. ΑΡ δίδραχμο Στυμφάλου, περ. 360. Leu Numismatics, Auction 81 (16/05/2001), αρ. 226.
Εικ. 11. ΑΡ δίδραχμο Πραισού, περ. γ΄ τέταρτο 4ου αι. The New York Sale, Auction XXVII (04/01/2012), αρ. 415.
Εικ. 12. ΑΡ δίδραχμο Πραισού, περ. β΄ μισό 4ου αι. CNG, Auction 76 (12/09/2007), αρ. 630.
Εικ. 13. ΑΡ οβολός Στυμφάλου, περ. 350-340. LHS Numismatik, Auction 102 (29/04/2008), αρ. 243.
23Κατ’ αντιστοιχία, ο τύπος του Λυκείου Δία θα μπορούσε να επηρεάζει και την εικονογραφία των αργυρών διδράχμων της Ολούντας (εικ. 16). Περί το 330-280, όπου ο Ταλλαίος Δίας46 παριστάνεται σε ανάλογο τύπο, σε κατατομή προς αριστερά, ως προς το καλυμμένο με ιμάτιο κατωκόρμι και την κεφαλή και σε τρία τέταρτα σχεδόν κατενώπιον, ως προς το γυμνό φερόμενο τμήμα του σώματος. Στο πεδίο αριστερά υπάρχει η επιγραφή ΟΛΟΥΝΤΙΩΝ.
Εικ. 14α. ΑΡ δίδραχμο Πραισού, περ. 330-270. Fritz Rudolf Künker GmbH & Co, Auction 133 (11/10/2007), αρ. 8118. 14β. AΡ δίδραχμο Πραισού, περ. 330-270. Fritz Rudolf Künker GmbH & Co, Auction 136 (10/03/2008), αρ. 343.
Εικ. 15. ΑΡ τριώβολο Αρκαδικού Κοινού (Τεγέα), περ. 460-450. CNG, Mail Bid Sale 75 (23/05/2007), αρ. 323.
Εικ. 16. ΑΡ δίδραχμο Ολούντας, περ. 330-270. Svoronos 1890, πίν. ΧΧII, 23.
Εικ. 17. ΑΡ δίδραχμο Κυδωνίας, περ. 330-270. Fritz Rudolf Künker GmbH & Co, Auction 97 (07/03/2005), αρ. 641.
24Λιγότερο πιθανές θεωρούνται οι πελοποννησιακές επιδράσεις στην εικονογραφία ενός αριθμού νομισματοκοπείων, που στο παρελθόν είχαν θεωρηθεί ότι αντέγραφαν τύπους πελοποννησιακών νομισμάτων47. Επί του παρόντος, όμως, δεν υπάρχουν μαρτυρίες ή ενδείξεις που θα μπορούσαν να στηρίξουν μια άμεση ή έμμεση πελοποννησιακή επιρροή για κάποιον άλλο νομισματικό τύπο της Κρήτης.
25Ένα τελευταίο θέμα που αφορά στην εικονογραφία των κρητικών νομισμάτων είναι εκείνο των τεχνοτροπιών και των καλλιτεχνικών χεριών. Στο τέλος του 4ου ή τις αρχές του 3ου αι. ο χαράκτης ΝΕΥΑΝΤΟΣ, υπογράφει μια σφραγίδα στην Κυδωνία, ενώ ο ΠΥΘΟΔΩΡΟΣ υπογράφει μια σφραγίδα στην Απτέρα και μια στην Πολυρρήνια48. Η τεχνοτροπία και των δύο καλλιτεχνών, για τους οποίους δεν διαθέτουμε άλλα στοιχεία49, πλησιάζει πολύ τη σύγχρονη πελοποννησιακή, αλλά και την κατω-ιταλιώτικη τεχνοτροπία. Ο κυδωνιακός τύπος της Αρτέμιδος-Δίκτυννας του Νεύαντου (εικ. 17) και της Αρτέμιδος-Απτέρας του Πυθοδώρου (εικ. 18), αλλά ακόμα και η Περσεφόνη της Πραισού (εικ. 19), η Βριτόμαρτυς της Χερσονήσου (εικ. 9), καθώς και άλλες κεφαλές της κρητικής νομισματικής εικονογραφίας μπορούν να συγκριθούν με νομισματικούς τύπους πελοποννησιακών πόλεων, όπως για παράδειγμα τη Δήμητρα του Φενεού του 4ου αι. (εικ. 20)50, την Άρτεμη της Στυμφάλου (εικ. 10) των μέσων του 4ου αι.51, ή την Ήρα της Ήλιδας (δεύτερο τέταρτο - τρίτο τέταρτο 4ου αι.) (εικ. 21)52, χωρίς όμως αυτό να αποκλείει επιρροές από την εικονογραφία νομισμάτων της Δύσης, όπως είναι η Αρέθουσα του Ευαίνετου στον πρώιμο 4ο αιώνα στις Συρακούσες53. Δεν θα αποτελούσε έκπληξη, αν ο Νεύαντος και ο Πυθόδωρος αποδεικνύονταν πελοποννήσιοι καλλιτέχνες που περαστικοί από την δυτική Κρήτη, άφησαν τις ενυπόγραφες δημιουργίες του στην Απτέρα, την Κυδωνία και την Πολυρρήνια54.
Εικ. 18. ΑΡ δίδραχμο Απτέρας, περ. 330-270. Leu Numismatics, Auction 81 (16/05/2001), αρ. 231.
Εικ. 19. AΡ δίδραχμο Πραισού, περ. 330-270. Fritz Rudolf Künker GmbH & Co, Auction 136 (10/03/2008), αρ. 346.
Εικ. 20. ΑΡ δίδραχμο Φενεού, περ. τέλη 4ου αι. CNG, Triton Sale VIII (11/01/2005), αρ. 330.
Εικ. 21. ΑΡ δίδραχμο Ήλιδος (Ολυμπία), περ. 365-323. CNG, Mail Bid Sale 63 (21/05/2003), αρ. 379.
Συμπερασματα
26Συμπερασματικά θα μπορούσαν να γίνουν οι εξής παρατηρήσεις :
271. Τα πελοποννησιακά νομίσματα κυκλοφορούν ευρέως σε ολόκληρη την Κρήτη (εικ. 22) καθ’ όλη την πρώιμη ελληνιστική περίοδο, με το Άργος, την Κόρινθο και τη Σικυώνα να έχουν το μεγαλύτερο μερίδιο της κυκλοφορίας σε κάθε περίπτωση. Την κυκλοφορία τους διευκολύνει ο σταθμητικός κανόνας τους που βρίσκεται πολύ κοντά στον κρητικό και, επομένως, αν δεν αποτελούν αντικείμενα απευθείας συναλλαγής ή αποθησαυρισμού, εξυπηρετούν ως πέταλα για επικοπές τοπικού νομίσματος, επιδεχόμενα ακόμη και επισημάνσεις, ώστε να νομιμοποιηθεί η κυκλοφορία τους από κάποιο κρητικό νομισματοκοπείο.
282. Το Άργος φαίνεται να επηρεάζει περισσότερο από κάθε άλλη πελοποννησιακή πόλη την κρητική νομισματοκοπία στις αρχές του 3ου αι. και έχει μακράν τη μεγαλύτερη παρουσία στο νησί55. Μονοπωλεί, σχεδόν, την πρακτική των επικοπών στη δυτική Κρήτη, όπου τα τριώβολά του επικόπτονται συστηματικά σε τέσσερις, τουλάχιστον, μεγάλες πόλεις της περιοχής: Φαλάσαρνα, Πολυρρήνια, Κυδωνία και Απτέρα, ενώ επηρεάζει σαφώς και την εικονογραφία μιας ομάδας πόλεων στη βόρεια κεντρική Κρήτη, την Τύλισσο, την Κνωσό και την Λύττο56. Αντίστοιχα, τα νομίσματα της Σικυώνας φαίνεται πως κυκλοφορούν περισσότερο στην Κεντρική και ανατολική Κρήτη. Αυτό θα μπορούσε, εφόσον και το δείγμα διευρυνθεί και γίνει πιο αξιόπιστο, να δείχνει δύο διακριτές σφαίρες οικονομικής επιρροής ή εμπορικών δραστηριοτήτων πελοποννησιακών πόλων στην Κρήτη, με τη Σικυώνα να έχει περισσότερες επαφές με το κεντρικό-νότιο τμήμα του νησιού και το Άργος με το δυτικότερο57.
Εικ. 22. Χάρτης Κρήτης.
293. Έντονες είναι οι εικονογραφικές επιρροές της Αρκαδίας στην ανατολική Κρήτη και συγκεκριμένα στα νομισματοκοπεία της Πραισού και της Χερσονήσου και της Ολούντας, με εικονογραφικούς τύπους που σχετίζονται με την Τεγέα, τη Στύμφαλο και το Αρκαδικό Κοινό.
304. Οι μόνοι δύο σφραγιδογλύφοι που υπογράφουν τις δημιουργίες τους στη δυτική Κρήτη, δεν αποκλείεται να είναι Πελοποννήσιοι ή εξέχοντες Κρήτες καλλιτέχνες που επηρεάζονται από την πελοποννησιακή χαρακτική, και ίσως δεν είναι τυχαίο το ότι δουλεύουν στο τμήμα εκείνο της Κρήτης που βρίσκεται εγγύτερα στην Πελοπόννησο.
315. Οι λόγοι για τους οποίους τα πελοποννησιακά νομίσματα εισρέουν σε μεγάλες ποσότητες στην Κρήτη κυκλοφορούν στο νησί και επηρεάζουν την εικονογραφία αρκετών νομισματοκοπείων, είναι διάφοροι :
32Η Πελοπόννησος διατηρεί καθ’ όλη την ελληνική αρχαιότητα δεσμούς με την Κρήτη58, καθώς ευρισκόμενη απέναντι από την Πελοπόννησο και στο κέντρο των εμπορικών πλόων της Μεσογείου (εικ. 23) προς την Κυρήνη, την Αίγυπτο και την Εγγύς Ανατολή, σίγουρα θα είχε χρησιμοποιηθεί ως ένας σταθμός του ταξιδιού των πελοππονησίων εμπόρων προς τη Βόρεια Αφρική και την Εγγύς Ανατολή59. Επιπλέον, τα λιμάνια του δυτικού τμήματος του νησιού, εύκολα προσιτά μέσω των Κυθήρων, η Φαλάσαρνα, η Πολυρρήνια και η Κυδωνία, αποτελούσαν ιδανικούς χώρους στάθμευσης και ανεφοδιασμού, αλλά φυσικά και βάσεις εμπορικές60. Αυτός ο ρόλος του νησιού πρέπει να ευθύνεται σε πολύ μεγάλο βαθμό για την εισροή μεγάλου αριθμού ξένων νομισμάτων στο νησί61.
Εικ. 23. Χάρτης Ανατολικής Μεσογείου.
33Οι αμοιβές μισθοφόρων αποτελούν μια άλλη γνωστή πηγή εισροής ξένου νομίσματος στο νησί και είναι πολύ πιθανό να ευθύνονται και για την παρουσία πελοποννησιακών και αργείτικων νομισμάτων62. Γνωρίζουμε ότι Κρήτες μισθοφόροι υπηρέτησαν υπό τον Μακεδόνα Πολυπέρχοντα, στην Πελοπόννησο στον ύστερο 4ο αι.63, ενώ είναι πολύ πιθανό να συμμετείχαν στο στρατό του Κλεονύμου της Σπάρτης το 303-302, όταν ο τελευταίος, ανταποκρινόμενος στην πρόσκληση των Ταραντινών έπλευσε προς την Ιταλία με 5.000 μισθοφόρους, τους οποίους μίσθωσε στο Ταίναρο64. Η συνθήκη συμμαχίας, μάλιστα, που είχε συναφθεί μεταξύ του Κλεονύμου και των Πολυρρηνίων και Φαλασαρνέων την ίδια περίοδο65, δεν αποκλείει την περίπτωση να ενισχύθηκε ο στρατός του με μισθοφόρους, ειδικά από τη δυτική Κρήτη. Είναι, λοιπόν, πολύ πιθανόν, όλοι αυτοί οι Κρήτες μισθοφόροι, επαναπατριζόμενοι και φέρνοντας πίσω τα κέρδη τους, να έφεραν ανάμεσα στα άλλα και πελοπονησιακά νομίσματα.
34Η εις βάθος μελέτη, ωστόσο, των λόγων και των συγκυριών που δημιούργησαν το πλαίσιο εισροής πελοποννησιακών νομισμάτων στο νησί κατά περίπτωση και κατά περίοδο, όσο και εκείνων που οδήγησαν τις κρητικές πόλεις στην αποδοχή, τη χρήση αλλά και τη μίμηση των εν λόγω νομισμάτων, δεν θα μπορούσε να διερευνηθεί διεξοδικότερα στο στενό πλαίσιο της παρούσας εργασίας, η οποία επιθυμεί να θέσει μια πρώτη βάση για προβληματισμό και περαιτέρω έρευνα.
Bibliographie
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
Kraay 1976 = C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins (1976).
Le Rider 1966 = G. Le Rider, Monnaies crétoises du ve au ier siècle av. J.-C. (1966).
Stefanakis 1997 = M. I. Stefanakis, Studies in the Coinages of Crete with Particular Reference to Kydonia, Unpublished Ph.D. Thesis (1997).
Stefanakis 1999 = M. I. Stefanakis, «The Introduction of Monetary Economy and the Beginning of Local Minting in Crete», στο Α. Chaniotis (επιμ.), From Minoan Farmers to Roman Traders. Sidelights on the Economy of Ancient Crete (1999), σ. 247-268.
Stefanakis 2006 = M. I. Stefanakis, «Phalasarna : un port antique, un espace d’échanges en Méditerranée», στο F. Clément κ.ά. (επιμ.), Espaces d’échanges en Méditerranée. Antiquité et Moyen-Âge (2006), σ. 41-75.
Stefanakis 2007 = M. I. Stefanakis, «Appendix 1: Two Argive Triobols and Notes on Argive Coinage in Crete», στο D. Haggis et al., «Εxcavations at Azoria, 2003–2004, Part I. The Archaic Civic Complex», Hesperia 76 (2007), σ. 243-321.
Στεφανακησ 2013 = M. I. Στεφανακησ, Η νομισματική παραγωγή της Πολυρρήνιας από τον 4ο αι. π.Χ. έως τον 1ο αι. μ.Χ. (2013).
Svoronos 1890 = J. Svoronos, Numismatique de la Crète ancienne (1890).
Notes de bas de page
1 Stefanakis 1999, σ. 259, V. Stefanaki, «La politique monétaire des cités crétoises à l’époque classique et hellénistique», Ευλιμένη 8-9 (2007-2008), σ. 48 κ.ε.
2 Η παρουσία ξένων νομισμάτων στην Κρήτη είναι ένα ζήτημα, το οποίο έχει απασχολήσει την έρευνα στο παρελθόν (Stefanakis 2006, σ. 48· Stefanakis 1999, σ. 250-257, 258-259, 262· Ι. Τουρατσογλου, «Creta Numismatica: Με αφορμή τον “θησαυρό” Κεντρική-Νότια Κρήτη 1991», στο Disjecta Membra [1995], σ. 22-23· Le Rider 1966, σ. 41-49).
3 Παρόλο που παλαιότερα είχε θεωρηθεί ότι τα αργείτικα νομίσματα αυτής της υποδιαίρεσης μπορούσαν να διακριθούν σε τριώβολα και τετρώβολα με βάση το σχήμα της κεφαλής και το ημίτομο του λύκου, είναι γενικά αποδεκτό σήμερα ότι τα εν λόγω νομίσματα είναι όλα τριώβολα (V. Stefanaki, Le monnayage d’Hiérapytna [Crète orientale] de la fin de l’époque classique à l’époque impériale, thèse de doctorat [2005], σ. 68, σημ. 296· Χ. Κριτζασ, «Οβολοί αργολικοί», στο Κερμάτια Φιλίας. Τιμητικός Τόμος για τον Ι. Τουράτσογλου [2009], τόμ. Α΄, σ. 17-18).
4 Για το πλαίσιο και τους λόγους δημιουργίας των κρητικών «θησαυρών», βλ. Stefanakis 1999, σ. 264· Ι. Τουρατσογλου (σημ. 2), σ. 20-21.
5 Le Rider 1966, σ. 42, σημ. 7 (μέσα του 4ου αι. – 307).
6 Για την πρακτική των επικοπών στην Κρήτη, βλ. Stefanakis 1999, σ. 261-262, με όλη την προγενέστερη βιβλιογραφία. Για επικοπές σε αργείτικα νομίσματα στην Κρήτη, βλ. Stefanakis 2007, σ. 309-310· Stefanakis 2006, σ. 47· Stefanakis 1997, σ. 118.
7 Για τον κρητικό σταθμητικό κανόνα στα τέλη του 4ου αι. και τις αρχές του 3ου αι., Stefanakis 1999, σ. 260-261.
8 Stefanakis 2007, σ. 309· Le Rider 1966, σ. 82, αρ. 82b.
9 Le Rider 1966, σ. 112 (3 παραδείγματα: 2a-b, 3).
10 Stefanakis 1997, σ. 120 (6 παραδείγματα: αρ. 178, 186, 187, 188-9 and 190).
11 Στεφανακησ 2013, σ. 15-17, 44 και πίν. 2 (σ. 86)· Le Rider 1966, σ. 114-117 (22 παραδείγματα: αρ. 3-7, πίν. XXVIII, 19 – XXIX, 9).
12 Ibid., σ. 118-119 (18 παραδείγματα: αρ. 6-11, πίν. XXIX, 28 – XXIX, 40).
13 Ibid., σ. 82 (1 παράδειγμα: αρ. 82b, πίν. XX, 7).
14 Στεφανακησ 2013, σ. 44-46· Stefanakis 1997, σ. 118· Le Rider 1966, σ. 188, 198. Για τα αργείτικα νομίσματα σε κρητικούς «θησαυρούς» βλ. Stefanakis 2007, σ. 309-310· Stefanakis 2006, σ. 49 και σημ. 54· Ι. Τουρατσογλου (σημ. 2), σ. 50· Le Rider 1966, σ. 9, αρ. 8-12.
15 Ένα παράδειγμα είναι γνωστό από τη Φαλάσαρνα (Stefanakis 2006, σ. 48· E. Hadjidaki, C. Iniotakis, «Hellenistic Ceramics from Phalasarna», AncW 31 [2000], σ. 56, σημ. 12, εικ. 12), δύο από τον Αζοριά της ανατολικής Κρήτης (Stefanakis 2007, σ. 308-311), ένα από την ανασκαφή του Μαρινάτου το 1936 στη Δρήρο (ΑΜΗ 1295, Le Rider 1966, σ. 225), έξι από την ανασκαφή στο ιερό της Δήμητρας στην Κνωσό, με σύμβολα τρισκελές, ρόπαλο, δελφίνι και ρόπαλο, τόξο (A. E. Jackson, «The Coins», στο N. J. Coldstream [επιμ.], Knossos. The Sanctuary of Demeter [1973], σ. 104-5, αρ. 127-132. 109), δύο από την Ελεύθερνα (Σ. Οικονομου, «Αργυρό τριώβολο αρ. 39», στο Ν. Σταμπολιδησ [επιμ.], Κατάλογος: Ελεύθερνα Πόλη-Ακρόπολη-Νεκρόπολη [2004], σ. 165, αρ. 39). K. Sideropoulos, «The Numismatic Testimony», στο P. G. Themelis [επιμ.], Ancient Eleutherna, Sector I, τόμ. 3 [2009], σ. 97-98, σ. 99, αρ. 1). Τέλος, δέκα αργείτικα τριώβολα και δέκα ημίδραχμα Σικυώνας ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές του Sir Arthur Evans στην Κνωσό (Le Rider 1966, σ. 222). Πρόκειται για ένα παλαιό ανασκαφικό εύρημα, το οποίο, μολονότι οι συνθήκες εύρεσης δεν είναι σαφείς, δεν αποκλείεται να αποτελεί και «θησαυρό».
16 Έντεκα, επί συνόλου τριάντα τεσσάρων νομισμάτων από επτά νομισματοκοπεία. Βλ. Μ. Σκορδου, «Κυκλοφορία πελοποννησιακών κοπών στη δυτική Κρήτη», στον παρόντα τόμο.
17 Για την εξαιρετικά περιορισμένη κυκλοφορία κρητικών νομισμάτων εκτός Κρήτης βλ. M. I. Stefanakis, «Ptolemaic Coinage and Hellenistic Crete», στο Κρήτη και Αίγυπτος. Πολιτισμικοί Δεσμοί Τριών Χιλιετιών (2000), σ. 205 και σημ. 32. Stefanakis 1999, σ. 248-249· Στεφανακησ 2013, σ. 58, σημ. 161.
18 Στεφανακησ 2013, σ. 20, υποδιαίρεση Γ, αρ. 35β-δ (= R. Knapp, «Part I. The Classical, Hellenistic, Roman Provincial and Roman Coins», στο Excavations at Nemea III [2005], σ. 1-179, αρ. 1970-1973). Για τον τύπο βλ. Svoronos 1890, πίν. XXV, 31.
19 R. Knapp (σημ. 18), σ. 30.
20 Στεφανακησ 2013, σ. 50. Για τη λατρεία της Ήρας Αργείας στην Πολυρρήνια, βλ. ειδικότερα Α. Martinez Fernandez, Επιγραφές Πολυρρήνιας (2012), σ. 71-72, αρ. 1 (β΄ τέταρτο 5ου αι.)· Ε. Vlasova, «Bronze kerykeion», στο Hermitage Readings. The George Ortiz Collection (12 April 1993), σ. 12-13, 25.
21 Le Rider 1966, αρ. 3, σ. 206 αρ. 34.
22 M. I. Stefanakis, B. Traeger, «Counter-Stamping Coins in Hellenistic Crete: A First Approach», στο ΧΙΙΙ Congreso Internacional de Numismática I (2005), σ. 385.
23 Για τα νομίσματα της Κνωσού, βλ. Svoronos 1890, σ. 73-74, αρ. 67-72, πίν. VI, 6-7· Le Rider 1966, πίν. XXX, 11-13, πίν. XXXII, 4-5, πίν. XXXIII, 5. Για τα νομίσματα της Τυλίσσου, βλ. Svoronos 1890, σ. 329, αρ. 1-4, πίν. ΧΧΧ, 29-32· Le Rider 1966, πίν. XXX, 14-15. Για τη χρονολόγηση των εκδόσεων στις πρώτες δεκαετίες του 3ου αι., βλ. Le Rider 1966, σ. 179-180, 197. Κνωσός : Le Rider 1966, σ. 195. Τύλισσος : Ibid., σ. 197.
24 Μάλλον, παρά τους παρόμοιους τύπους νομισματοκοπείου της Ήρας στην Ολυμπία, με κεφαλή Ήρας ως εμπροσθότυπο και δέσμη κεραυνών ως οπισθότυπο, που κόβονται συστηματικά από το 420 μέχρι το 360 και σποραδικά μέχρι το 324 (BCD Olympia, σ. 60-70) και οι οποίοι επίσης είναι τεχνοτροπικά πολύ κοντά στα κνωσιακά. Αν και δεν έχει γίνει συστηματική μελέτη της νομισματοκοπίας του Άργους (Χ. Κριτζασ [σημ. 3], σ. 17, σημ. 25· O. Mørkholm, Early Hellenistic Coinage from the Accession of Alexander to the Peace of Apamea [336-188] [1991], σ. 88, σημ. 28), για την παραγωγή του 5ου αι. και του 4ου αι., γενικά βλ. Kraay 1976, σ. 96, 101· BCD Peloponnesos, 250-281. Οι στατήρες που συζητούνται εδώ θεωρείται ότι παρήχθησαν στο δεύτερο τέταρτο του 4ου αι. και μέχρι το δεύτερο μισό του 3ου αι., ίσως μέχρι το 229, όταν το Άργος εντάχθηκε στην Αχαϊκή Συμπολιτεία (Χ. Κριτζασ [σημ. 3], σ. 20· O. Mørkholm [παραπάνω], σ. 154· Le Rider 1966, σ. 42, σημ. 1· BCD Peloponnesos, σ. 261-264).
25 IC I, viii, 4· IC I, xxx, 1· H. Van Effenterre, F. Ruzé, Nomima. Recueil d’inscriptions politiques et juridiques de l’archaïsme grec I (1994), 54.II· R. Meiggs, D. Lewis (επιμ.), A Selection of Greek Historical Inscriptions to the End of the Fifth Century B.C. (1969), αρ. 42. Επίσης, Le Rider 1966, σ. 179· G. Huxley, «On Knossos and her Neighbours (7th Century to Mid-4th Century B.C.)», στο D. Evely κ.ά. (επιμ.), Knossos: A Labyrinth of History, Papers in Honour of Sinclair Hood (1994), σ. 124, 126, 131· P. Perlman, «Crete», στο M. H. Hansen, T. H. Nielsen (επιμ.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis (2004), 1169.
26 Για τον τύπο του αγάλματος, βλ. J. Boardman, Eλληνική Πλαστική. Κλασσική Περίοδος (19932), σ. 233, εικ. 207· Γ. Μπακαλακησ, Από τον Φειδία ως τον Πραξιτέλη (1990), σ. 119-120, εικ. 101α-β· LIMC IV, σ. 673, αρ. 112· Χ. Κριτζασ (σημ. 3), σ. 19, σημ. 38-39.
27 Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 2.17.4, 1-6.
28 P. F. Lacroix, Les reproductions de statues sur les monnaies grecques. La statuaire archaïque et classique (1949), σ. 257. Για την αναπαραγωγή του τύπου της Αργείας Ήρας στα νομίσματα της Κνωσού και της Τυλίσσου, βλ. LIMC IV, σ. 680, αρ. 182· J. Svoronos, «Britomartis. La soi-disant Europa sur le platane de Gortyne», RBN (1894), σ. 144-145.
29 Για τις χάλκινες υποδιαιρέσεις της Τυλίσσου με αργείτικους τύπους, βλ. Le Rider 1966, σ. 178-179, σημ. 5. Επίσης, G. K. Jenkins, «The Cameron Collection of Cretan Coins», NC (1949), σ. 51, αρ. 81, πίν. VII (13 χλ. 2,98 γρ. → [BM, Cameron collection], γύρω στο 300)· A. E. Jackson (σημ. 15), σ. 104, αρ. 119. πίν. 79α : (13 χλ., 2,51 γρ. ↙).
30 12 χλ., 1,35 γρ. ← και 10 χλ., 0,70 γρ. ↖ [ΒΜ, Cameron collection] αντίστοιχα. G. K. Jenkins (σημ. 29), σ. 49, αρ. 70-71, πίν. VII.
31 Le Rider 1966, σ. 195.
32 Για τους στατήρες της Στυμφάλου βλ. Kraay 1976, σ. 101· BCD Peloponnesos, σ. 403, αρ. 1700, 1704-1705.
33 IGCH 109· CH VII, 70· M. Oeconomides-Caramessini, «Trésor de statères crétois trouvés à Charakas (IGCH 109)», NAC 10 (1981), σ. 115-127.
34 Για το συγκεκριμένο θέμα, βλ. L. Robert, Villes d’Asie Mineure (19622), σ. 376-377· Le Rider 1966, σ. 52, σημ. 4· Γ. Τασουλασ, Μυθολογικές Παραστάσεις στα Κρητικά Νομίσματα των Κλασικών και Ελληνιστικών Χρόνων, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία (1994), σ. 15-6· Μ.Ι. Στεφανακησ, «Η τέχνη και οι καλλιτέχνες των Κρητικών νομισμάτων», Κρητική Εστία 9 (2002), σ. 54-55.
35 Le Rider 1966, σ. 197.
36 J. Boardman, The Cretan Collection in Oxford: the Dictaean Cave and Iron Age Crete (1961), σ. 112, εικ. 42, 117, αρ. 508, πίν. 42, 508.
37 Le Rider 1966, 197.
38 BCD Peloponnesos, σ. 401, αρ. 1693.
39 KHM, 1841 (The Corpus Vasorum Antiquorum Project On Line: http://www.beazley.ox.ac.uk/cva/ projectpages/cva1.htm), αρ. 330740· J. D. Beazley, Attic Black-Figure Vase-Painters (1956), σ. 522.
40 «Παμπόλλοις ἔτεσι πρότερον τοῦ γεννηθέντος [περὶ τήν Ἀργείαν] ἐξ Ἀλκμήνης.» (Διόδωρος, Ιστορική Bιβλιοθήκη, 5.76, 1-2).
41 Για την άποψη αυτή, βλ. και E. Babelon, Traité des monnaies grecques et romaines III (1914), στ. 921-922.
42 Για τη λατρεία του Δικταίου Δία στην περιοχή της Πραισού, βλ. R. F. Willetts, Cretan Cults and Festivals (1962), σ. 207-220.
43 SNG Switzerland I (1986), αρ. 106· Ε. Βabelon (σημ. 41) II, 2 (1910), πίν. CXII, 12-21.
44 Για τα νομίσματα του Αλεξάνδρου Γ΄, βλ. M. J. Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus (1991).
45 Βλ., για παράδειγμα, Kraay 1976, σ. 97, εικ. 288-291. BCD Peloponnesos, αρ. 1709-1716.
46 G. F. Hill, «Cretan Coins from the Seager Collection», στο S. Casson (επιμ.), Essays in Aegean Archaeology presented to Sir A. Evans (1927), σ. 50. Για το ιερό του Ταλλαίου Δία στην Ολούντα, βλ. A. B. Cook, Zeus. A Study in Ancient Religion I-II (1964-19652), σ. 729. Για τον Ταλλαίο Δία στην ανατολική Κρήτη, βλ. R. F. Willetts (σημ. 42), σ. 248-249.
47 Ο αετός που ίπταται προς αριστερά ή δεξιά στους στατήρες της Λύττου, χρονολογημένος από τον Le Rider στον 4ο αι. (Le Rider 1966, σ. 195: 425?-320? Για τον τύπο, βλ. Svoronos 1893, 11, XXI· Le Rider 1966, 11, XXV, 13-30, VII, 15-23), έχει θεωρηθεί πως επηρεάζεται από τον αντίστοιχο τύπο της Ήλιδας, γνωστό ήδη από την 78η Ολυμπιάδα του 468 (BCD Olympia, σ. 25 κ.ε.), ενώ ο θηρευτής της Λύττου, συχνά κρατώντας και θήραμα στα νύχια του (Svoronos 1890, πίν. xxii 1,7· Le Rider 1966, πίν. xxv 10-11, viii 1-2, vii 24), πρωτοεμφανίζεται ως τύπος στην Ολυμπία λίγο αργότερα, στη δεκαετία του 460-50 (BCD Olympia, σ. 28 κ.ε.). Ο τύπος του αετού όμως στη Λύττο πρέπει μάλλον να συνδεθεί με τον αετό-τροφό του νεογέννητου Δία στο Δικταίον Όρος (Ησίοδος, Θεογονία, στ. 477· Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί ΧΙ, 490c-491b. Επίσης, H. Verbruggen, Le Zeus Crétois [1981], σ. 40), παρά με τον αετό του Ολυμπίου Διός. Ακόμη, έχει θεωρηθεί πως ο Αρκαδικός Δίας αντιγράφεται στους στατήρες της Ελεύθερνας (Svoronos 1890, πίν. ΙΧ, 26-28) και της Ιεράπυτνας (Svoronos 1890, πίν. XVII, 7), το περιστέρι της Σικυώνας (BCD Peloponnesos αρ. 183, 199.4, 254.1) θυμίζει το περιστέρι της Λισού (Svoronos 1890, πίν. ΧΧ, 33) ή ο τρίποδας της Ζακύνθου (Kraay 1976, πίν. 17, 316) αποτυπώνεται στα νομίσματα της Αξού (Le Rider 1966, σ. 183, σημ. 6· J. Svoronos, «Monnaies crétoises inédites et incertaines», RN 6 [1888], p. 391-395). Για τα νομίσματα της Αξού με τρίποδα ως οπισθότυπο, βλ. Svoronos 1890, πίν. ΙΙ, 30-33.
48 Stefanakis 1997, σ. 94-95· Στεφανακησ 2013, σ. 38-39.
49 LGPN I, 326 λμ. Νεύαντος. LGPN I, 393-394 λμ. Πυθόδωρος. Βλ. επίσης, Le Rider 1966, σ. 36, 198· 114, 198. O. Mørkholm (σημ. 24), σ. 89.
50 Για τον τύπο βλ. Ι. Λαμπροσ, Αναγραφή των Νομισμάτων της Κυρίως Ελλάδος. Πελοπόννησος (1891), πίν. 16, 8· P. Gardner, Catalogue of Greek Coins in the British Museum 10. Peloponnesus (1887), πίν. XXXVI, 7· BCD Peloponnesos, σ. 384-386, αρ. 1615-1622. Γενικότερα για τη νομισματοκοπία του Φενεού, S. Schultz, «Die Staterprägung von Pheneos», SNR 71 (1992), σ. 47-74.
51 Ι. Λαμπροσ (σημ. 50), πίν. 15, 12· P. Gardner (σημ. 50), πίν. XXXVII, 4· LIMC II, Artemis, 827. BCD Peloponnesos, σ. 403-405.
52 Για τον τύπο της Ήρας, βλ. BCD Peloponnesos, σ. 168-170.
53 Για τον τύπο της Αρέθουσας, βλ. G.F. Hill, Coins of Αncient Sicily (1903), πίν. V, 16-7· G. K. Jenkins, Coins of Greek Sicily (1966), σ. 58, εικ. 71, σ. 61, εικ. 77. Για τις πιθανές επιδράσεις που έχει δεχτεί η κεφαλή της Αριάδνης των κνωσιακών στατήρων (Svoronos 1890, πίν. IV, 35, V, 1) από την Αρέθουσα των Συρακουσών, βλ. Kraay 1976, σ. 52-53· Le Rider 1966, σ. 175.
54 Ο H. Van Effenterre (La Crète et le monde grec de Platon à Polybe [1948], σ. 113) θεωρεί το Νεύαντο ξένο, μη κρητικό. Θα ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρον αν ο Πυθόδωρος μπορούσε να ταυτιστεί με κάποιον από τους ομώνυμους καλλιτέχνες που εντοπίζονται στον ύστερο 4ο αι. και πρώιμο 3ο αι. στις περιοχές της Πελοποννήσου και Μεγάλης Ελλάδας (LGPN IIIA), ή ακόμα στην Αττική (LGPN II) ή την Κεντρική Ελλάδα (LGPN IIIB). Βλ. και Μ .Ι. Στεφανακησ (σημ. 34), σ. 45-46.
55 Stefanakis 1997, σ. 138.
56 Βλ. και Stefanakis 2007, σ. 308-311. Για τις σχέσεις μεταξύ Άργους και Κρήτης, βλ. ενδεικτικά, G. W. M. Ηarrison, «Background to the First Century of Roman Rule in Crete», Cretan Studies 1 (1988), σ. 130· R .A. Tomlinson, Argos and the Argolid: From the Εnd of the Bronze Age to the Roman Οccupation (1972), σ. 78· Ε. Μικρογιαννακησ, Η Κρήτη κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Αι πολιτικαί ιδία σχέσεις της νήσου μετ’ άλλων πόλεων ή κρατών (1967), σ. 9-10.
57 Άλλωστε, κάτι αντίστοιχο έχει παρατηρηθεί στην Κρήτη και κατά το πρώτο μισό του 5ου αι., όταν η δυτική Κρήτη, μέσω της Κυδωνίας, βρισκόταν κάτω από την οικονομική επιρροή της Αίγινας, ενώ στην κεντρική-νότια Κρήτη κυριαρχούσαν τα σαμιακά νομίσματα (Stefanakis 1999, σ. 250-257, 258-259).
58 Για μινωική παρουσία στη νότια Πελοπόννησο, τη Μεσσηνία και τη Λακωνία, ήδη από τον 16ο αι., βλ. E. M. Craik, The Dorian Aegean (1980), σ. 23. H. W. Catling, «Minoan and “Minoan” Pottery at the Menelaion, Sparta», στο D. Evely κ.ά. (επιμ.), Minotaur and Centaur, Studies in the Αrchaeology of Crete and Euboea presented to Mervyn Popham (1996), p. 70-78· H. W. Catling, «Excavations at the Menelaion, Sparta 1973-6», AR (1976-1977), p. 28· S. Hood, «Cretans in Laconia», στο J. M. Sanders (επιμ.), Φιλολάκων, Laconian Studies in honour of Hector Catling (1992), p. 135-139· J. N. Coldstream, G. L. Huxley (επιμ.), Kythera. Excavation and Studies (1972). Οι Ιστορικοί Χρόνοι στην Κρήτη σηματοδοτούνται μυθολογικά με την «κάθοδο» του Αργείου Αλθαιμένη, ο οποίος φέρεται, κατά τον Στράβωνα, να αποικεί την Κρήτη, πριν περάσει στη Ρόδο, ως επικεφαλής του κύματος μετανάστευσης των Δωριέων. (Στράβων, Γεωγραφικά, 10.4.15, 2-5. 10.4.18, 2-3. 14.2.6, 4-5· Φώτιος, Βιβλιοθήκη, codex 186, Bekker, 140b-141a). Για τον αποικισμό της Κρήτης από Αργείους κατά το τέλος των Μυκηναϊκών χρόνων, βλ. επίσης, Σπ. Μαρινατοσ, Έργον (1960), σ. 116 κ.ε.· Χρ. Καρδαρα, «Περί το λυκαυγές της ελληνικής Ιστορίας», ΑΑΑ 3 (1970), σ. 442. Σύμφωνα, επίσης, με έναν αρκαδικό μύθο ο Κύδωνας, γιος του Αρκά Βασιλιά Τεγεάτη, έφτασε στην Κρήτη, ων ακόμη βρέφος και ίδρυσε την Κυδωνία, ενώ οι αδελφοί του υπήρξαν οι επώνυμοι οικιστές της Γόρτυνας και της Κάτρης (Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 8. 53. 2.). Ο Πλάτωνας (Νόμοι, 707e-708a), μιλώντας ως Αθηναίος στους Νόμους του, παρατηρεί: «Βλέπω ανάμεσά σας (ω, Κρήτες) ανθρώπους από το Άργος και την Αίγινα και από άλλους ελληνικούς τόπους να ζουν στο νησί…» (μτφρ. συγγραφέα).
59 Σύμφωνα με τον Στράβωνα (Γεωγραφικά, 10.4, 5· 5, 5.1) και τον Πλίνιο (Historia Naturalis, IV. 12 και 58), το ακρωτήριο «Κριοῦ Μέτωπον» της νοτιοδυτικής Κρήτης απείχε δύο μέρες και δύο νύχτες ταξίδι από την Κυρήνη και το Ταίναρο στην Πελοπόννησο, ενώ η αντίστοιχη απόσταση από το Κίμαρον Άκρο (Γραμπούσα) ως την Πελοπόνησο, μέσω Κυθήρων, ήταν μόνο 700 στάδια. Βλ. επίσης T. J. Figueira, «Four Notes on Aeginetans in Exile», Athenaeum 66 (1988), σ. 539· T. J. Figueira, «Aiginetan Membership in the Peloponnesian League», CPh 76 (1981), σ. 4· A. Gerolymatos, «Nikias of Gortyn», Chiron 17 (1987), σ. 84.
60 Η Κρήτη ανάμεσα στα άλλα ήταν διάσημη για τις πηγές ξυλείας της. Στα τέλη του 5ου αι. εφοδίαζε την Αθήνα με ξύλο κυπάρισσου (Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, 27d-e· Έρμιππος, Fragmenta, 63, στ. 14), ενώ στις αρχές του 4ου αι. η Κρήτη εξήγαγε ξυλεία στην Επίδαυρο για την επισκευή του ναού του Ασκληπιού (IG IV, 102). Βλ. επίσης R. Meiggs, Trees and Timber in the Ancient Mediterranean World (1982), σ. 98-101, 424. Είναι, επίσης, γνωστό ότι η Κυδωνία αποτέλεσε εμπορικό σταθμό για τους Σαμίους και μετέπειτα τους Αιγινήτες στο δεύτερο μισό του 6ου αι. (Stefanakis 1997, σ. 33-36· Stefanakis 1999, σ. 251-257).
61 Stefanakis 1999, σ. 256-260· Stefanakis 1997, σ. 138· M. Thompson, «Monetary Relations Between Crete and the Mediterranean World in the Greek Period», στο Πεπραγμένα του Γ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου I (1973), σ. 352· Le Rider 1966, σ. 267· H. Van Effenterre (σημ. 54), σ. 112-113.
62 Le Rider 1966, σ. 192.
63 Στεφανακησ 2013, σ. 45· D. Macdonald, «Mercenaries and the Movement of Silver to Crete in the Late Fourth Century BC», NομΧρον 15 (1996), p. 41, 43. Για τον βίο του Πολυπέρχοντα ειδικότερα βλ. σ. 43-44 και σημ. 6, με σχετική βιβλιογραφία.
64 Διόδωρος, Ιστορική Βιβλιοθήκη, 20.104. Στεφανακησ 2013, σ. 45.
65 IC ΙΙ, xi, 1· Στεφανακησ 2013, σ. 45· Στ. Μαρκουλακη, «Στήλη Τηλήφου», στο Πεπραγμένα του Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου Α2 (2000), σ. 249, σημ. 21, με όλη την προγενέστερη βιβλιογραφία.
Notes de fin
1 Θερμές ευχαριστίες απευθύνονται στη συνάδελφο Βασιλική Στεφανάκη για τις γόνιμες συζητήσεις και παρατηρήσεις της. Όλες οι χρονολογίες είναι π.X.
Auteur
Μόνιμος Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας –Νομισματικής, Παν/μιο Αιγαίου.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
