La monnaie dans le Péloponnèse
| ,Κυκλοφορία πελοποννησιακών κοπών στη δυτική Κρήτη
Circulation of Peloponnesian issues in Western Crete
Circulation de frappes péloponnésiennes en Crète occidentale
Résumé
La collection numismatique du musée de La Canée conserve un nombre significatif de monnaies frappées par des villes de Grèce continentale. On en présente ici, pour la première fois, les frappes péloponnésiennes, soit un ensemble de 34 monnaies, pour examiner les raisons de leur présence en Crète occidentale dans le cadre géographique et chronologique qui est le leur. Elles nous offrent ainsi une image de la circulation monétaire du début du ive s. au ier s. av. J.-C., constituée avant tout par des émissions d’argent d’Argos et de la Ligue achéenne, surtout de Corinthe et de Sicyone. Les monnaies attribuées à l’Élide, à Mégalopolis et à Sparte sont moins nombreuses. L’essentiel des pièces sont des trioboles en argent, parvenues dans l’île par le commerce, la piraterie et, surtout, le mercenariat. La plupart des monnaies examinées proviennent de fouilles, ce qui confirme la provenance locale des autres exemplaires semblables conservés dans les collections du Musée, qu’elles aient été offertes par des particuliers qui les ont trouvées sur le territoire d’une cité antique ou qu’il s’agisse d’acquisitions anciennes.
Texte intégral
- 1 Η συντήρηση των νομισμάτων έγινε από τη συντηρήτρια της ΚΕ΄ ΕΠΚΑ, Άννα Μυλωνά, και η φωτογράφηση απ (...)
1 Η νομισματική συλλογή του Μουσείου Χανίων διαθέτει ικανοποιητικό αριθμό νομισμάτων από πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδος. Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζονται για πρώτη φορά οι κοπές πόλεων της Πελοποννήσου, ένα σύνολο τριάντα τεσσάρων νομισμάτων1, με στόχο την εξέταση της παρουσίας τους στη δυτική Κρήτη μέσω του γεωγραφικού και χρονολογικού προσδιορισμού τους. Η καταγραφή αυτή παρέχει την εικόνα της κυκλοφορίας τους, από τον πρώιμο 4ο αι., τους ελληνιστικούς χρόνους, έως και τον 1ο αι. π.Χ. (βλ. χάρτης 1). Αρκετά από τα νομίσματα αυτά εντοπίστηκαν σε ανασκαφικά σύνολα. Η παρουσία τους εκεί βοηθά στην τεκμηρίωση της προέλευσης από τον ίδιο γεωγραφικό χώρο των υπολοίπων νομισμάτων της συλλογής, τα οποία οφείλονται είτε σε παραδόσεις ιδιωτών από συγκεκριμένη αρχαία πόλη, είτε υπήρξαν παλαιά αποκτήματα της συλλογής.
2Η συλλογή περιλαμβάνει κυρίως εκδόσεις αργυρών νομισμάτων Άργους και Αχαϊκής Συμπολιτείας, οι οποίες κατατάσσονται στην κατηγορία των υποτιμημένων αιγινητικών τριωβόλων. Σημαντική είναι η παρουσία της Κορίνθου και της Σικυώνος. Με μικρότερο ποσοστό αντιπροσωπεύονται τα νομισματοκοπεία Ήλιδος, Μεγαλοπόλεως και Λακεδαίμονος.
Αργοσ
- 2 Τα βάρη είναι μεταξύ 2,3-2,8 γρ.
- 3 Γι’ αυτή τη νομισματική αλλαγή, με συγκεντρωμένη βιβλιογραφία, βλ. Χ. Κριτζασ, «Οβολοί αργολικοί», (...)
- 4 Η αδυναμία ασφαλούς χρονολόγησης επισημαίνεται και από τον Κριτζά, βλ. Χ. Κριτζασ (παραπάνω), σ. 17 (...)
3Αναγνωρίζονται αργυρά τριώβολα με το γνωστό εικονογραφικό τύπο : προτομή λύκου α. / Α σε έγκοιλο τετράγωνο, συνοδευόμενο, εκτός από σύμβολα και από διάφορα αρχικά γράμματα2. Ανήκουν, κυρίως, στη φάση της ιστορίας του Άργους, κατά την οποία κόπηκαν νομίσματα νέου τύπου3. Ξεκινούν γύρω στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., με τη μεγαλύτερη ποσότητα παραγωγής τους, στο πρώτο μισό του 3ου αι. π.Χ.4.

Χάρτης 1. Χάρτης με αρχαίες θέσεις και περιοχές προέλευσης των νομισμάτων (ηλεκτρ. επεξ. Αμ. Παππά).
4Οκτώ (8) τριώβολα φέρουν στην πίσω πλευρά τα ακόλουθα στοιχεία (εικ. 1) :
- 5 Το Ν αναφέρεται σε αριθμό καταγραφής νομισμάτων του Μουσείου Χανίων.
- 6 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 269, αρ. 1092.
51-3. Κάτω από την οριζόντια κεραία του Α ρόπαλο. Ψηλά και εκατέρωθεν του γράμματος άλλα δύο μικρότερα στοιχεία : Α-Ρ. Ν795, Ν193, Ν194 (338/322-270 π.Χ)6.
- 7 Βλ. BCD Peloponnesos, αρ. 1093.
64. Τρεις ημισέληνοι, Α-Ρ. Ν1957.
- 8 Βλ. BCD Peloponnesos, αρ. 1094.
75. Ημισέληνος, Α-Ρ. Ν808.
- 9 Παράδοση Ν. Σμαραγδάκη, κατοίκου οικισμού, πλησίον της αρχ. Απτέρας.
86. Αρκετά φθαρμένος εμπροσθότυπος / Ημισέληνος, στο πεδίο απροσδιόριστα στοιχεία. Ν709. Προέρχεται από παράδοση9.
- 10 Ο τάφος εντοπίστηκε το 1986 στο χωριό Ροδοβάνι στην ενδοχώρα της επαρχίας Σελίνου, πλησίον της Ελύρ (...)
- 11 Πρόκειται για κιβωτιόσχημο τάφο με δύο νεκρούς και πλούσια κτερίσματα-χρυσά κοσμήματα, γυάλινα αγγε (...)
97. Ημισέληνος, στο πεδίο απροσδιόριστα στοιχεία. Ν794. Βρέθηκε σε τάφο στην επικράτεια της Ελύρου10. Τα συνευρήματα χρονολογούν τον τάφο στον 2ο αι. μ. Χ.11. Το νόμισμα θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως κειμήλιο-μέρος αμοιβής ή λείας (μισθοφορικής ή άλλης δραστηριότητας).
- 12 Βλ. Β. Νινιου-Κινδελη, «Υπαίθριο ιερό στα Τσισκιανά Σελίνου (Ν. Χανίων)», στο Πεπραγμένα του Ζ΄ Διε (...)
- 13 Βλ. Β. Νινιου-Κινδελη (παραπάνω), σ. 683, σημ. 12, βρέθηκαν μαζί με νομίσματα των κρητικών πόλεων, (...)
10Τέσσερα αργυρά και ένα χάλκινο νόμισμα Άργους ήρθαν στο φως στο υπαίθριο αγροτικό ιερό στα Τσισκιανά12, το οποίο υπαγόταν στην επικράτεια της Ελύρου. Εντοπίστηκαν συγκεντρωμένα στο στρώμα της πυράς του βωμού αναθήματα, περιφερειακά στο σωρό της στάχτης13 (εικ. 1). Ειδικότερα :
- 14 Όμοιο από Ελεύθερνα, βλ. Στ. Οικονομου, «Αργυρό τριώβολο αρ. 39», στο Ν. Σταμπολιδησ (επιμ.), Κατάλ (...)
118. Ημισέληνος, στο πεδίο: Α-Ρ. Ν221314.
- 15 Όμοιο από Ελεύθερνα, βλ. Κ. Sideropoulos, «The Numismatic Testimony», στο P.G. Themelis (επιμ.), An (...)
- 16 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 271, αρ. 1111-1112.
12Τα δύο επόμενα που βρέθηκαν στο ιερό θεωρούνται από τις τελευταίες κοπές του 3ου αι. π.Χ. : 9. Αετός σε άρπη, Π-Υ. Ν222315 (260-250 π.Χ.)16 .
- 17 Βλ. Α. Λαμπροπουλοσ, «Αρχαία ελληνικά νομίσματα ευρεθέντα εν Μυκήναις», ΑΕ (1896), πίν. 9, 25· BCD (...)
1310. Θ επάνω στο πεδίο / Αετός σε άρπη, Δ-Ε. Ν220217.
- 18 Το ιερό δεν έδωσε ευρήματα του 5ου αι. μέχρι τώρα. Δεν αποκλείεται το νόμισμα να αποτελούσε παλαιό (...)
14Το τέταρτο νόμισμα που προέρχεται από το ιερό αποτελεί μια από τις πρώιμες κοπές του 4ου αι. ή και του ύστερου 5ου αι. π.Χ.18 :
- 19 Βλ. Α. Λαμπροπουλοσ (σημ. 17), σ. 185, πίν. 9, αρ. 13 (500-421 π.Χ.)· BCD Peloponnesos, αρ. 1051, μ (...)
1511. Δεξιόστροφη προτομή λύκου / Κοίλο ορθογώνιο στο άνω μέρος του Α, με κορινθιακό κράνος κάτω από την οριζόντια κεραία του και αριστερά το στοιχείο Π. Ν220519.
16Τρεις τύποι χαλκών κοπών του Άργους, του 4ου και 3ου αι. π. Χ., αντιπροσωπεύονται στη συλλογή (εικ. 1) :
- 20 Η έναρξη αυτού του τύπου τοποθετείται, το πιθανότερο, στα τελευταία χρόνια του 5ου αι. ή στα πρώιμα (...)
- 21 Βάρος: 1,6 γρ.
1712. Κεφαλή λύκου / Α, σε κακή κατάσταση διατήρησης20. Ν200921. Βρέθηκε στο ιερό. SNG Copenhagen, 62.
- 22 Η νεότερη έρευνα χρονολογεί την έναρξη των κοπών αργυρών στατήρων και των υποδιαιρέσεων με την κεφα (...)
- 23 Βάρος: 2,9 γρ.
1813. Κεφαλή Ήρας22 / Όρθια Αθηνά. Ν55623. SNG Copenhagen, 58.
- 24 Βάρος: 2,8 γρ.
- 25 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 271, αρ. 1119 (4ος-3ος αι. π.Χ).
- 26 Εύρημα σε επιφανειακό στρώμα στη σωστική ανασκαφή (οικ. Φαραγγιτάκη), όπου τα οικιστικά λείψανα χρο (...)
- 27 Για την πολεοδομική οργάνωση της Αρχαίας Κισάμου, βλ. Στ. Μαρκουλακη κ.ά., «Η Αρχαία Κίσαμος και η (...)
1914. Αθηνά με κορινθιακό κράνος / Τύχη που κρατά κέρας αφθονίας, σε σχετικά κακή κατάσταση διατήρησης. Ν105324. SNG Copenhagen, 6625. Βρέθηκε σε ανασκαφή26 οικίας στον πυρήνα της ρωμαϊκής Κισάμου27.
- 28 Βλ. J. N. Svoronos, Numismatique de la Crète ancienne (1972), σ. 270, αρ. 7, πίν. 25, 11. Βλ. επίση (...)
- 29 Για το νόμισμα που προέρχεται από το ΒΔ πύργο του οχυρωμένου λιμανιού της Φαλάσαρνας, βλ. Β. Traege (...)
- 30 Για το λιμάνι της Φαλάσαρνας, βλ. E. Hatzidaki, «Preliminary Report of Excavations at the Harbour o (...)
- 31 Mørkholm 1991, σ. 89. Για επικοπές άλλων κρητικών πόλεων, βλ. σχετική ανακοίνωση στο παρόν συνέδριο (...)
- 32 Βλ. Χανιωτησ 1987, σ. 184-188.
- 33 Ibid., σ. 217.
- 34 Νομίσματα Άργους απαντούν στους κρητικούς θησαυρούς: IGCH 86 (Κρήτη 1967), IGCH 154 (κεντρική Κρήτη (...)
- 35 Για κοινούς τύπους, όπου αντιγράφονται εμπροσθότυποι με κεφαλές θεών όπως της Ήρας (Άργος, Κνωσός) (...)
20Ίχνη τριωβόλων Άργους διακρίνονται σε αρκετά από τα γνωστά παραδείγματα επικε-κομμένων ημίδραχμων28 της Φαλάσαρνας29, του δυτικότερου λιμανιού30 της Κρήτης. Με αυτό τον τρόπο φαίνεται ότι μετέτρεπαν σε τοπικά νομίσματα τις αμοιβές τους οι Κρήτες βετεράνοι, γυρνώντας από στρατιωτικές επιχειρήσεις πίσω στην Κρήτη31. Η εύρεση των αργείτικων νομισμάτων στη δυτική Κρήτη μαρτυρεί την επιρροή του Άργους τόσο στην πολιτικο-στρατιωτική ζωή, με την κοινή στάση στα Περσικά32 όσο και στην οικονομική, με το εμπόριο που εντάθηκε από τον 4ο αι.33. Η νομισματική παρουσία του Άργους ήταν ιδιαίτερα αισθητή στο χώρο της Κρήτης, όχι μόνο μέσω της ευρείας κυκλοφορίας τους34. Επιπλέον, αναγνωρίζεται η επίδραση των αργείτικων κοπών στη διαμόρφωση εικονογραφικών τύπων, στα κατά τόπους νομισματοκοπεία των κρητικών πόλεων35.
Αχαϊκη συμπολιτεια
- 36 Βλ. Ι. Τουρατσογλου, Η. Τσουρτη, «Συμβολή στην κυκλοφορία των τριώβολων της Αχαϊκής Συμπολιτείας στ (...)
- 37 Συναντώνται κυρίως σε θησαυρούς, βλ. Ι. Τουρατσογλου, Η. Τσουρτη (παραπάνω), σ. 171. Οι θησαυροί απ (...)
21Η Αχαϊκή Συμπολιτεία ήταν η μεγαλύτερη δύναμη στην Ελλάδα τον 2ο αι. π.Χ., καθώς τότε περιέλαβε όλη σχεδόν την Πελοπόννησο. Οι κοπές της ανταποκρίνονται σε διαφορετικές φάσεις της ιστορίας της ένωσης36. Η παραγωγή δεν ήταν συνεχής αλλά επικεντρωνόταν σε συγκεκριμένες περιόδους, που συχνά αντανακλούσε την ανάμειξη της συμπολιτείας στις στρατιωτικές διενέξεις. Τα αργυρά νομίσματά της γνώρισαν διάδοση στην Κρήτη37.
22Οι νομισματικές εκδόσεις της συλλογής φέρουν το γνωστό εικονογραφικό τύπο με τη δεξιόστροφη κεφαλή Διός ως εμπροσθότυπο και το μονογράφημά της σε δάφνινο στεφάνι ως οπισθότυπο, μαζί με διάφορα γράμματα και σύμβολα στο πεδίο, δηλωτικά της συμβολής της κάθε πόλης στην ομοσπονδιακή νομισματοκοπία.
23Ειδικότερα έχουν τα ακόλουθα σύμβολα και γράμματα (εικ. 2) :
- 38 Βάρος: 2,2 γρ.
- 39 Βλ. M. Thompson, The Agrinion Hoard (1968), σ. 88· BCDPeloponnesos, σ. 26, αρ. 27.1 (175-168 π.Χ.).
2415. Κιθάρα ΔΩ-ΡΟ. Ν8238. Μεγαρική κοπή. SNG Copenhagen, 264. Ανήκει στην τελευταία φάση της πρώιμης περιόδου του γνωστού θησαυρού του Αγρινίου (175-168 π.Χ.)39.
- 40 Βάρος: 2,4 γρ.
- 41 Βλ. M. Thompson (σημ. 39), σ. 94, πίν. XLIX, αρ. 578.
- 42 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 114, αρ. 403. Για τη χρονολόγηση των αχαϊκών κοπών μετά το 146 π.Χ., βλ. J (...)
2516. Ημίτομο κατσίκας Λ-Α. Ν8340. Κοπή Αιγείρας (160-150 π.Χ.)41. H J.A.W. Warren χρονολογεί την κοπή στον 1ο αι. π.Χ.42.
- 43 Βάρος: 2 γρ.
- 44 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 377, αρ. 1593.2. Για τη χρονολόγηση, βλ. J. A. W. Warren (σημ. 42), σ. 376
2617. Τρίαινα Π-Α-Λ, αριστερά το μονογράφημα ΕΥ. Ν22043. Κοπή Παλλαντίου. SNG Copenhagen, 290 (πρώιμος 1ος αι. π.Χ.)44.
27Στα δύο παρακάτω τριώβολα από το νομισματοκοπείο του Αιγίου αναγνωρίζονται κάποιες διαφορές και στις δύο όψεις :
- 45 Βάρος: 1,8 γρ.
- 46 Βλ. M. Thompson (σημ. 39), σ. 96. Όμοιος τύπος από Ελεύθερνα, βλ. Ν. Σταμπολιδησ (σημ. 14), σ. 166, (...)
2818. ΑΙΓΙΕΩΝ σε στικτό κύκλο / ΑΡΙ-ΣΤΟ-ΔΑ-ΜΟΣ. Ν8145. SNG Copenhagen, 235 (μετά το 150 π.Χ.)46.
- 47 Βάρος: 2,2 γρ.
- 48 BCD Peloponnesos, σ. 120, αρ. 430. Η J. A. W. Warren υποστηρίζει ότι τον ύστερο 1ο αι. π.Χ. κόπηκαν (...)
- 49 Βλ. Ι. Τζεδακισ, «Ανασκαφή εις Αγίαν Ρουμέλην», ΑΔ 26 (1971), Χρονικά, σ. 511. Σχετικά με τμήμα του (...)
- 50 Σχετικά με την Ομοσπονδία των Ορείων, βλ. Γ. Τουρατσογλου, Disjecta Membra. Δύο νέοι ελληνιστικοί θ (...)
- 51 Η οικονομική ευημερία των κατοίκων αντανακλάται στην εισαγωγή νέων κεραμικών προϊόντων αλλά και στη (...)
2919. ΑΙΓΙΕΩΝ / ΑΡΙ-ΣΤΟ-ΔΑ-ΜΟΣ. Ν243447 (37-31 π.Χ.)48. Βρέθηκε σε ταφή49 της Τάρρας, μέσα στο στόμα του νεκρού (χαρώνειος οβολός) χωρίς συνευρήματα. Η Τάρρα, μικρή αυτόνομη πόλη, ανήκε στην επικράτεια της ομοσπονδίας των Ορείων50. Αποτελούσε ενδιάμεσο σταθμό ποικίλων εμπορικών δρόμων προς την Αίγυπτο και τις σιταγορές της Β. Αφρικής51.
- 52 Βλ. Γ. Τουρατσογλου (σημ. 50), σ. 21.
30Οι κοπές της Αχαϊκής Συμπολιτείας ανήκουν κυρίως στον 2ο αι. π.Χ. Φαίνεται μάλιστα ότι συνεχίζονται και στον 1ο αι. π.Χ., εποχή κατά την οποία η παρουσία των Ρωμαίων επηρεάζει όλο τον ελληνιστικό κόσμο52. Χρησιμοποιούνταν για την κάλυψη οικονομικών αναγκών, όπως την πληρωμή των στρατολογημένων ως ένα ισχυρό και αποδεκτό νόμισμα, αντίστοιχα με τα τριώβολα της Μεγαλοπόλεως και της Λακεδαίμονος.
Μεγαλοπολη
- 53 Βλ. Mørkholm 1991, σ. 154.
31Στη Μεγαλόπολη αποδίδονται δύο αργυρά τριώβολα με το γνωστό αρκαδικό τύπο, με τον Πάνα καθισμένο α. σε βράχο, κρατώντας λαγωβόλο, ως οπισθότυπο (εικ. 3). Οι ύστερες κοπές με τον αετό στα πόδια του Πανός, έχουν μειωμένο βάρος53. Συγκεκριμένα :
- 54 Αποκρουσμένο. Σωζ. βάρος: 1,6 γρ.
- 55 Βλ. για τους αρκαδικούς τύπους, J. A. Dengate, «The Triobols of Megalopolis», ANSMN 13 (1967), σ. 5 (...)
3220. Αριστερόστροφη κεφαλή Διός / Στο πεδίο Δ. Ν16854 (175-168 π.Χ.)55.
- 56 Βάρος: 2,2 γρ.
- 57 BCD Peloponnesos, σ. 370-371, αρ. 1558.4, θησαυρός Διακοφτού 1965 (IGCH 262), ο οποίος απεκρύβη πρι (...)
3321. Αριστερόστροφη κεφαλή Διός / Στο πεδίο ΜΕΓ. Ν16956 (πρώτο μισό του 1ου αι. π.Χ.)57.
Λακεδαιμων
34Η Σπάρτη αντιπροσωπεύεται με την παρακάτω αργυρή έκδοση (εικ. 3) :
- 58 Βάρος: 2 γρ.
- 59 BCD Peloponnesos, σ. 219, αρ. 866. Βλ. για την ύστερη χρονολόγηση, J. A. W. Warren (σημ. 42), σ. 37 (...)
3522. Κεφαλή γενειοφόρου Ηρακλή / Αμφορέας με φίδι ανάμεσα στους σκούφους και τα γράμματα Λ-Α/ΚΙ-Π. Ν17858. SNG Copenhagen, 561 (80-60/50 π.Χ.)59.
- 60 Χανιωτησ 1987, σ. 187.
- 61 Η επιγραφή, που χρονολογείται στη δεύτερη δεκαετία του 3ου αι., αναφέρεται σε μια συνθήκη ειρήνης μ (...)
- 62 Γ. Τουρατσογλου (σημ. 50), σ. 20.
36Η Σπάρτη διατηρούσε ανέκαθεν στενές σχέσεις με την Κρήτη, λόγω και της κοινής δωρικής καταγωγής60. Η επιγραφή της Τυλίφου61 μαρτυρεί την επέμβαση της Σπάρτης ως διαμεσολαβητή στη συμμαχία μεταξύ των πόλεων Πολυρρήνιας και Φαλάσαρνας, γεγονός που δείχνει την επιρροή της στις πόλεις της δυτικής Κρήτης. Η Απτέρα φαίνεται ότι ακολουθούσε σταθερά φιλολακωνική πολιτική, όταν ο Απτεραίος ΄Ορυσσος οδηγεί το 273 π.Χ. χίλιους Κρήτες, ως δεινούς τοξότες στο πλευρό της Σπάρτης, εναντίον του Πύρρου (Πλούταρχος, Πύρρος 30, 4)62, αλλά και όταν βοήθησε τη Σπάρτη εναντίον των Μακεδόνων στο Χρεμωνίδειο πόλεμο, το 268-262 π.Χ.
Κορινθοσ
- 63 Βλ. Mørkholm 1991, σ. 87-88.
37Οι σχέσεις της Κορίνθου με την πόλη της Απτέρας πιστοποιούνται από την παρουσία αργυρών και χάλκινων κοπών της, του 4ου και 3ου αι. π.Χ.63. Ειδικότερα (εικ. 4) :
- 64 Βάρος: 7,9 γρ.
- 65 Αρκετά δυσανάγνωστος τύπος, με μη ακριβή και προβληματική ταύτιση.
- 66 Βλ. Μ. Ανδρεαδακη-Βλαζακη, «Απτέρα (ή Απτάρα)», ΑΔ 42 (1987), Β2, σ. 569.
3823. Αργυρός στατήρας. Πήγασος / Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος. Ν218564. SNG Copenhagen, 93-10065. Βρέθηκε σε τομή, δυτικά του διμερούς ελληνιστικού ναού της Απτέρας66.
39Τρεις δραχμές του ίδιου τύπου με φθαρμένες επιφάνειες περιλαμβάνονται στη συλλογή :
- 67 Bάρη: 2,2-2,5 γρ.
4024-26. Αργυρές δραχμές. Πήγασος / Κεφαλή Αφροδίτης ή νύμφης. N192, Ν522, Ν52367. SNG Copenhagen, 136-140.
- 68 Για το περιεχόμενο του θησαυρού, βλ. R.B. Seager, A Cretan Coin Hoard (1924)· M. I. Stefanakis, «Th (...)
41Σημειώνεται ότι δραχμές Κορίνθου όπως και τριώβολα Άργους απαντούν στο θησαυρό των Χανίων 1922 (IGCH 254)68, παρά το γεγονός ότι από την Κυδωνία δεν έχουμε, τουλάχιστον μέχρι σήμερα, κανένα αντίστοιχο ανασκαφικό εύρημα.
42Τρεις χάλκινες κοπές, πολύ φθαρμένες του ίδιου τύπου είναι οι ακόλουθες :
- 69 Bάρη: 2,1 γρ., 1,6 γρ.
4327-28. Πήγασος / Τρίαινα. N562, Ν56469. SNG Copenhagen, 169-185.
- 70 Βάρος: 1,9 γρ.
- 71 Εντοπίστηκε σε διαταραγμένο στρώμα, λίγο πάνω από το χωμάτινο δάπεδο της ορχήστρας. «Η αρχική φάση (...)
4429. Όμοιος τύπος. Ν277870. Βρέθηκε στην ορχήστρα του θεάτρου71 της Απτέρας.
Σικυων
45Η Σικυών αντιπροσωπεύεται με τρία νομίσματα στη συλλογή, που χρονολογούνται από τον 4ο αι. και εξής. Δύο εκ των οποίων προέρχονται από παραδόσεις κατοίκων της περιοχής της Απτέρας. Ειδικότερα (εικ. 5) :
- 72 Βάρος: 0,8 γρ.
- 73 Παράδοση Στυλ. Κοκοτσάκη.
- 74 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 74-75, αρ. 240-256.
4630. Αργυρός οβολός72. Περιστέρι που πετάει και στις δύο όψεις. Ν257473. SNG Copenhagen, 70 (4ος αι. π.Χ.)74.
47Δύο νομισματικοί τύποι χάλκινων κοπών :
- 75 Βάρος: 1,7 γρ.
- 76 Παράδοση Εμμ. Κουράκη.
- 77 Βλ. για τη χρονολόγηση BCD Peloponnesos, αρ. 353 (90-60 π.Χ.).
4831. Κεφαλή Απόλλωνoς δ. / Περιστέρι75. Σε κακή κατάσταση διατήρησης και δεν διακρίνονται τυχόν γράμματα αρχόντων. Ν83376. SNG Copenhagen, 119-124 (μετά το 251 π.Χ. - 146 π.Χ.)77.
- 78 Βάρος: 3,3 γρ.
- 79 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 97, αρ. 338.4.
4932. Περιστέρι, στο πεδίο ΞΕ-ΝΟΤΙ-ΜΟΣ / ΣΙ σε στεφάνι. Ν277078. SNGCopenhagen, 109 (90-60 π.Χ.)79.
Ηλισ
50Τέλος, η συλλογή διαθέτει ένα αργυρό τριώβολο από το νομισματοκοπείο της Ήλιδος και μια χάλκινη κοπή του τύπου FA-ΛΕΙ-ΩΝ, τον οποίο συνέχιζε να εκδίδει η πόλη, μετά το 146 π.Χ. (εικ. 5).
- 80 Βλ. BCD Olympia, σ. 74, αρ. 228-230. Κόπηκαν σε μεγάλο αριθμό και τα γνωστά είναι φθαρμένα, με όψει (...)
5133. Κεφαλή Διός δ. / Κεραυνός σε στεφάνι. Ν214. SNG Copenhagen, 424-425 (250-240 π.X.)80.
- 81 Βάρος: 4,6 γρ.
- 82 Βλ. BCD Peloponnesos, αρ. 672, 674 (μετά τα μέσα του 2ου αι. π.Χ.).
5234. Κεφαλή Διός δ. / FA-ΛΕΙ-ΩΝ. Ν276181. SNG Copenhagen, 444 (146-43 π.Χ.)82.
- 83 Παρατηρώντας τη συνεχή αρίθμηση ευρετηρίου καταγραφής, φαίνεται να ανήκουν σε ένα σύνολο τα νομίσμα (...)
53Καταλήγοντας επισημαίνουμε ότι ορισμένα νομίσματα από τα παλαιά αποκτήματα της συλλογής είναι επισφαλή ως προς τον τόπο προέλευσής τους και ενδέχεται να αποτελούν μέρος αταύτιστου θησαυρικού συνόλου, με αβέβαιη την ακριβή σύνθεση83.
- 84 Στην Πελοπόννησο το τριώβολο ήταν η πιο δημοφιλής κοπή του 3ου και 2ου αι., βλ. Mørkholm 1991, σ. 8 (...)
- 85 Βλ. M. Thompson (σημ. 39), σ. 99, σημ. 121.
- 86 Για τη σχέση μισθοφόρων και νομίσματος, με συγκεντρωμένη όλη τη βιβλιογραφία, βλ. Μ.Ι. Στεφανακησ, (...)
- 87 Βλ. E. Apostolou, «Rhodes hellénistique. Les trésors et la circulation monétaire», Ευλιμένη 3 (2002 (...)
- 88 Βλ. Γ. Τουρατσογλου (σημ. 50), σ. 8-19.
- 89 Χανιωτησ 1987, σ. 219, 270· Δ. Τσουγκαρακη, «Η Ρωμαϊκή Κρήτη», στο N. M. Παναγιωτaκησ (επιμ.), Κρήτ (...)
- 90 Χανιωτησ 1987, σ. 216-217, 267-268.
54Από μια πρώτη εξέταση του αριθμού των πελοποννησιακών κοπών της συλλογής του Μουσείου Χανίων, προκύπτει ένα ποσοστό σχετικά μεγάλο σε σύγκριση με το γνωστό δείγμα από την υπόλοιπη Κρήτη. Η πλειονότητά των νομισμάτων που εντοπίζονται στη συλλογή είναι κυρίως αργυρά τριώβολα84, εκδόσεις οι οποίες κυκλοφορούσαν ως αποτέλεσμα του εμπορίου, της πειρατείας και κυρίως της μισθοφορικής δραστηριότητας. Η M. Thompson85 υποστηρίζει ότι το μεγαλύτερο μέρος της κυκλοφορίας των κοπών των τριωβόλων φαίνεται να σχετίζεται με στρατιωτικές επιχειρήσεις και ότι το ημίδραχμο αντιπροσωπεύει το βασικό ημερομίσθιο του στρατιώτη της εποχής. Η άποψη επιβεβαιώνεται όταν οι κοπές κυκλοφορούν έξω από τα όρια των νομισματοκοπείων που τις εξέδωσαν, αφού οι μισθοφόροι86 πληρώνονταν κατά προτίμηση με δυνατά και ευρύτερα αποδεκτά νομίσματα, που είχαν δηλαδή διεθνή χαρακτήρα87. Η εξωτερική πολιτική της Κρήτης βασίστηκε στην παροχή πλούσιου στρατιωτικού δυναμικού, αφού είναι γνωστό ότι οι Κρήτες υπήρξαν μισθοφόροι ως άριστοι τοξότες, στην υπηρεσία ξένων συμφερόντων88 σε όλους τους ελληνικούς στρατούς, στους διάφορους ηγεμόνες της εποχής. Επιπλέον, συνηθισμένη δραστηριότητα των Κρητών ήταν να επιδίδονται σε πειρατικές89 επιδρομές στο Αιγαίο, απασχόληση που επίσης απέφερε μεγάλα κέρδη στις πόλεις και στους πολίτες. Τέλος, οι εμπορικές συναλλαγές90 δικαιολογούν την παρουσία πελοποννησιακών κοπών στις πόλεις του δυτικού άκρου του νησιού, λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, στην οποία διασταυρώνονται οι θαλάσσιοι δρόμοι από τον ελλαδικό κορμό έως τον βορειο-αφρικανικό χώρο, οδοί που έλεγχε η Κρήτη χάρη στη μεγάλη ναυτική δύναμή της. Ο περιορισμένος αριθμός κάποιων νομισμάτων ενδεχομένως οφείλεται στις σχέσεις που αναπτύχθηκαν σε πολιτισμικό επίπεδο, όπως είναι η παρουσία επισκεπτών ή και μόνιμα εγκατεστημένων ξένων πολιτών.
55Συνοψίζοντας εκτιμούμε ότι η παρουσίαση των νομισμάτων της συλλογής του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων σε συνδυασμό με πληροφορίες που παρέχει η αρχαία γραμματεία προσθέτει πολύτιμα στοιχεία για τη γνώση των σχέσεων, των δεσμών και των συναλλαγών που ανέπτυξαν ορισμένες πόλεις της Πελοποννήσου και της δυτικής Κρήτης στο ιστορικό πλαίσιο των γεγονότων του αρχαίου κόσμου από την κλασική περίοδο έως τις πρώτες δεκαετίες της ρωμαιοκρατίας.
Bibliographie
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
Mørkholm 1991 = O. Mørkholm, Early Hellenistic Coinage. From the Accession of Alexander to the Peace of Apamea (336-188 BC) (1991).
Χανιωτησ 1987 = Α. Χανιωτησ, «Κλασσική και Ελληνιστική Κρήτη», στο Ν.Μ. Παναγιωτακησ (επιμ.), Κρήτη. Ιστορία και Πολιτισμός Α΄ (1987), σ. 173-284.
Notes
1 Η συντήρηση των νομισμάτων έγινε από τη συντηρήτρια της ΚΕ΄ ΕΠΚΑ, Άννα Μυλωνά, και η φωτογράφηση από το φωτογράφο Ηλία Ηλιάδη, τους οποίους και ευχαριστώ πολύ.
2 Τα βάρη είναι μεταξύ 2,3-2,8 γρ.
3 Γι’ αυτή τη νομισματική αλλαγή, με συγκεντρωμένη βιβλιογραφία, βλ. Χ. Κριτζασ, «Οβολοί αργολικοί», στο Κερμάτια Φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου Α΄ (2009), σ. 16-18, σημ. 25.
4 Η αδυναμία ασφαλούς χρονολόγησης επισημαίνεται και από τον Κριτζά, βλ. Χ. Κριτζασ (παραπάνω), σ. 17-18, σημ. 30-31.
5 Το Ν αναφέρεται σε αριθμό καταγραφής νομισμάτων του Μουσείου Χανίων.
6 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 269, αρ. 1092.
7 Βλ. BCD Peloponnesos, αρ. 1093.
8 Βλ. BCD Peloponnesos, αρ. 1094.
9 Παράδοση Ν. Σμαραγδάκη, κατοίκου οικισμού, πλησίον της αρχ. Απτέρας.
10 Ο τάφος εντοπίστηκε το 1986 στο χωριό Ροδοβάνι στην ενδοχώρα της επαρχίας Σελίνου, πλησίον της Ελύρου. Ανασκάφθηκε από την αρχαιολόγο Β. Νινιού-Κινδελή, υπεύθυνη του αρχαιολογικού χώρου Απτέρας. Την ευχαριστώ θερμά για την παραχώρηση του υλικού αυτού, καθώς και για τα νομίσματα που προέρχονται από την Απτέρα.
11 Πρόκειται για κιβωτιόσχημο τάφο με δύο νεκρούς και πλούσια κτερίσματα-χρυσά κοσμήματα, γυάλινα αγγεία και ένα χάλκινο νόμισμα εποχής Αδριανού. Περισσότερα στοιχεία για το σύνολο του τάφου σε μελλοντική δημοσίευσή του.
12 Βλ. Β. Νινιου-Κινδελη, «Υπαίθριο ιερό στα Τσισκιανά Σελίνου (Ν. Χανίων)», στο Πεπραγμένα του Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Α2 (1995), σ. 681-689.
13 Βλ. Β. Νινιου-Κινδελη (παραπάνω), σ. 683, σημ. 12, βρέθηκαν μαζί με νομίσματα των κρητικών πόλεων, Γόρτυνα, Πολυρρήνια, Κυδωνία και Έλυρο.
14 Όμοιο από Ελεύθερνα, βλ. Στ. Οικονομου, «Αργυρό τριώβολο αρ. 39», στο Ν. Σταμπολιδησ (επιμ.), Κατάλογος. Ελεύθερνα· Πόλη-Ακρόπολη-Νεκρόπολη (2004), σ. 165.
15 Όμοιο από Ελεύθερνα, βλ. Κ. Sideropoulos, «The Numismatic Testimony», στο P.G. Themelis (επιμ.), Ancient Eleutherna. Sector I, 3 (2009), σ. 97-98, 99, αρ. 1.
16 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 271, αρ. 1111-1112.
17 Βλ. Α. Λαμπροπουλοσ, «Αρχαία ελληνικά νομίσματα ευρεθέντα εν Μυκήναις», ΑΕ (1896), πίν. 9, 25· BCD Peloponnesos, αρ. 1109-1110 (260-250 π.Χ.).
18 Το ιερό δεν έδωσε ευρήματα του 5ου αι. μέχρι τώρα. Δεν αποκλείεται το νόμισμα να αποτελούσε παλαιό κειμήλιο σε ένα πιθανό θησαυρικό σύνολο που ανατέθηκε στο ιερό.
19 Βλ. Α. Λαμπροπουλοσ (σημ. 17), σ. 185, πίν. 9, αρ. 13 (500-421 π.Χ.)· BCD Peloponnesos, αρ. 1051, με άρπα (420/410-370 π.Χ.).
20 Η έναρξη αυτού του τύπου τοποθετείται, το πιθανότερο, στα τελευταία χρόνια του 5ου αι. ή στα πρώιμα χρόνια του 4ου αι. π.Χ., βλ. Χ. Κριτζασ (σημ. 3), σ. 13, σημ. 12.
21 Βάρος: 1,6 γρ.
22 Η νεότερη έρευνα χρονολογεί την έναρξη των κοπών αργυρών στατήρων και των υποδιαιρέσεων με την κεφαλή της Ήρας ως εμπροσθότυπο, αμέσως μετά τη νίκη στα Λεύκτρα, περί το 370 π.Χ.. Βλ. Χ. Κριτζασ (σημ. 3), σ. 17, σημ. 26-27.
23 Βάρος: 2,9 γρ.
24 Βάρος: 2,8 γρ.
25 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 271, αρ. 1119 (4ος-3ος αι. π.Χ).
26 Εύρημα σε επιφανειακό στρώμα στη σωστική ανασκαφή (οικ. Φαραγγιτάκη), όπου τα οικιστικά λείψανα χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 1ου αι. έως τον 3ο αι. μ.Χ., με διαπιστωμένη και παλαιότερη οικοδομική φάση. Βλ. Μ. Πωλογιωργη, Στ. Μαρκουλακη, «Καστέλλι Κισάμου, Οικ. Ι. Φαραγγιτάκη», ΑΔ 37 (1982), Β2, σ. 382-383.
27 Για την πολεοδομική οργάνωση της Αρχαίας Κισάμου, βλ. Στ. Μαρκουλακη κ.ά., «Η Αρχαία Κίσαμος και η πολεοδομική της οργάνωση», στο M. Livadiotti, I. Simiakaki (επιμ.), Creta romana e protobizantina. Atti del Congresso Internazionale II (2004), σ. 355-373. Για οικιστικά λείψανα και ελληνιστική κεραμική, βλ. Μ. Σκορδου, «Ελληνιστική κεραμική από το Καστέλι Κισάμου», στο Πρακτικά Ε΄ Επιστημονικής Συνάντησης για την Ελληνιστική Κεραμική, Χανιά 1997 (2000), σ. 25-36, πίν. 9-16.
28 Βλ. J. N. Svoronos, Numismatique de la Crète ancienne (1972), σ. 270, αρ. 7, πίν. 25, 11. Βλ. επίσης στον κατάλογο F. R. Künker, Antike Munzen der Insel Kreta. Die Sammlung Dr. Burkhard Traeger. Munzen aus der Welt der Antike, Auktion 136 (10/03/2008), σ. 58-59, αρ. 311 (πρώην συλλογής Traeger και νυν συλλογής Μουσείου Χανίων) και αρ. 312-313 α-β.
29 Για το νόμισμα που προέρχεται από το ΒΔ πύργο του οχυρωμένου λιμανιού της Φαλάσαρνας, βλ. Β. Traeger, «Η νομισματοκοπία της Ελληνιστικής Φαλάσαρνας», Κρητικό Πανόραμα (Δεκέμβριος 2003 - Ιανουάριος 2004), σ. 130-131.
30 Για το λιμάνι της Φαλάσαρνας, βλ. E. Hatzidaki, «Preliminary Report of Excavations at the Harbour of Phalasarna in West Crete», AJA 92 (1988), σ. 463-479.
31 Mørkholm 1991, σ. 89. Για επικοπές άλλων κρητικών πόλεων, βλ. σχετική ανακοίνωση στο παρόν συνέδριο, Μ. Ι. Στεφανακησ, «Από την Πελοπόννησο στην Κρήτη: Νομισματική κυκλοφορία και εικονογραφικές επιρροές».
32 Βλ. Χανιωτησ 1987, σ. 184-188.
33 Ibid., σ. 217.
34 Νομίσματα Άργους απαντούν στους κρητικούς θησαυρούς: IGCH 86 (Κρήτη 1967), IGCH 154 (κεντρική Κρήτη 1936), IGCH 254 (Χανιά 1922), IGCH 330 (Αξός 1961).
35 Για κοινούς τύπους, όπου αντιγράφονται εμπροσθότυποι με κεφαλές θεών όπως της Ήρας (Άργος, Κνωσός) και του Δία (Αρκαδία, Ελεύθερνα, Ιεράπυτνα), βλ. Mørkholm 1991, σ. 88-89. Επίσης, βλ. σχετική ανακοίνωση στο παρόν συνέδριο, Μ.Ι. Στεφανακησ (σημ. 31).
36 Βλ. Ι. Τουρατσογλου, Η. Τσουρτη, «Συμβολή στην κυκλοφορία των τριώβολων της Αχαϊκής Συμπολιτείας στον ελλαδικό χώρο. Η μαρτυρία των “θησαυρών”», στο Αρχαία Αχαΐα και Ηλεία. Ανακοινώσεις κατά το πρώτο διεθνές συμπόσιο, Αθήνα 19-21 Μαΐου 1989 (1991), σ. 171-188.
37 Συναντώνται κυρίως σε θησαυρούς, βλ. Ι. Τουρατσογλου, Η. Τσουρτη (παραπάνω), σ. 171. Οι θησαυροί από Αξό 1961 (IGCH 330) και από Ιεράπυτνα 1933 (IGCH 352) διαθέτουν μεταξύ των εξωκρητικών νομισμάτων κοπές της Αχαϊκής Συμπολιτείας.
38 Βάρος: 2,2 γρ.
39 Βλ. M. Thompson, The Agrinion Hoard (1968), σ. 88· BCDPeloponnesos, σ. 26, αρ. 27.1 (175-168 π.Χ.).
40 Βάρος: 2,4 γρ.
41 Βλ. M. Thompson (σημ. 39), σ. 94, πίν. XLIX, αρ. 578.
42 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 114, αρ. 403. Για τη χρονολόγηση των αχαϊκών κοπών μετά το 146 π.Χ., βλ. J. A. W. Warren, «More on the “New Landscape” in the Late Hellenistic Coinage of the Peloponnese», στο M. Amandry, S. Hurter (επιμ.), Travaux de numismatique grecque offerts à Georges Le Rider (1999), σ. 376-377.
43 Βάρος: 2 γρ.
44 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 377, αρ. 1593.2. Για τη χρονολόγηση, βλ. J. A. W. Warren (σημ. 42), σ. 376.
45 Βάρος: 1,8 γρ.
46 Βλ. M. Thompson (σημ. 39), σ. 96. Όμοιος τύπος από Ελεύθερνα, βλ. Ν. Σταμπολιδησ (σημ. 14), σ. 166, αρ. 41, όπου συσχετίζει το εύρημα με τη γνωστή από τις επιγραφές συμμαχία της Ελεύθερνας με την Αχαϊκή Συμπολιτεία.
47 Βάρος: 2,2 γρ.
48 BCD Peloponnesos, σ. 120, αρ. 430. Η J. A. W. Warren υποστηρίζει ότι τον ύστερο 1ο αι. π.Χ. κόπηκαν τα τελευταία νομίσματα στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, βλ. J. A. W. Warren (σημ. 42), σ. 377.
49 Βλ. Ι. Τζεδακισ, «Ανασκαφή εις Αγίαν Ρουμέλην», ΑΔ 26 (1971), Χρονικά, σ. 511. Σχετικά με τμήμα του νεκροταφείου της Τάρρας, βλ. Κ. Τζανακακη, «Ομάδες κεραμικής από το νεκροταφείο της Αρχαίας Τάρρας», στο Πρακτικά... (σημ. 27), σ. 17-24, πίν. 1-4. Από το νεκροταφείο έχουν έρθει στο φως συγκριτικά λίγα ευρήματα του 1ου αι. π.Χ. Θερμές ευχαριστίες στην Κ. Τζανακάκη για την παραχώρηση του νομίσματος και τις πολύτιμες πληροφορίες και παρατηρήσεις της.
50 Σχετικά με την Ομοσπονδία των Ορείων, βλ. Γ. Τουρατσογλου, Disjecta Membra. Δύο νέοι ελληνιστικοί θησαυροί από τον Ελλαδικό χώρο (1995), σ. 19-21, όπου παρατίθεται όλη η παλαιότερη βιβλιογραφία.
51 Η οικονομική ευημερία των κατοίκων αντανακλάται στην εισαγωγή νέων κεραμικών προϊόντων αλλά και στην παραγωγή νέων τύπων αγγείων. Βλ. Β. Νινιου κ.ά., «Κεραμική με τοπικές ιδιαιτερότητες από την περιοχή της Ομοσπονδίας των Ορείων», στο Πρακτικά Στ΄ Επιστημονικής Συνάντησης για την Ελληνιστική Κεραμική (Βόλος, 2000) (2004), σ. 341-356, πίν. 139-152.
52 Βλ. Γ. Τουρατσογλου (σημ. 50), σ. 21.
53 Βλ. Mørkholm 1991, σ. 154.
54 Αποκρουσμένο. Σωζ. βάρος: 1,6 γρ.
55 Βλ. για τους αρκαδικούς τύπους, J. A. Dengate, «The Triobols of Megalopolis», ANSMN 13 (1967), σ. 57-110. Επίσης βλ. BCD Peloponnesos, σ. 368, αρ. 1546-1547.
56 Βάρος: 2,2 γρ.
57 BCD Peloponnesos, σ. 370-371, αρ. 1558.4, θησαυρός Διακοφτού 1965 (IGCH 262), ο οποίος απεκρύβη πριν από το 80 π.Χ. H Warren χρονολογεί στο πρώτο μισό του 1ου αι. π.Χ., βλ. J. A. W. Warren (σημ. 42), σ. 379.
58 Βάρος: 2 γρ.
59 BCD Peloponnesos, σ. 219, αρ. 866. Βλ. για την ύστερη χρονολόγηση, J. A. W. Warren (σημ. 42), σ. 376 και εξής.
60 Χανιωτησ 1987, σ. 187.
61 Η επιγραφή, που χρονολογείται στη δεύτερη δεκαετία του 3ου αι., αναφέρεται σε μια συνθήκη ειρήνης με εγγυητές της αντιπροσωπεία της Σπάρτης και επικεφαλής τον Κλεώνυμο, βλ. Στ. Μαρκουλακη, «Στήλη Τυλίφου», στο Πεπραγμένα του Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (2000), σ. 239-257.
62 Γ. Τουρατσογλου (σημ. 50), σ. 20.
63 Βλ. Mørkholm 1991, σ. 87-88.
64 Βάρος: 7,9 γρ.
65 Αρκετά δυσανάγνωστος τύπος, με μη ακριβή και προβληματική ταύτιση.
66 Βλ. Μ. Ανδρεαδακη-Βλαζακη, «Απτέρα (ή Απτάρα)», ΑΔ 42 (1987), Β2, σ. 569.
67 Bάρη: 2,2-2,5 γρ.
68 Για το περιεχόμενο του θησαυρού, βλ. R.B. Seager, A Cretan Coin Hoard (1924)· M. I. Stefanakis, «The “Chania 1922” Hoard (IGCH 254 & CH VII 104): A Reassessment», Cretan Studies 7 (2002), σ. 231-244.
69 Bάρη: 2,1 γρ., 1,6 γρ.
70 Βάρος: 1,9 γρ.
71 Εντοπίστηκε σε διαταραγμένο στρώμα, λίγο πάνω από το χωμάτινο δάπεδο της ορχήστρας. «Η αρχική φάση κατασκευής του θεάτρου χρονολογείται στα ελληνιστικά χρόνια. Η μορφή, όμως, που είναι ορατή οφείλεται σε μετασκευή δύο διαφορετικών φάσεων των χρόνων της ρωμαιοκρατίας». Βλ. Β. Νινιου-Κινδελη, Γ. Χατζηδακησ, «Το αρχαίο θέατρο της Απτέρας», στο Πρακτικά της Β΄ Συνάντησης για το Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης ΙΙ, Ρέθυμνο, 26-28 Νοεμβρίου 2010 (υπό έκδοση).
72 Βάρος: 0,8 γρ.
73 Παράδοση Στυλ. Κοκοτσάκη.
74 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 74-75, αρ. 240-256.
75 Βάρος: 1,7 γρ.
76 Παράδοση Εμμ. Κουράκη.
77 Βλ. για τη χρονολόγηση BCD Peloponnesos, αρ. 353 (90-60 π.Χ.).
78 Βάρος: 3,3 γρ.
79 Βλ. BCD Peloponnesos, σ. 97, αρ. 338.4.
80 Βλ. BCD Olympia, σ. 74, αρ. 228-230. Κόπηκαν σε μεγάλο αριθμό και τα γνωστά είναι φθαρμένα, με όψεις σβησμένες, καθώς κυκλοφόρησαν για πολύ καιρό.
81 Βάρος: 4,6 γρ.
82 Βλ. BCD Peloponnesos, αρ. 672, 674 (μετά τα μέσα του 2ου αι. π.Χ.).
83 Παρατηρώντας τη συνεχή αρίθμηση ευρετηρίου καταγραφής, φαίνεται να ανήκουν σε ένα σύνολο τα νομίσματα Κορίνθου (Ν192), Άργους (Ν193-195), Ιστιαίας (196-213) και Ήλιδος (Ν214).
84 Στην Πελοπόννησο το τριώβολο ήταν η πιο δημοφιλής κοπή του 3ου και 2ου αι., βλ. Mørkholm 1991, σ. 87-88, 154.
85 Βλ. M. Thompson (σημ. 39), σ. 99, σημ. 121.
86 Για τη σχέση μισθοφόρων και νομίσματος, με συγκεντρωμένη όλη τη βιβλιογραφία, βλ. Μ.Ι. Στεφανακησ, Β.Ε. Στεφανακη, «Ρόδος και Κρήτη: Νομισματικές συναλλαγές, επιρροές και αντιδράσεις στις αρχές του 2ου αι.», στο Το Νόμισμα στα Δωδεκάνησα και τη Μικρασιατική τους Περαία. Νομισματοκοπεία, Κυκλοφορία, Εικονογραφία, Ιστορία (2006), σ. 168, σημ. 18.
87 Βλ. E. Apostolou, «Rhodes hellénistique. Les trésors et la circulation monétaire», Ευλιμένη 3 (2002), σ. 159-160.
88 Βλ. Γ. Τουρατσογλου (σημ. 50), σ. 8-19.
89 Χανιωτησ 1987, σ. 219, 270· Δ. Τσουγκαρακη, «Η Ρωμαϊκή Κρήτη», στο N. M. Παναγιωτaκησ (επιμ.), Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός (1987), τόμ. 1, σ. 287-292.
90 Χανιωτησ 1987, σ. 216-217, 267-268.
Table des illustrations
![]() | |
---|---|
Légende | Χάρτης 1. Χάρτης με αρχαίες θέσεις και περιοχές προέλευσης των νομισμάτων (ηλεκτρ. επεξ. Αμ. Παππά). |
URL | http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/7867/img-1.jpg |
Fichier | image/jpeg, 71k |
![]() | |
Légende | Εικ. 1. Άργος (1-14). |
URL | http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/7867/img-2.jpg |
Fichier | image/jpeg, 66k |
![]() | |
Légende | Εικ. 2. Αχαϊκή Συμπολιτεία (15-19). |
URL | http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/7867/img-3.jpg |
Fichier | image/jpeg, 28k |
![]() | |
Légende | Εικ. 3. Μεγαλόπολη (20-21). Λακεδαίμων (22). |
URL | http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/7867/img-4.jpg |
Fichier | image/jpeg, 16k |
![]() | |
Légende | Εικ. 4. Κόρινθος (23-29). |
URL | http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/7867/img-5.jpg |
Fichier | image/jpeg, 31k |
![]() | |
Légende | Εικ. 5. Σικυών (30-32). Ήλις (33-34). |
URL | http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/7867/img-6.jpg |
Fichier | image/jpeg, 28k |
Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.