Ελληνιστικός θησαυρός από τη Μεσσηνία1
A Hellenistic hoard from Messenia
Un trésor hellénistique de Messénie
p. 187-203
Résumés
Un trésor trouvé à Ithômi, en Messénie hellénistique, contient 88 pièces d’argent, à savoir : 47 tétradrachmes d’Athènes ; 1 tétradrachme et 21 drachmes d’Alexandre III ; 6 tétradrachmes ptolémaïques ; 1 drachme et 10 trioboles de Sicyone ; 2 drachmes de Béotie. Sa composition correspond à la circulation monétaire du iiie s. av. J.-C. dans le Péloponnèse. Il s’agit pour l’instant du seul trésor de la région daté de cette période.
The composition of the hoard, found in Ithomi, in the area of the hellenistic Messinia, is the following: 47 Athenian tetradrachms; 1 tetradrachm and 21 drachms of Alexander III; 6 Ptolemaic tetradrachms; 1 drachm and 10 triobols of Sicyon; 2 drachms of Boeotia. An exceptional hoard till now for Messenia, it reminds the composition of the other Peloponnesian coin hoards dating to the 3rd c. BC.
Ο υπό εξέταση θησαυρός αποτελείται από 88 αργυρά νομίσματα (47 τετράδραχμα Αθηνών, 1 τετράδραχμο και 21 δραχμές Αλεξάνδρου Γ΄, 6 τετράδραχμα Πτολεμαίου Β΄, 1 δραχμή και 10 ημίδραχμα Σικυώνος, 2 δραχμές Βοιωτών) και χρονολογείται στις τελευταίες δεκαετίες του 3ου αι. π.Χ. Βρέθηκε στην Ιθώμη, εντός των ορίων της αρχαίας Μεσσήνης. Η σύνθεση του θησαυρού εναρμονίζεται με τη γενικότερη νομισματική κυκλοφορία της Πελοποννήσου, όπως μας είναι γνωστή από θησαυρούς του 3ου αι. π.Χ. Αποτελεί, πάντως, αξιοσημείωτο εύρημα για τη Μεσσήνη, δεδομένου πως δεν υπάρχουν άλλοι γνωστοί αποθησαυρισμοί από την περιοχή την περίοδο αυτή.
Texte intégral
1Ο θησαυρός αποτελείται από 88 αργυρά νομίσματα. Αυτά μεταφέρθηκαν στο Νομισματικό Μουσείο πριν από μερικά χρόνια για χρηματική εκτίμηση ώστε να καταβληθεί η προβλεπόμενη από το Νόμο αμοιβή για παράδοση αρχαίων. Προέρχονται, σύμφωνα με σχετική δήλωση, από τη Βαλύρα, οικισμό γειτονικό του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Μεσσήνης προς τα ανατολικά του. Η Βαλύρα βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Ιθώμη1 και είναι έδρα του δήμου Ιθώμης στο νομό Μεσσηνίας.
Συνθεση
2Τα 88 νομίσματα του θησαυρού αναλύονται ως εξής :
Αλεξανδροσ Γ΄ (22 νομισματα)
3Τετράδραχμο
4Nομ/κοπείο : Απροσδιόριστο της Πελοποννήσου
51. Price 1991, αρ. 781. Χρον. κοπής : 225-200 π.Χ. ↑↑. 15,341 γρ. (πίν. 1).
6Δραχμές
7Οι δραχμές Αλεξάνδρου, οι περισσότερες κοπές μεταθανάτιες, χρονολογούνται στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι. π.Χ. και στις πρώτες του 3ου αι. π.Χ.2.
8Nομ/κοπείο : Λάμψακος (8 νομίσματα)
92. Price 1991, αρ. 1356. Χρον. κοπής : 328-323 π.Χ. ↑↓. 4,154 γρ.
103. Όμοιο. Λείπει τμήμα. ↑↑. 3,222 γρ. (πίν. 1).
114. Price 1991, αρ. 1375. Χρον. κοπής : 323-317 π.Χ. ↑↓. 3,819 γρ. (πίν. 1).
125. Price 1991, αρ. 1376. Χρον. κοπής : 323-317 π.Χ. ↑↙. 3,950 γρ.
136. Όμοιο. ↑↑. 3,804 γρ. (πίν. 1).
147. Price 1991, αρ. 1380. Χρον. κοπής : 323-317 π.Χ. ↑↖. 3,590 γρ.
158. Price 1991, αρ. 1382. Χρον. κοπής : 310-301 π.Χ. ↑↗. 3,776 γρ. (πίν. 1).
169. Price 1991, αρ. 1398. Χρον. κοπής : 310-301 π.Χ. ↑↑. 3,576 γρ. (πίν. 1).
17Nομ/κοπείο : Άβυδος (1 νόμισμα)
1810. Price 1991, αρ. 1575. Χρον. κοπής: 310-297 π.Χ. ↑↗. 3,578 γρ. (πίν. 1).
19Nομ/κοπείο : Κολοφών (1 νόμισμα)
2011. Price 1991, αρ. 1840-2. Χρον. κοπής: 305-297 π.Χ. Εφθαρμένο. ↑↑. 3,924 γρ. (πίν. 1).
21Nομ/κοπείο : Μαγνησία Μαιάνδρου (2 νομίσματα)
2212. Price 1991, αρ. 1946. Χρον. κοπής: 323-319 π.Χ. ↑↑. 3,564 γρ. (πίν. 1).
2313. Price 1991, αρ. 1995. Χρον. κοπής: 305-297 π.Χ. ↑↗. 3,874 γρ. (πίν. 1).
24Nομ/κοπείο : Μίλητος (3 νομίσματα)
2514. Price 1991, αρ. 2090. Χρον. κοπής: 325-323 π.Χ. ↑↑. 3,833 γρ. (πίν. 1).
2615. Όμοιο. ↑↑. 3,850 γρ. (πίν. 1).
2716. Price 1991, αρ. 2151. Χρον. κοπής: 295-275 π.Χ. Λείπει τμήμα. ↑→ 3,590 γρ. (πίν. 1).
28Nομ/κοπείο : Τέως (1 νόμισμα)
2917. Price 1991, αρ. 2290. Χρον. κοπής: 310-301 π.Χ. ↑↗. 2,782 γρ. (πίν. 1).
30Nομ/κοπείο: Μύλασα (;) (1 νόμισμα)
3118. Price 1991, αρ. 2479. Χρον. κοπής: 310-300 π.Χ. ↑↖. 3,921 γρ. (πίν. 1).
32Χωρίς ταύτιση, εφθαρμένα ή διαβρωμένα (4 νομίσματα)
3319. ↑↑. 3,184 γρ.
3420. ↑↑. 4,052 γρ.
3521. ↑↑. 3,665 γρ.
3622. Λείπει τμήμα. ↑↑. 2,647 γρ.
Πίν. 1. O θησαυρός από τη Μεσσηνία· αρ. 1-18.
Πίν. 2. O θησαυρός από τη Μεσσηνία· αρ. 23-48.
Βοιωτοι (2 νομισματα)
37Δραχμές
3823. BMC Central Greece, σ. 34, πίν. V, 7. Χρον. κοπής : 304-294 π.Χ.3 ↑↖. 5,389 γρ. (πίν. 2).
3924. Ομοιο. ↑↖. 5,564 γρ. (πίν. 2).
Αθηναι (47 νομισματα)
40Τετράδραχμα
41Είκοσι έξι (26) τετράδραχμα (αρ. 25-50), το μεγαλύτερο μέρος από τα αθηναϊκά νομίσματα, ανήκουν στη λεγόμενη κατηγορία Pi style4. Ένα μεγάλο μέρος αυτής της κατηγορίας, το groupe V, εκδίδεται από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ., ενώ το τέλος της φθάνει στα πρώτα χρόνια του 3ου αι. π.Χ., γύρω στο 295 π.Χ.5. Τα ακόλουθα 18 αθηναϊκά τετράδραχμα (αρ. 51-68) ανήκουν στη μεταγενέστερη κατηγορία, που είναι γνωστή με τον όρο quadridigité. Τα 3 τελευταία αθηναϊκά τετράδραχμα (αρ. 69-71) ανήκουν στη διάδοχη χρονολογικά κατηγορία· είναι γνωστά με τον όρο ετερογενή.
42Pi style (26 νομίσματα)
43Κυρίως groupe V6. Χρον. κοπής : μέσα 4ου αι. π.Χ. - 294 π.Χ.7.
4425. ↑↙. 16,650 γρ.
4526. ↑↙. 16,316 γρ. (πίν. 2).
4627. ↑↙. 16,240 γρ.
4728. ↑↙. 16,630 γρ. (πίν. 2).
4829. ↑↙. 16,534 γρ. (πίν. 2).
4930. ↑↙. 14,296 γρ.
5031. ↑↙. 16,976 γρ. (πίν. 2).
5132. ↑↙. 16,457 γρ.
5233. ↑↙. 16,560 γρ.
5334. ↑←. 16,325 γρ.
5435. ↑←. 16,134 γρ.
5536. ↑↙. 16,239 γρ. (πίν. 2).
5637. ↑↙. 16,733 γρ. (πίν. 2).
5738. ↑↙. 16,251 γρ.
5839. ↑↙. 16,403 γρ.
5940. ↑↙. 16,596 γρ. (πίν. 2).
6041. ↑↙. 16,458 γρ.
6142. ↑↙. 16,578 γρ.
6243. ↑↙. 16,395 γρ.
6344. ↑↙. 16,306 γρ. (πίν. 2).
6445. ↑↙. 16,552 γρ.
6546. ↑↙. 16,413 γρ.
6647. ↑↙. 16,660 γρ. (πίν. 2).
6748. ↑↙. 16,333 γρ. (πίν. 2).
6849. ↑↙. 16,954 γρ.
6950. ↑↙. 16,030 γρ.
70Quadridigité (18 νομίσματα)
71Χρον. κοπής: έως τα μέσα 3ου αι. π.Χ.8.
7251. ↑↙. 16,388 γρ. (πίν. 3).
7352. ↑↙. 16,762 γρ. (πίν. 3).
7453. ↑↙. 16,771 γρ. (πίν. 3).
7554. ↑↙. 17,084 γρ. (πίν. 3).
7655. ↑↙. 16,333 γρ. (πίν. 3).
7756. ↑↙. 16,771 γρ.
7857. ↑↙. 16,715 γρ. (πίν. 3).
7958. ↑↙. 16,448 γρ.
8059. ↑↙. 16,363 γρ.
8160. ↑↙. 16,842 γρ.
8261. ↑↙. 16,936 γρ. (πίν. 3).
8362. ↑↙. 16,611 γρ.
8463. ↑↙. 16,872 γρ. (πίν. 3).
8564. ↑↙. 16,271 γρ. (πίν. 3).
8665. ↑↙. 16,715 γρ.
8766. ↑↙. 16,630 γρ.
8867. ↑↙. 16,945 γρ.
8968. ↑↙. 16,323 γρ.
90Ετερογενή (3 νομίσματα)
91Χρον. κοπής : μέσα 3ου αι. π.Χ. κ.ε.9.
9269. Nicolet-Pierre, Kroll 1990, σ. 17, F4 (εμπ.) και F14 (οπ.), πίν. 6. ↑↙. 16,522 γρ. (πίν. 3).
9370. Nicolet-Pierre, Kroll 1990, σ. 13, A3, πίν. 3. ↑↙. 17,062 γρ. (πίν. 3).
9471. Nicolet-Pierre, Kroll 1990, σ. 16, D7, πίν. 5. ↑↙. 16,574 γρ. (πίν. 3).
Σικυων (11 νομισματα)
95Δραχμή
9672. BMC Peloponnesus, 106-107. Χρον. κοπής: 360-330/320 π.Χ.10. Εφθαρμένο. ↑↑. 4,963 γρ. (πίν. 4).
Πίν. 3. O θησαυρός από τη Μεσσηνία· αρ. 51-71.
97Τριώβολα
9873. BMC Peloponnesus, 111. ↑↓. 2,540 γρ.
9974. BMC Peloponnesus, 117. ↑↘. 2,596 γρ. (πίν. 4).
10075. BMC Peloponnesus, 118. ↑↗. 2,464 γρ. (πίν. 4).
10176. Ομοιο. ↑↑. 2,721 γρ.
10277. Ομοιο. ↑↖. 2,427 γρ.
10378. Ομοιο. ↑↙. 2,619 γρ.
10479. BMC Peloponnesus, 121. ↑→. 2,645 γρ. (πίν. 4).
10580. BMC Peloponnesus, 122. ↑↗. 2,513 γρ.
10681. BMC Peloponnesus, 124. ↑↑. 2,590 γρ.
10782. Ομοιο. ↑↗. 2,572 γρ. (πίν. 4).
Πτολεμαιοσ Β΄ (6 νομισματα)
108Τετράδραχμα
109Τα 2 τετράδραχμα που εκδόθηκαν από το νομισματοκοπείο της Σιδώνος (αρ. 83-84) χρονολογούνται : το πρώτο το 266/5 και το δεύτερο το 249/8-248/7 π.Χ. Τα δύο από το νομισματοκοπείο της Τύρου (αρ. 85-86) χρονολογούνται : το πρώτο το 274/3-271/0 και το δεύτερο το 258/7 π.Χ. Τέλος, 2 τετράδραχμα (αρ. 87-88) από νομισματοκοπεία της Κύπρου προέρχονται από το νομισματοκοπείο του Κιτίου και/ή από αυτό της Σαλαμίνας, και χρονολογούνται το πρώτο το 285/4-284/3 και το δεύτερο το διάστημα μεταξύ 285/4- 275/4 π.Χ. Τα περισσότερα φέρουν εγκοπές ή επισημάνσεις που απαντούν συχνά στα πτολεμαϊκά τετράδραχμα της εποχής. Κανένα από τα μεταγενέστερα αυτά σφραγίσματα δεν χρονολογείται μετά τη μεταρρύθμιση του Πτολεμαίου Β΄.
110Νομ/κοπείο : Σιδών (2 νομίσματα)
11183. Svoronos 1904, αρ. 713-715, πίν. ΧΧΙ, 1-411. Χρον. κοπής: 266/5 π.Χ. ↑↑. 13,906 γρ. Ε.: Υστερόσημο εφθαρμένο στο πρόσωπο. Εγκοπή στον στικτό κύκλο12. / Ο.: Εγκοπή πίσω από τον αετό. (πίν. 4).
11284. Svoronos 1904, αρ. 752, πίν. ΧΧΙΙ, 113. Χρον. κοπής : 249/8 π.Χ. ↑↑. 13,275 γρ. (πίν. 4).
113Νομ/κοπείο : Τύρος (2 νομίσματα)
11485. Svoronos 1904, αρ. 626, πίν. ΧΙΧ, 114. Χρον. κοπής: 274/3-271/0 π.Χ. ↑↑. 13,645 γρ. Ε.: Εγκοπές (μπροστά από τα μάτια, στο λαιμό), υστερόσημο; ή εγκοπή μπροστά από τα χείλη. (πίν. 4).
Πίν. 4. O θησαυρός από τη Μεσσηνία· αρ. 72-88.
11586. Svoronos 1904, αρ. 66215. Χρον. κοπής: 255 π.Χ. ↑↑. 13,398 γρ. Ε.: Υστερόσημο: Μονογράφημα Βυζαντίου εντός πλαισίου, επί της κεφαλής16. / Ο.: Επιγραφή: ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ. (πίν. 4).
116Νομ/κοπείο : Κίτιον (ή Σαλαμίνα) Κύπρου (1 νόμισμα)
11787. Svoronos 1904, αρ. 245, πίν. VIII, 2517. Χρον. κοπής: 285/4-284/3 π.Χ. ↑↑. 13,588 γρ. Ε.: Εγκοπές (πίσω από το κεφάλι, στο λαιμό, τετραγώνου σχήματος στο σαγόνι). / Ο.: Εγκοπές (στο στήθος του αετού, ανάμεσα στα σκέλη, πίσω από τον αετό). (πίν. 4).
118Νομ/κοπείο : Σαλαμίνα (ή Κίτιον) Κύπρου (1 νόμισμα)
11988. Svoronos 1904, αρ. 362, πίν. ΧΙ, 818. Χρον. κοπής: 285/4-275/4 π.Χ. ↑↖. 13,439 γρ. Ε.: Εγκοπές (στο πρόσωπο σχήματος X, στο αυτί, μπροστά από το πρόσωπο). / Ο.: Εγκοπές πίσω από τον αετό. (πίν. 4).
Παρατηρησεισ
120Η κυκλοφορία των περισσοτέρων νομισμάτων του θησαυρού καλύπτει περίπου τη χρονική περίοδο ενός αιώνα, από τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι. έως τα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Η κατάσταση διατήρησης των αρχαιότερων κερμάτων έναντι των νεότερων φανερώνει τη χρονική απόσταση που τα χωρίζει. Η σύνθεση του θησαυρού συνηγορεί στην άποψη πως πρόκειται για ενιαίο και πιθανότατα για ακέραιο σύνολο.
121Το τετράδραχμο Αλεξάνδρου είναι το καλύτερα σωζόμενο νόμισμα, αν και δεν ξέφυγε από τη βάναυση μεταχείριση, ίχνη της οποίας έγιναν αντιληπτά στα περισσότερα νομίσματα του θησαυρού19.
122Η σύνθεση του θησαυρού δεν παρουσιάζει εκπλήξεις σε σχέση με τα άλλα ευρήματα της Πελοποννήσου20.
123Δεν υπάρχουν νομίσματα του τοπικού νομισματοκοπείου της Μεσσήνης, δεδομένου ότι την περίοδο αυτή η Μεσσήνη δεν εκδίδει νόμισμα.
124Αναφορικά με τα αθηναϊκά νομίσματα, υπάρχουν αρκετά γνωστά ευρήματα του 3ου αι. π.Χ., που δίνουν ανάλογη εικόνα ταυτόχρονης χρήσης και κυκλοφορίας των τετραδράχμων του 4ου αι. π.Χ., Pi style, και των εκδόσεων του 3ου αι. π.Χ., quadridigité και ετερογενών21.
Πίν. 5. Θησαυροί 3ου αι. π.Χ. από την Πελοπόννησο. (Στον πίνακα δεν εντάσσονται οι αποθησαυρισμοί χαλκών νομισμάτων, όπως οι IGCH 160, 183, 184, 190, και ο Θεριανός 1930 (IGCH 182), ο οποίος αποδίδει νομισματική κυκλοφορία άλλου οικονομικού περιβάλλοντος από αυτήν που εξετάζεται εδώ.)
125Ο θησαυρός δεν περιέχει βασιλικές κοπές, όπως Λυσιμάχου, ή Σελευκιδών, ούτε και βασιλέων Μακεδονίας, όπως, για παράδειγμα, Δημητρίου Πολιορκητή ή Αντιγόνου Γονατά, οι οποίες απαντούν σε ορισμένους άλλους αποθησαυρισμούς της Πελοποννήσου. Υπάρχει μόνο το τετράδραχμο με τους τύπους του Αλεξάνδρου, το νεότερο νόμισμα του θησαυρού, που εκδόθηκε σε απροσδιόριστο νομισματοκοπείο της Πελοποννήσου, και οι αλεξάνδρειες δραχμές του ύστερου 4ου αι. π.Χ. Πρόκειται για εκδόσεις μικρασιατικών νομισματοκοπείων, νομίσματα κοινά και με ευρύτατη κυκλοφορία σε όλο τον ελλαδικό χώρο τον 3ο αι. π.Χ. και την Πελοπόννησο22.
126Νομίσματα βοιωτικά απαντούν και σε άλλα θησαυρικά σύνολα της Πελοποννήσου, ενώ είναι συνηθέστερα τα τριώβολα ή οι δραχμές Σικυώνος23.
127Ο θησαυρός επιβεβαιώνει την παρατήρηση πως τα περισσότερα πτολεμαϊκά νομίσματα συγκεντρώνονται κυρίως στους θησαυρούς του πελοποννησιακού χώρου σε σύγκριση με τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. Από τα 6 τετράδραχμα Πτολεμαίου Β,΄ που απαντούν στο θησαυρό, κανένα δεν έχει εκδοθεί στο νομισματοκοπείο της Αλεξάνδρειας. Τα πτολεμαϊκά νομίσματα ανήκουν στην περίοδο πριν από τη μεταρρύθμιση του 246 π.Χ., οπότε ο Πτολεμαίος Β΄ εγκαινιάζει πλούσιες χαλκές νομισματικές σειρές, ενώ περιορίζεται η κυκλοφορία των αργυρών εκτός των ορίων του κράτους.
128Τέλος, ο θησαυρός δεν περιλαμβάνει νομίσματα Πτολεμαίου Γ΄, από τα οποία, εκείνα από πολύτιμο μέταλλο, σπανίζουν σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Ελάχιστα είναι γνωστά από θησαυρούς της Πελοποννήσου (Γεράκι, 1998 [CH IX, 201], χαλκό νόμισμα· Σοφικό, 1893 [IGCH 179], αργυρό τετράδραχμο· Μεγαλόπολις, 1947 [IGCH 180], αργυρά οκτάδραχμα Αρσινόης Φιλαδέλφου)24.
129Το πλήθος των αθηναϊκών τετραδράχμων είναι μεγάλο : το ποσοστό των νομισμάτων είναι περισσότερο από 53 % επί του συνόλου και ισοδυναμεί με 188 δραχμές σε συνολικό ποσό περίπου 250 δραχμών. Τα αθηναϊκά τετράδραχμα μαζί με τα νομίσματα Αλεξάνδρου, που υπάγονται στο αττικο-αλεξανδρινό βάρος, αποτελούν μέρος μεγαλύτερο από τα 4/5 του ποσού.
130Από την περιοχή της ίδιας της αρχαίας Μεσσήνης, ιδιαίτερα από τον 3ο αι. π.Χ., δεν υπάρχει δείγμα ευρημάτων, για την ακρίβεια, δεν υπάρχει κανένα γνωστό θησαυρικό σύνολο. Οι γνωστοί θησαυροί της Μεσσήνης χρονολογούνται στα τελευταία χρόνια του 4ου αι. ή στον 2ο αι. π.Χ.25.
Χρονολογια αποκρυψησ
131Ο θησαυρός δεν είναι προγενέστερος του τελευταίου τέταρτου του 3ου αι. π.Χ., αφού τότε χρονολογείται η έκδοση τού νεότερου νομίσματός του, του τετραδράχμου, με τους τύπους του Αλεξάνδρου. Επίσης, δεν είναι δυνατόν να τοποθετηθεί πολύ αργότερα, αφού, προφανώς, προηγείται της κοπής των τετραδράχμων αττικού βάρους, που εξέδωσε η Μεσσήνη με τους τύπους του Αλεξάνδρου και λίγο αργότερα με εθνικούς τύπους26. Επίσης, προηγείται και της έκδοσης της 4ης ομάδας τριωβόλων της Αχαϊκής Συμπολιτείας, δεδομένου ότι κανένα νόμισμα από αυτά δεν απαντά στη σύνθεση του θησαυρού. Ειδικά τα τετράδραχμα της Μεσσήνης, είτε αλεξάνδρεια είτε εθνικά, εφόσον είχε ξεκινήσει η κοπή τους, θα ήταν από τα πρώτα προς αποθησαυρισμό στην περιοχή. Η έκδοση τόσο των μεσσηνιακών Αλεξάνδρων, όσο και των αχαϊκών τριωβόλων ξεκινά εντός της πρώτης δεκαετίας του 2ου αι. π.Χ., ενώ τα μεσσηνιακά τετράδραχμα με τους εθνικούς τύπους χρονολογούνται στη δεύτερη δεκαετία του 2ου αι. π.Χ.
132Τα αλλεπάλληλα και σημαντικά γεγονότα στην ιστορία της Πελοποννήσου τις τελευταίες δεκαετίες του 3ου αι. π.Χ., ιδιαίτερα στο νότο, αιτιολογούν επαρκώς την απόκρυψη του θησαυρού αυτήν την περίοδο. Αρκεί, επιγραμματικά να αναφερθούν ορισμένα27 :
133Το 222 π.Χ. μετά την κατάληψη και καταστροφή της Μεγαλόπολης από τον Κλεομένη Γ΄, οι περισσότεροι κάτοικοι της καταστραμμένης πόλης καταφεύγουν στην ουδέτερη Μεσσήνη.
134Ύστερα από επιδρομές των Αιτωλών στη Φιγάλεια το 219/8 π.Χ., οι Μεσσήνιοι στρατεύονται στο πλευρό του μακεδόνα Φιλίππου Ε΄ και των Αχαιών ενώ ο Λυκούργος της Σπάρτης πραγματοποιεί ληστρικές επιδρομές στη Μεσσηνία.
135Το 217 π.Χ. ο Λυκούργος, ως σύμμαχος των Αιτωλών, καταλαμβάνει το μεσσηνιακό πόλισμα Καλάμαι, αποβλέποντας ανεπιτυχώς στην κατάληψη της Ανδανίας.
136Το 215 π.Χ. ξεσπούν εσωτερικές ταραχές στη Μεσσήνη με αίτημα τη δημοκρατική διακυβέρνηση και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Συνοδεύονται από τη σφαγή των Μεσσηνίων αριστοκρατών και αρχόντων, ενώ ο Φίλιππος Ε΄, παρών στα γεγονότα και μάλλον υποκινητής τους, εγκαταλείπει το σχέδιο κατάληψης της Ιθώμης. Όμως, το 214 π.Χ., ο Δημήτριος ο Φάριος, δεξί χέρι του Φιλίππου Ε΄, επιχειρεί ανεπιτυχώς να καταλάβει τη Μεσσήνη, ενώ ο ίδιος ο μακεδόνας βασιλιάς λίγο αργότερα προβαίνει στην δήωση των αγρών της Μεσσηνίας, χωρίς ωστόσο να κατορθώσει ούτε αυτός να καταλάβει την πόλη.
137Αν και από το 205 π.Χ. η Μεσσήνη, λόγω των συγκυριών, βρίσκεται στο ίδιο στρατόπεδο με τη Σπάρτη, ο βασιλιάς των Σπαρτιατών Νάβις, το 201, κάνει αιφνιδιαστική νυχτερινή επίθεση και καταλαμβάνει την πόλη της Μεσσήνης, όχι όμως την ακρόπολη, έχοντας, μάταια, βλέψεις για αναβίωση της σπαρτιατικής ηγεμονίας. Την επομένη κιόλας της επίθεσης εκκενώνει εσπευσμένα τη Μεσσήνη, χωρίς να παραλείψει να πάρει μαζί του λάφυρα.
138Στο ίδιο ιστορικό περιβάλλον εντάσσεται και το εντυπωσιακό, γιγαντιαίο, πρόγραμμα οικοδόμησης της Μεσσήνης που εφαρμόστηκε το διάστημα 214-190 π.Χ.28. Ίσως, τότε σημειώθηκε αύξηση στη χρήση του αργυρού νομίσματος και ταυτόχρονα στην κυκλοφορία του. Είναι, συνεπώς, εύλογο να συμπεράνουμε πως, τόσο ο αποθησαυρισμός ενός υπολογίσιμου χρηματικού ποσού, όπως ο ανωτέρω θησαυρός, όσο και η κατάχωση σε στιγμές κρίσης, η οριστική εγκατάλειψή του, εντάσσονται σ’ αυτό το ιστορικό περιβάλλον.
139Ένα εκτενές ψήφισμα από την αρκαδική Λυκόσουρα αναφέρεται στην ευεργεσία του περιώνυμου μεσσήνιου γλύπτη Δημοφώντος, ο οποίος υπήρξε εξέχουσα προσωπικότητα με οικονομική δύναμη και πολιτική επιρροή στην πόλη της Μεσσήνης. Ο Δημοφών τιμάται από τη Λυκόσουρα, στην οποία χάρισε το οφειλόμενο σε αυτόν ποσό των 3.546 αργυρών τετραδράχμων (αττικο-αλεξανδρινού βάρους), ένα μέρος της αμοιβής του, και επιπλέον αφαίρεσε από την αμοιβή του περισσότερες από 50 μνες που είχε ο ίδιος προδαπανήσει σε μισθούς εργατών για το έργο του (για το λατρευτικό σύνταγμα στον ναό της Δέσποινας). Συνολικά το δωριζόμενο ποσό ανέρχονταν στα 3,5 περίπου τάλαντα29. Τέλος, είναι γνωστό ότι στα τέλη του 3ου αι. - αρχές του 2ου αι. π.Χ. απαντά στις επιγραφές ο συντετμημένος όρος «τετράχμα» για τα αττικού βάρους νομίσματα με την ονομαστική αξία των τετραδράχμων. Ο όρος αυτός αφορά στα αθηναϊκά τετράδραχμα, στα τετράδραχμα του Αλεξάνδρου (και των διαδόχων του) ή άλλων ελληνιστικών ηγεμόνων, στα νομίσματα που κυριαρχούν στη νομισματική κυκλοφορία της Πελοποννήσου τον 3ο αι. π.Χ., αυτά που βρίσκουμε σε συντριπτικό ποσοστό και στον θησαυρό που εξετάσαμε30.
140Το ψήφισμα της Λυκόσουρας καθώς και ο θησαυρός από τη Μεσσηνία συμβάλλουν στην εικόνα της νομισματικής κυκλοφορίας τη χρονική αυτή περίοδο στη ΝΑ Πελοπόννησο και μας προϊδεάζουν για κάποια χρηματική δραστηριότητα που ίσως αναπτύχθηκε στην περιοχή της Μεσσήνης με αφορμή τα μεγάλα οικοδομικά έργα που συνοδεύονταν και από πλούσια καλλιτεχνική παραγωγή.
141Ο θησαυρός από τη Μεσσηνία είναι μια πρόσθετη μαρτυρία της νομισματικής κυκλοφορίας στην περιοχή, ένα αντιπροσωπευτικό θησαυρικό σύνολο, που χρονολογείται στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Πάντως, δεν αλλάζει τα γενικά γνωρίσματα, που παρουσίασαν πρόσφατα οι Ι. Τουράτσογλου και Α. Δ. Ριζάκης31 σχετικά με την οικονομία της Πελοποννήσου, συγκεντρώνοντας τα μέχρι σήμερα αποτελέσματα της έρευνας : η Πελοπόννησος την ελληνιστική περίοδο βρέθηκε στο οικονομικό και πολιτικό περιθώριο της ελληνιστικής οικουμένης, μακριά από τα τεράστια οικονομικά κέντρα της Ανατολής, όπως η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, η Έφεσος και η Μίλητος.
142Διαιρεμένη σε μικρά κράτη με μεγάλη ή μικρή ιστορία αλλά αναμφίβολα με μακραίωνη παράδοση δεν στάθηκε δυνατό να προσαρμοστεί στις εξελίξεις της ελληνιστικού κόσμου που διαρκώς άλλαζε.
Bibliographie
Des DOI sont automatiquement ajoutés aux références bibliographiques par Bilbo, l’outil d’annotation bibliographique d’OpenEdition. Ces références bibliographiques peuvent être téléchargées dans les formats APA, Chicago et MLA.
Format
- APA
- Chicago
- MLA
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
Davesne, Le Rider 1989 = A. Davesne, G. Le Rider, Gülnar II. Le trésor de Meydancıkkale (Cilicie Trachée, 1980) (1989).
10.3406/ktema.2008.1088 :Grandjean, Nicolet-Pierre 2008 = C. Grandjean, H. Nicolet-Pierre, « Le décret de Lykosoura en l’honneur de Damophon et la circulation monétaire dans le Péloponnèse aux iiie-iie siècles avant notre ère », Ktèma 33 (2008), σ. 129-134.
Nicolet-Pierre, Kroll 1990 = H. Nicolet-Pierre, J.H. Kroll, « Athenian Tetradrachm Coinage of the Third Century B.C.», AJN s. 2, 2 (1990), σ. 1-35.
Price 1991 = M. J. Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus (1991).
Ριζακησ, Τουρατσογλου 2011 = A. Ριζακησ, Ι. Τουρατσογλου, « Η οικονομία στην Πελοπόννησο κατά την Ελληνιστική περίοδο », στο Ζ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Αίγιο 4-9/4/2005. Πρακτικά, Κείμενα (2011), σ. 17-34.
Svoronos 1904 = Ι. Svoronos, Τα νομίσματα του κράτους των Πτολεμαίων (1904).
Notes de bas de page
1 Για τη στρατηγική σημασία της Ιθώμης και της Κορίνθου βλ. O. Picard, «Corinthe et l’Ithôme, une image numismatique méconnue», RN (2006), σ. 77-83.
2 Μετά τη συντήρηση ταυτίζονται οι περισσότερες από τις δραχμές. Οι υπόλοιπες δεν στάθηκε δυνατό να ταυτισθούν με ακρίβεια, λόγω οξείδωσης ή κακής κατάστασης διατήρησης.
3 R. Weir, «The Stymphalos Hoard of 1999 and the City’s Defenses», AJN 19 (2007), 12, V-7. Ευχαριστώ τον κ. Β. Δημητριάδη για τις χρήσιμες υποδείξεις του, σχετικά με τη χρονολόγηση. Βλ. επίσης BCD Boiotia, σ. 22, αρ. 62-3, όπου η χρονολόγηση βασίζεται στον θησαυρό Τάλαντα (CH III, 31). Βλ. και J. P. A. van der Vin, «A Coin Hoard from Geraki in Lakonia», Pharos 6 (1998), σ. 83. Η χρονολόγηση των δραχμών Βοιωτών στον θησαυρό από το Γεράκι 1997 πρέπει να αναθεωρηθεί, δεδομένου ότι πρόκειται για παρόμοιες με αυτές του θησαυρού μας.
4 J. H. Kroll, «The Reminting of Athenian Silver Coinage, 353 B.C.», Hesperia 80 (2011), σ. 241-244.
5 Ibid., σ. 245-246.
6 Αρκετά από τα αθηναϊκά τετράδραχμα Pi style, λόγω φθοράς, δεν στάθηκε δυνατόν να αποδοθούν με ασφάλεια σε κάποια από τις ομάδες της κατηγορίας.
7 Βλ. Nicolet-Pierre, Kroll 1990, σ. 2· J. H. Kroll (σημ. 4), σ. 245-246.
8 Nicolet-Pierre, Kroll 1990, σ. 7-13.
9 Ibid., σ. 18-22. Κανένα από τα τρία νομίσματα δεν ανήκει στο group C, το οποίο είναι το τελευταίο των ετερογενών αθηναϊκών τετραδράχμων.
10 J. A. W. Warren, «The Silver Coins of Sikyon in Leiden. Analyses and Some Comments on the Coinage», στο S. M. Hurter, C. Arnold-Biucchi (επιμ.), Pour Denyse. Divertissements numismatiques (2000), σ. 206· O. Hoover, Handbook of Coins of the Peloponnesos (2011), σ. 59, αρ. 208.
11 Davesne, Le Rider 1989, σ. 195, αρ. 4477 κ.ε.
12 Για τις εγκοπές βλ. Ibid., σ. 303-304. Εγκοπές στα πτολεμαϊκά τετράδραχμα σφραγίζονται έως το 249/8 ή 248/7 π.Χ.
13 Ibid., σ. 203, αρ. 4740-4741.
14 Ibid., σ. 184, αρ. 4104.
15 Ibid., σ. 193, αρ. 4421.
16 Για το υστερόσημο Βυζαντίου, βλ. Ibid., σ. 301-304.
17 Ibid., σ. 207, αρ. 4881.
18 Ibid., σ. 205, αρ. 4788.
19 Βλ. τους αρ. κατ. νομ. 1, 18, 20 (οπ.), 27 (οπ.), 28-30, 33, 35, 40, 46, 49 και 50, όπου ανάλογα ίχνη είναι εμφανή, καθώς με εντελώς ακατάλληλα μέσα επιχειρήθηκε να φανούν οι λεπτομέρειες των νομισμάτων.
20 Βλ. πίν. 5 και πίνακα στο Ριζακησ, Τουρατσογλου 2011, σ. 17-34· T. Hackens, «À propos de la circulation monétaire dans le Péloponnèse au iiie siècle av. J.-C.», στο Antidorum W. Peremans sexagenario ab alumnis oblatum (1968), σ. 69-95· Grandjean, Nicolet-Pierre 2008, σ. 129-134.
21 Nicolet-Pierre, Kroll 1990, σ. 1-35.
22 Ριζακησ, Τουρατσογλου 2011, σ. 22-23.
23 Ibid., σ. 23.
24 Για την κυκλοφορία των Πτολεμαϊκών νομισμάτων γενικά στον ελλαδικό κόσμο, βλ. K. Chryssanthaki, «Les monnaies lagides en Égée», στο F. Duyrat, O. Picard (επιμ.), L’exception égyptienne ? Production et échanges monétaires en Égypte hellénistique et romaine (2005), σ. 159-173, ιδίως σ. 165 κ.ε., και για τα χαλκά του Πτολεμαίου Γ΄ Ευεργέτου στην Πελοπόννησο, σ. 168· επίσης, βλ. Α. Νικολακοπουλου, «Θησαυρός χάλκινων νομισμάτων από τη Δύμη» στον παρόντα τόμο.
25 Βλ. τον πληρέστατο πίνακα στο Ριζακησ, Τουρατσογλου 2011, σ. 17-34· C. Grandjean, Les Messéniens de 370/369 au 1er siècle de notre ère. Monnayages et histoire (2003), σ. 88-89.
26 Grandjean, Νicolet-Pierre 2008, σ. 129-134.
27 Π. Θεμελησ, Αρχαία Μεσσήνη (1999), σ. 25 κ.ε.
28 Ριζακησ, Τουρατσογλου 2011, σ. 19-20.
29 P. Themelis, «Damophon of Messene: New Evidence», στο K. Sheedy (επιμ.), Archaeology in the Peloponnese. New Excavations and Research (1994), σ. 25-26· του ιδιου, «Damophon», στο O. Palagia, J. J. Pollitt (επιμ.), Personal Styles in Greek Sculpture (1996), σ. 169-170· του ιδιου, Ήρωες και Ηρώα στη Μεσσήνη (2000), σ. 88-95· Grandjean, Nicolet-Pierre 2008, σ. 129-134, για την επιγραφή της Μεσσήνης –αντιγραφή του ψηφίσματος της Λυκόσουρας, σ. 130.
30 Ibid., σ. 132-133.
31 Ι. Τouratsoglou, «Coin Production and Coin Circulation in Roman Peloponnese», στο A.D. Rizakis, Cl. E. Lepenioti, (επιμ.), Roman Peloponnese III. Society, Economy and Culture under the Roman Empire: Continuity and Innovation (2010), σ. 235-252, ιδίως σ. 238· A. D. Rizakis, I. Touratsoglou, «L’économie du Péloponnèse hellénistique : un cas régional», στο C. Grandjean (επιμ.), Le Péloponnèse, d’Épaminondas à Hadrien. Colloque de Tours, 6-7 octobre 2005 (2008), σ. 69-82· Ριζακησ, Τουρατσογλου 2011, σ. 17-34.
Notes de fin
1 Εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου στη ΛΗ΄ ΕΠΚΑ για την άδεια μελέτης και δημοσίευσης του θησαυρού. Επίσης, ευχαριστώ ολόψυχα τον κ. Νίκο Σουγλέ, χειριστή Η/Υ στο Νομισματικό Μουσείο, για την πολύτιμη ηλεκτρονική υποστήριξη που μου προσέφερε.
Auteur
Προϊσταμένη Τμήματος Νομισμάτων, Σταθμίων & Μικροτεχνίας, Σφραγίδων & Μεταλλίων, Επιγραφικό & Νομισματικό Μουσείο.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
