«Θησαυρός» πρώιμων ελληνιστικών χρόνων από το Άργος1
An early Hellenistic hoard from Argos
Un trésor de la haute époque hellénistique à Argos
p. 119-131
Résumés
En 1981, l’archéologue Angelika Douzougli a découvert lors d’une fouille d’urgence à Argos un trésor de douze tétradrachmes de poids attique cachés dans un lagynos brisé (cinq au nom d’Alexandre le Grand et sept au nom de Démétrios Poliorcète). À l’exception d’un tétradrachme d’Alexandre le Grand frappé à Babylone du vivant du roi, les autres monnaies (une de Babylone et trois de Corinthe) sont des frappes posthumes. Les sept tétradrachmes de Démétrios Poliorcète ont été émis à Salamine de Chypre et appartiennent aux plus anciennes émissions frappées au nom du roi. La date la plus haute possible pour le lagynos (f. ive s.), le terminus ante quem de 290 av. J.-C. pour les tétradrachmes de Corinthe, qui sont pratiquement à fleur de coin, mais aussi la datation admise (jusque 295-280 av. J.-C. au plus tard) pour l’enfouissement des monnaies frappées du vivant d’Alexandre le Grand, nous autorisent à dater l’enfouissement du trésor dans la décennie 290-280 av. J.-C., c.-à-d. de cette époque troublée au cours de laquelle Argos revendiqua son indépendance et chassa de la ville la garnison macédonienne.
In 1981, the archaeologist Dr Angelika Douzougli discovered during rescue excavation in the city of Argos a hoard of twelve Attic weight tetradrachms hidden in a broken pot (lagynos). The hoard consists of five tetradrachms in the name of Alexander III (one lifetime issue from the mint of “Babylon”, and four posthumous issues: one from the mint of “Babylon” and three from the mint of Corinth) and seven tetradrachms of Demetrius I Poliorcetes struck at Salamis in Cyprus and belonging to the earlier series issued in his name. The dating of the vase to the end of the 4th c. BC, the latest issue of tetradrachms of the Corinth mint (almost uncirculated) in 290 BC as well as the dating of the hoarding of Alexander III’s lifetime issues in the Peloponnese to the period of 295-280 BC, allow for a date of concealment within the decade of 290-280 BC, during the turbulent period when Argos declared its independence and expelled the Macedonian garrison from the city.
Το 1981 εντοπίστηκε από την αρχαιολόγο δρα. Αγγέλικα Ντούζουγλη, σε σωστική ανασκαφή στην πόλη του Άργους, νομισματικός «θησαυρός» αποτελούμενος από 12 τετράδραχμα αττικού βάρους (πέντε στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ και επτά του Δημητρίου A΄ Πολιορκητή) που είχαν αποκρυβεί σε θραυσμένη λάγυνο. Με εξαίρεση ένα από τα τετράδραχμα στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄, που προέρχεται από το νομισματοκοπείο της «Βαβυλώνος» και έχει εκδοθεί όσο ο ηγεμόνας βρισκόταν στη ζωή, τα υπόλοιπα (ένα ακόμη από το νομισματοκοπείο της «Βαβυλώνος» και τρία από εκείνο της Κορίνθου) είναι μεταθανάτιες κοπές. Τα επτά τετράδραχμα του Δημητρίου Πολιορκητή έχουν εκδοθεί από το νομισματοκοπείο της Σαλαμίνας της Κύπρου και ανήκουν στις πρωιμότερες κοπές στο όνομά του. Η πρώιμη χρονολόγηση του αγγείου στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., η τελευταία έκδοση των τετραδράχμων του νομισματοκοπείου της Κορίνθου (που είναι σχεδόν ακυκλοφόρητα) στα 290 π.Χ., αλλά και η χρονολόγηση του αποθησαυρισμού των εν ζωή κοπών του Αλεξάνδρου Γ΄ στην Πελοπόννησο έως το 295-280 π.Χ., μας επιτρέπουν να χρονολογήσουμε την απόκρυψη του «θησαυρού» μέσα στη δεκαετία 290-280 π.Χ., την ταραγμένη εκείνη περίοδο που το Άργος κήρυξε την ανεξαρτησία του και εκδίωξε τη μακεδονική φρουρά από την πόλη.
Texte intégral
1Το 1981, σε σωστική ανασκαφή σε οικόπεδο ιδιώτη στο Άργος, στο νότιο τμήμα της πόλης1 αποκαλύφθηκε από τη δρα. αρχαιολόγο Αγγέλικα Ντούζουγλη μέσα σε θραυσμένη λάγυνο «θησαυρικό» εύρημα αποτελούμενο από δώδεκα αργυρά τετράδραχμα. Η θέση του οικοπέδου βρίσκεται σε σημαντική περιοχή της πόλης, 420 μ. νότια της αρχαίας αγοράς και του θεάτρου και σε απόσταση 70 μ. βορείως του ελληνιστικού τείχους και της Πύλης της Λέρνας2. Τοποθετείται, επίσης, ανατολικά του νοτιοδυτικού νεκροταφείου της πόλης και του οδικού άξονα που οδηγούσε από τη Λέρνα και τη νότια Πελοπόννησο προς το θέατρο και την αγορά. Το εύρημα εντοπίστηκε καταχωμένο σε γωνία που σχημάτιζαν τα κατάλοιπα δύο τοίχων διαφορετικής κατασκευής, ενός κατασκευασμένου από μεγάλες πώρινες λιθοπλίνθους, μέρους μεγάλου οικοδομήματος που εκτείνεται προς τα νότια και ανατολικά του οικοπέδου και συνεχίζεται εκτός των ορίων του και ενός δεύτερου τοίχου αμελέστερης κατασκευής από αργολιθοδομή. Η κάτοψη του πώρινου οικοδομήματος παραπέμπει σε κτήριο δημοσίου χαρακτήρα, ίσως υστεροκλασικών χρόνων3. Η ανασκαφική έρευνα στην περιοχή γύρω από το οικόπεδο που βρέθηκε ο «θησαυρός» έχει φέρει στο φως αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ελληνιστικών χρόνων, που έχουν αποδοθεί σε οικίες και εργαστήρια, ταφικά σύνολα, καθώς και ίχνη οδών διαφόρων εποχών.
2Το αγγείο βρέθηκε κατά την ανασκαφή μαζί με θαλάσσιο όστρεο που είχε πιθανότατα χρησιμοποιηθεί ως πώμα (εικ. 1). Λείπουν ο λαιμός και η λαβή του και φαίνεται ότι ήταν ήδη θραυσμένο, όταν χρησιμοποιήθηκε για την απόθεση των νομισμάτων, καθώς το άνοιγμα που οφείλεται στην απώλεια του λαιμού επέτρεψε την είσοδο των νομισμάτων στο εσωτερικό του. Πρόκειται για μικρή λάγυνο4 με σφαιρικό πεπιεσμένο σώμα και δακτυλιό-σχημη βάση, ολόβαφη εξωτερικά με μελανό γάνωμα. Στη βάση του λαιμού φέρει ταινία με εμπίεστα ανθέμια και, μεταξύ ώμου και κοιλιάς, ζώνη με διακόσμηση που δεν διακρίνεται εύκολα, καθώς έχει γίνει προσπάθεια μετά την όπτηση του αγγείου να σχηματιστούν επάνω στο αρχικό θέμα τρίγωνα με εγχάραξη. Η μετάβαση από τον ώμο στην κοιλιά και, πιθανώς, η βάση του λαιμού ορίζονται με οριζόντια αυλάκωση. Το αγγείο χρονολογείται λίγο πριν από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ.5. Οι εγχαράξεις των τριγώνων, ενδεχομένως, προδίδουν επέμβαση του ιδιοκτήτη του να το καταστήσει διακριτό, δεν φαίνεται, όμως, να αποτελούν χαρακτηριστικές ενδείξεις για την ποσότητα του περιεχομένου του.
3Το αγγείο περιείχε δώδεκα αργυρά τετράδραχμα, επτά κοπές Δημητρίου Πολιορκητή (νομισματοκοπείο Σαλαμίνας Κύπρου) και πέντε στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ (δύο από το φερόμενο ως νομισματοκοπείο της «Βαβυλώνoς» και τα τρία από εκείνο της Κορίνθου, κατά M. J. Price 1991) (πίν. 1). Αναλυτικά:
Αλεξανδροσ γ΄: αργυρα τετραδραxμα
«Βαβυλων» 325-323 π.Χ.
41. Εμ.: Κεφαλή Ηρακλέους με λεοντή προς δεξιά. Στικτός κύκλος. / Οπ.: [Α]ΛΕΞΑΝΔΡΟΥ (δεξιά). Ένθρονος Ζευς αετοφόρος με παράλληλα σκέλη προς αριστερά. Στο πεδίο αριστερά : τρίαινα. Κάτω από το θρόνο σε κάθετη διάταξη: Җ κάτω Μ. Στικτός κύκλος. Price 1991, αρ. 3633(;). 16,720 γρ. 25 χιλ. 1´.
«Βαβυλων» 311-305 π.Χ.
52. Εμ.: ό.π. / Οπ.: ΒΑΣΙΛΕΩΣ (κάτω) ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ (δεξιά). Ένθρονος Ζευς αετοφόρος με σταυρωμένα σκέλη προς αριστερά. Στο πεδίο αριστερά: Җ σε στεφάνι. Κάτω από τον θρόνο: ΜΙ. Στικτός κύκλος. Price 1991, αρ. 3747. 16, 565 γρ., 27 χιλ. 4´.
Κορινθοσ 310-290 π.Χ.
63. Εμ.: ό.π. / Οπ.: ό.π. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ (δεξιά). Στο πεδίο αριστερά: Ελπίς. Κάτω από τον θρόνο: ΝΟ. Στικτός κύκλος. Price 1991, αρ. 679. 16,712 γρ. 26 χιλ. 9´.
74. Εμ.: ό.π. / Οπ: ό.π. Price 1991, αρ. 679. 16,566 γρ. 26 χιλ. 12´.
85. Εμ.: ό.π. / Οπ: ΑΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ] ό.π. Price 1991, αρ. 679. 16,674 γρ. 25 χιλ. 7´.
Δημητριοσ α´ πολιορκητησ: αργυρα τετραδραxμα
Σαλαμινα Κυπρου 300-295 π.Χ.
9Εμ. : Φτερωτή Νίκη με σάλπιγγα και στυλίδα επάνω σε πλώρη πλοίου προς αριστερά. Στικτός κύκλος. / Οπ.: Ποσειδών με τρίαινα προς αριστερά. Στικτός κύκλος.
106. Eμ.: ό.π. / Οπ.: ΒΑ/ΣΙΛΕ/ΩΣ (κάτω) ΔΗΜΗΤΡΙΟ[Υ] (δεξιά). ό.π. Στο πεδίο αριστερά.: Җ. Στο πεδίο δεξιά : Җ. Newell 1927, αρ. 18, πίν. ΙΙ, 6, και 13-18. 16,777 γρ. 27 χιλ. 1´.
117. Εμ.: ό.π. / Οπ.: ό.π. ΒΑ/ΣΙΛΕ/ΩΣ (κάτω) ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (δεξιά). Newell 1927, ό.π. 16,639 γρ. 25 χιλ. 1´.
128. Εμ.: ό.π. / Οπ.: ό.π. ΒΑΣ/ΙΛΕΩ/Σ (κάτω) ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (δεξιά). Newell 1927, ό.π. 16,648 γρ. 28 χιλ. 1´.
139. Εμ.: ό.π. / Οπ.: ό.π. ΒΑ/ΣΙΛΕ/ΩΣ (κάτω) ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (δεξιά). Στο πεδίο αριστερά : Җ. Ανάμεσα στα σκέλη του Ποσειδώνα : Җ. Newell 1927, αρ. 23, πίν. ΙΙ, 19, ΙΙΙ, 1-4. 16,581 γρ. 28 χιλ. 12´.
1410. Εμ.: ό.π. / Οπ.: ό.π. ΒΑ/ΣΙΛΕΩ/Σ (κάτω) ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (δεξιά). Newell 1927, αρ. 23, πίν. ΙΙ, 19 και ΙΙΙ, 1-5. 16,720 γρ. 26 χιλ. 12´.
1511. Εμ.: ό.π. / Οπ.: ό.π. ΒΑΣ/ΙΛΕΩ/Σ (κάτω) ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (δεξιά). Στο πεδίο αριστερά: Җ. Στο πεδίο δεξιά : Җ. Newell 1927, αρ. 18, πίν. ΙΙ, 6 και 13-18. 16,835 γρ. 28 χιλ. 1´.
1612. Εμ.: ό.π. / Οπ.: ό.π. [Β]Α/ΣΙΛΕΩ/Σ (κάτω) ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (δεξιά). Στο πεδίο αριστερά: Җ. Στο πεδίο δεξιά : Җ. Newell 1927, αρ. 17, πίν. ΙΙ, 4. 16,610 γρ. 26 χιλ. 12´.
17Η κατάσταση διατήρησης των νομισμάτων δεν είναι ομοιόμορφη. Τα τετράδραχμα του νομισματοκοπείου της «Βαβυλώνος» (1-2) είναι τα περισσότερο φθαρμένα, ιδιαίτερα το υπ’ αρ. 2 του καταλόγου. Σε καλύτερη κατάσταση έχουν διατηρηθεί εκείνα που προέρχονται από το νομισματοκοπείο της Σαλαμίνας της Κύπρου (6-12). Τα τρία τετράδραχμα που εκδόθηκαν από το νομισματοκοπείο της Κορίνθου (3, 4, 5) είναι της ίδιας κοπής και μοιάζουν σχεδόν ακυκλοφόρητα, γεγονός που δικαιολογείται από τη γειτνίαση της περιοχής εύρεσης με τον τόπο έκδοσής τους. Τα τέσσερα από τα επτά τετράδραχμα του Δημητρίου Πολιορκητή (6, 7, 8, 11) είναι της ίδιας κοπής. Δεν φαίνεται να έχουν χρησιμοποιηθεί κοινές μήτρες για την παραγωγή των τετραδράχμων ίδιας κοπής, τόσο για εκείνα της Σαλαμίνας της Κύπρου, όσο και για εκείνα της Κορίνθου.
18Η παρουσία τετραδράχμων στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄, που εκδόθηκαν από ανατολικά νομισματοκοπεία είναι συνήθης στους «θησαυρούς» που βρέθηκαν στην Πελοπόννησο και απεκρύβησαν το πρώτο μισό του 3ου αι. π.Χ. Τετράδραχμα που αποδίδονται στο νομισματοκοπείο της «Βαβυλώνος» αποθησαυρίζονταν συχνά στην Πελοπόννησο. Ο αποθησαυρισμός τέτοιων κοπών στην Πελοπόννησο πιθανότατα παραπέμπει στις μεγάλης κλίμακας πληρωμές των στρατευμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου που πραγματοποιήθηκαν στη Βαβυλώνα το 324 π.Χ. και εν μέρει συνδέεται με την επιστροφή στην Πελοπόννησο στρατιωτών που είχαν λάβει μέρος στην εκστρατεία στην Ασία6. Ο διεθνής εξάλλου χαρακτήρας των χρυσών και αργυρών κοπών στο όνομα του Μεγάλου Αλεξάνδρου ευνοούσε την ομαλή ενσωμάτωση κοπών από την απομακρυσμένη Βαβυλώνα στο σύνολο των νομισμάτων που ήταν αποδεκτά στις οικονομικές συναλλαγές στην Πελοπόννησο7.
19Το τετράδραχμο αρ. 1 του «θησαυρού» Άργος 1981 χρονολογείται από τον M.J. Price μεταξύ των ετών 325-323 π.Χ. και αποδίδεται στη δεύτερη ομάδα των εκδόσεων του νομισματοκοπείου της Βαβυλώνας, την οποία οι μελετητές συσχετίζουν τόσο με την πληρωμή των βετεράνων του Μ. Αλεξάνδρου την άνοιξη του 324 π.Χ., όσο και με άλλες γενναιόδωρες παροχές του ηγεμόνα προς τους πολεμιστές του ή ακόμα και με την πληρωμή προγραμματισμένων από τον Αλέξανδρο δαπανών8. Η έκδοση χρονολογείται από τον G. Le Rider μεταξύ των ετών 325/324 - 323/322 π.Χ.9 Η μικρή αυτή απόκλιση σε σχέση με την προτεινόμενη από τον Price χρονολόγηση οφείλεται στην παρατήρηση ότι η επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, πιθανότατα κριτήριο διαφοροποίησης των μεταθανάτιων κοπών από τις κοπές εν ζωή, σύμφωνα με τον Le Rider, εμφανίζεται στο μέσο περίπου της παραγωγής των τετραδράχμων αυτής της ομάδας10. Επομένως, είναι πιθανότερο, με βάση τα παραπάνω το τετράδραχμο αρ. 1 που φέρει επιγραφή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ να έχει εκδοθεί όσο ο Αλέξανδρος Γ΄ βρισκόταν ακόμα στη ζωή. Επιπλέον στοιχείο είναι η παράσταση του Δία με παράλληλα σκέλη που εγκαταλείπεται στη Βαβυλώνα μετά το 323 π.Χ.11
20Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σύμβολα ελέγχου στο πεδίο αριστερά, στην πίσω όψη του νομίσματος αρ. 1 του καταλόγου, με την επιγραφή [Α]ΛΕΞΑΝΔΡΟΥ. Τα μονογράμματα κάτω από τον θρόνο του Διός μας επιτρέπουν να αποδώσουμε το συγκεκριμένο νόμισμα στο νομισματοκοπείο της Βαβυλώνας, αν θεωρήσουμε ότι το σύμβολο στο πεδίο αριστερά είναι τρίαινα και συγκεκριμένα ο αρ. 3633 του Price, για τον οποίο όμως δεν παραθέτει φωτογραφία. Εάν επρόκειτο για τρίαινα, τότε η λαβή της όφειλε να είναι μεγαλύτερη, όπως εκείνη του αρ. 3679 του Price. Ενδέχεται να είναι μονόγραμμα σε μορφή ανεστραμμένου Ε με προεξέχουσα την κεντρική οριζόντια κεραία, το οποίο όμως δεν συγκαταλέγεται στους καταλόγους μονογραμμάτων του Price για το νομισματοκοπείο της «Βαβυλώνος»12.
21Το τετράδραχμο αρ. 2 είναι μεταθανάτια κοπή στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ και χρονολογείται μεταξύ των ετών 311-305 π.Χ. (Price 455). Η μελέτη των νομισμάτων του «θησαυρού» του Meydancıkkale, κατά την οποία παρατηρήθηκε χρήση κοινών μητρών εμπροσθοτύπου για τα τετράδραχμα της «Βαβυλώνος», που φέρουν το μονόγραμμα ΜΙ (311-305 π.Χ. κατά Price) με εκείνα που φέρουν το μονόγραμμα Η (317-311 π.Χ. κατά Price), επέτρεψε τη χρονολογική προσέγγιση των δύο ομάδων και την ενιαία χρονολόγησή τους (317-305 π.Χ.)13.
22Τρία τετράδραχμα (3-5) αποδίδονται στο νομισματοκοπείο της Κορίνθου. Σύμφωνα με τον Price, χρονολογούνται μεταξύ των ετών 310-290 π.Χ. Η έκδοση των πρώιμων μεταθανάτιων κοπών του νομισματοκοπείου της Κορίνθου στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ έχει συνδεθεί με την παρουσία του Δημητρίου Πολιορκητή14. Μεγάλο μέρος τους προοριζόταν ενδεχομένως για την προετοιμασία των πολεμικών επιχειρήσεών του στην Ασία15, η οποία, σύμφωνα με τον Πλούταρχο ήταν η μεγαλύτερη που είχε αναφερθεί από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου16. Τη δραστηριότητα αυτή εξυπηρετούσε η εκτεταμένη έκδοση νομισμάτων με τους τύπους του Πολιορκητή που παρατηρείται μεταξύ των ετών 290-288 π.Χ. στην Αμφίπολη και την Πέλλα. Με συσχετισμό των παραπάνω διατυπώθηκε η άποψη ότι ο κύριος όγκος των πρώιμων μεταθανάτιων κοπών του νομισματοκοπείου της Κορίνθου στο όνομα του Αλεξάνδρου παρήχθη ίσως για τον ίδιο σκοπό, επομένως ενδέχεται να χρονολογείται την ίδια περίοδο17.
23Οι κοπές του νομισματοκοπείου της Σαλαμίνας της Κύπρου αποτελούν τα πρώτα νομίσματα με τους τύπους του Δημητρίου του Πολιορκητή που φέρουν το όνομά του. Η Σαλαμίνα της Κύπρου κατελήφθη από τον Δημήτριο μετά από νίκη σε ναυμαχία εναντίον του Πτολεμαίου της Αιγύπτου το 306 π.Χ. και παρέμεινε στη δικαιοδοσία του έως το 294 π.Χ. Η θέση της ήταν ιδανική για να φιλοξενήσει με ασφάλεια ένα νομισματοκοπείο, σε αντίθεση με τα νομισματοκοπεία της Μ. Ασίας και της Φρυγίας που βρίσκονταν στο κέντρο των πολεμικών αντιπαραθέσεων για την επικράτηση των διαδόχων στην Ασία18. Αν και η κοπή των νομισμάτων χρονολογείται μετά το 300 π.Χ., δηλαδή μετά την ήττα του Δημητρίου στην Ιψό (301 π.Χ.), όπου έχασε τη ζωή του ο πατέρας του, Αντίγονος Μονόφθαλμος, η επιλογή των θεμάτων των δύο όψεων –της Νίκης που σαλπίζει επάνω σε πλώρη πλοίου και του Ποσειδώνα, θεού της θάλασσας– απηχούν τη ναυτική νίκη του Δημητρίου στη Σαλαμίνα το 306 π.Χ., αποτελώντας ίσως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα συνειδητής προπαγάνδας στην ελληνική νομισματική19. Τα τετράδραχμα 6-11 του «θησαυρού» (ομάδες 18 και 23 του Newell) συγκαταλέγονται στις κοπές που παρήχθησαν σε μεγάλες ποσότητες, όπως αποδεικνύει η μελέτη των μητρών, και χρονολογούνται μετά το 299-298 π.Χ.20.
24Το εύρημα που στο εξής θα ονομάζεται «Άργος 1981» έρχεται να προστεθεί στους έξι μέχρι τώρα γνωστούς «θησαυρούς» από την Πελοπόννησο, στους οποίους συνυπάρχουν οι δύο τύποι νομισμάτων, δηλαδή νομίσματα στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ΄ και νομίσματα Δημητρίου Πολιορκητή. Στον πίνακα 2 παρουσιάζονται οκτώ σύνολα από την Πελοπόννησο, που παρουσιάζουν τη σύνθεση αυτή. Περιελήφθη σύνολο δύο νομισμάτων που βρέθηκαν στη Σικυώνα (Δημητριάδα) και δημοσιεύθηκε πρόσφατα21.
25Η συγκριτική μελέτη των οκτώ «θησαυρών» επιτρέπει τις εξής παρατηρήσεις:
Οι θέσεις εύρεσής τους εντοπίζονται στην ανατολική Πελοπόννησο22. Επισημαίνουμε ότι στον πίνακα περιλαμβάνεται το εύρημα του Σοφικού, που προέρχεται από θαλάσσια περιοχή και πιθανότατα από ναυάγιο23. Ιδιαίτερη συγκέντρωση παρατηρείται στην Αργολίδα, απ’ όπου προέρχονται τα πέντε από τα οκτώ ευρήματα, δύο από το Άργος και τρία από την Επίδαυρο. Δύο από αυτούς τους «θησαυρούς» (Άργος 1979 και Επίδαυρος 1979/80), διασκορπισμένοι δυστυχώς στο εμπόριο, αναφέρεται ότι περιείχαν μεγάλο αριθμό νομισμάτων.
Η σύνθεσή τους ενισχύει τη γενικότερη διαπίστωση σχετικά με την αριθμητική υπεροχή των νομισμάτων στο όνομα του Αλεξάνδρου σε σχέση μ’ εκείνα που φέρουν τύπους του Πολιορκητή. Έχει εκτιμηθεί ότι ακόμα και στο τέλος της βασιλείας του Δημητρίου στη Μακεδονία η κυκλοφορία των κοπών στο όνομα του Αλεξάνδρου ήταν μεγαλύτερη από αυτή των κοπών του Δημητρίου, παρά τη μεγάλη παραγωγή στα μακεδονικά νομισματοκοπεία του δεύτερου24. Στο εύρημα «Άργος 1981» η συνήθης αναλογία ανατρέπεται, καθώς τα τετράδραχμα του Δημητρίου υπερσκελίζουν αριθμητικά εκείνα του Αλεξάνδρου. Από αυτή την άποψη, ο νέος «θησαυρός» αποτελεί εξαίρεση25. Κοπές του Δημητρίου Πολιορκητή που προέρχονται από το νομισματοκοπείο της Σαλαμίνας της Κύπρου εκπροσωπούνται με πολύ μικρό αριθμό νομισμάτων, εκτός του «Άργους 1981» στους «θησαυρούς» Σπάρτη 1908 (IGCH 181) και Επίδαυρος 1977 (CH IX, 129).
Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους «θησαυρούς» αργυρών νομισμάτων που προέρχονται από την Αργολίδα και χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 3ου αι. π.Χ. και κυρίως στο πρώτο τέταρτο του αιώνα, ο «Άργος 1981» δεν περιέχει τοπικές κοπές, καθώς αποτελείται αποκλειστικά από αργυρά τετράδραχμα αττικού βάρους. Οι «θησαυροί» που βρέθηκαν στην Πελοπόννησο και χρονολογούνται στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. τεκμηριώνουν τον αποθησαυρισμό τοπικών κοπών εκείνη την περίοδο. Είναι συχνή η εύρεση μεικτών «θησαυρών», αλλά και «θησαυρών», στους οποίους υπερτερούν οι βασιλικές κοπές26. Στην πόλη του Άργους έχουν βρεθεί «θησαυροί» των αρχών του 3ου αι. π.Χ. που αποτελούνται από αργειακές κοπές και κοπές των γειτονικών πόλεων (ICGH 130), «θησαυροί» με νομίσματα αποκλειστικά αττικού βάρους (ICGH 131), αλλά και μεικτοί «θησαυροί» (CH VI, 27).
Αξίζει να σημειωθεί η απουσία αθηναϊκών τετραδράχμων από τον «Άργος 1981», νομισμάτων με ισχυρή εκπροσώπηση στους «θησαυρούς» της Αργολίδας του πρώτου τετάρτου ή του πρώτου μισού του 3ου αι. π.Χ. , αλλά και στα σύνολα της Σπάρτης και του Σοφικού.
26Η σύνθεση του «Άργος 1981» χαρακτηρίζεται από την κυρίαρχη παρουσία των κοπών του Δημητρίου Πολιορκητή. Οι κοπές της Σαλαμίνας της Κύπρου φέρουν το όνομά του, εκείνες της Κορίνθου σχετίζονται με την παρουσία και τις επιχειρήσεις του στην Πελοπόννησο27.
27Η ιστορία του Άργους συνδέθηκε με την προσωπικότητα του Δημητρίου Πολιορκητή, όταν εκείνος το 303 π.Χ. «απελευθέρωσε» την πόλη με τη βοήθεια των δημοκρατικών, καταλύοντας το ολιγαρχικό πολίτευμα που υποστήριζε ο Κάσσανδρος, αντίπαλός του στον αγώνα της διεκδίκησης του θρόνου της Μακεδονίας28. Η πόλη συμμετείχε στη Συμμαχία της Κορίνθου που ανανεώθηκε από τον Δημήτριο το 302 π.Χ. κατά το πρότυπο της Συμμαχίας της Κορίνθου του Φιλίππου Β΄ (337 π.Χ.)29. Μετά την ήττα του Αντιγόνου και του Δημητρίου στην Ιψό το 301 π.Χ., το Άργος αποχώρησε από τη Συμμαχία μαζί με άλλες ελληνικές πόλεις, όταν όμως ανήλθε ο Δημήτριος στο μακεδονικό θρόνο (294 π.Χ.) περιήλθε στη δικαιοδοσία του30. Μετά το 287 π.Χ. η πόλη ετέθη υπό την εποπτεία του γιου του, Αντιγόνου Γονατά31.
28Την απελευθέρωση της πόλης του Άργους από το Δημήτριο το 303 π.Χ. ακολούθησε διπλωματική δραστηριότητα. Μία σειρά προξενικών ψηφισμάτων32 μαρτυρούν την ανανέωση σχέσεων φιλίας και συγγενείας με άλλες πόλεις33. Σύμφωνα με επιγραφική μαρτυρία, οι Αργείοι απέδωσαν τιμές στον δήμο των Ροδίων που τους δάνεισε εκατό τάλαντα για την επισκευή των τειχών και την αναπλήρωση των απωλειών του ιππικού τους34. Η αδυναμία αποπληρωμής του δανείου αντικατοπτρίζει τη δυσχέρεια, στην οποία είχε περιέλθει η πόλη μέσα στη δίνη των συνεχών πολέμων, στα τέλη του 4ου αι. και τις αρχές του 3ου αι. π.Χ.35. Εκτεταμένες εργασίες στα τείχη του λόφου της Ασπίδας που χρονολογούνται στις αρχές της ελληνιστικής εποχής έχουν επιβεβαιωθεί ανασκαφικά36.
29Η ιστορία του Άργους μετά το 303 π.Χ. παραμένει σκοτεινή. Δεν είναι γνωστό εάν παρέμειναν στην εξουσία οι δημοκρατικοί για μεγάλο χρονικό διάστημα. Δεν αναφέρεται εάν o Δημήτριος πέρασε από την πόλη κατά την εκστρατεία του στην Πελοπόννησο το 295 π.Χ.,37 Φαίνεται όμως ότι το δημοκρατικό Άργος κήρυξε την ανεξαρτησία του το 288 π.Χ. αντιδρώντας στην πολιτική του Δημητρίου για την ενίσχυση των ολιγαρχικών πολιτευμάτων από το 293 π.Χ. και εξής38. Οι Αργείοι πιθανότατα δεν συμμετείχαν στο κίνημα εναντίον του Αντιγόνου Γονατά το 280 π.Χ. στο πλευρό των Σπαρτιατών39, την ίδια χρονιά, όμως, εκδιώχθηκε η μακεδονική φρουρά από την πόλη40. Επόμενη απειλή για το Άργος η εισβολή του Πύρρου και ο θάνατός του εκεί το 272 π.Χ. Ακολούθησε εγκαθίδρυση ολιγαρχικού καθεστώτος.
30Οι πόλεμοι και οι συνακόλουθες πολιτειακές αλλαγές αυτής της περιόδου ευνόησαν την παρουσία στρατευμάτων στον Ελλαδικό χώρο και επομένως και την Πελοπόννησο, ένα από τα κύρια κέντρα προέλευσης μισθοφόρων στα τέλη των κλασικών και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους41. Τα τετράδραχμα αττικού βάρους, που αποτελούν αποκλειστικά τον «θησαυρό» που εξετάζουμε, ήταν κατά τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους το διεθνές νόμισμα της εποχής, αυτό με το οποίο πληρώνονταν οι μισθοφόροι των ελληνιστικών στρατευμάτων και το διοχέτευαν στη συνέχεια στην τοπική αγορά42. Εύκολα ανταλλάξιμο, εξυπηρετούσε συναλλαγές που υπερέβαιναν τα στενά όρια των πόλεων. Οι ξένοι έμποροι συναλλάσσονταν με διεθνή νομίσματα43. Τα δώδεκα τετράδραχμα, δηλαδή οι 46 δραχμές του «θησαυρού», αντιστοιχούσαν στο μισθό ενός μισθοφόρου της εποχής για περίπου ενάμισυ μήνα44. Η παρουσία τετραδράχμων αττικού βάρους στο Άργος, ενδεχομένως συνδέεται με την κίνηση ή την παραμονή στρατιωτών στην πόλη, με την επιστροφή των επαναπατρισθέντων βετεράνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή με την πληρωμή μισθοφόρων. Η συμβολή των Αργείων στις πολεμικές επιχειρήσεις στα τέλη του 4ου αι. και τις αρχές του 3ου αι. π.Χ. είναι γνωστή από τις γραπτές πηγές45. Δεν αποκλείεται βέβαια το ποσό του «θησαυρού» να συνδέεται με οποιαδήποτε άλλη πληρωμή σε νομίσματα αττικού βάρους.
31Αξιολογώντας όσα προαναφέρθηκαν, είναι πολύ πιθανό η απόκρυψη του «θησαυρού» να μη χρονολογείται πολύ μετά το 290 π.Χ., έτος της τελευταίας παραγωγής των τριών τετραδράχμων του νομισματοκοπείου της γειτονικής Κορίνθου, που είναι ίδιας κοπής και σχεδόν ακυκλοφόρητα. Η πρώιμη χρονολόγηση του αγγείου (τέλη 4ου αι. π.Χ.), ο αποθησαυρισμός των εν ζωή κοπών του Αλεξάνδρου Γ΄ στην Πελοπόννησο έως το 295-280 π.Χ.46, αλλά και ο συσχετισμός των νομισμάτων του «θησαυρού» με την παρουσία του Δημητρίου του Πολιορκητή, ενισχύουν την υπόθεση. Η απουσία μεταγενεστέρων κοπών του Πολιορκητή, αλλά και νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά αποτελεί terminus ante quem, αν και στην Πελοπόννησο οι βασιλικές κοπές εκπροσωπούνταν κυρίως από εκείνες στο όνομα του Αλεξάνδρου47. Η επιλογή πάντως της θέσης εντός των τειχών δείχνει ότι εκεί υπήρχε μεγαλύτερη ασφάλεια. Ενδεχομένως η απόκρυψη σχετίζεται με την εκδίωξη της μακεδονικής φρουράς το 280 π.Χ., αν και πολλά γεγονότα μέσα στη δεκαετία 290-280 π.Χ., περισσότερο ή λιγότερο αιφνίδια, θα μπορούσαν να εμποδίσουν τον κάτοχο του «θησαυρού» να τον ανακτήσει. Όπως και να έχει, το εύρημα αποτελεί σημαντική ιστορική «κατάθεση» της ταραγμένης εκείνης εποχής στην αργειακή γη.
Bibliographie
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
Μιτσοσ 1945 = Μ. Μιτσοσ, Πολιτική ιστορία του Άργους από του τέλους του Πελοποννησιακού πολέμου μέχρι του έτους 146 π.Χ. (1945).
Newell 1927 = E. T. Newell, The Coinages of Demetrius Poliorcetes (1927).
Price 1991 = M. J. Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus (1991).
Notes de bas de page
1 Το εύρημα εντοπίστηκε σε οικόπεδο ιδιοκτησίας Γεωργίου Αποστολόπουλου, στην οδό Τριπόλεως.
2 Για την τοπογραφία του Άργους, βλ. P. Marchetti, «Recherches sur les mythes et la topographie d’Argos. Quelques mises au point sur les rues d’Argos. À propos de deux ouvrages récents», BCH 124 (2000), σ. 273-289, με συγκεντρωμένη βιβλιογραφία.
3 Τόσο το πώρινο οικοδόμημα, όσο και το στρώμα εύρεσης του αγγείου φαίνεται, βάσει των ανασκαφικών ημερολογίων, ότι συσχετίζονται με στρώμα σκληρού χώματος που περιείχε ρωμαϊκή κεραμεική (1ου- 4ου αι. μ.Χ). Το αμέσως κατώτερο στρώμα χρονολογείται από την ανασκαφέα στη γεωμετρική εποχή. Υπάρχουν ενδείξεις ότι κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους έλαβαν χώρα εργασίες διευθέτησης της περιοχής, κατά τις οποίες αφαιρέθηκαν προγενέστερες αποθέσεις, ενδεχομένως και ένα στρώμα καταστροφής που αναφέρει η ανασκαφέας σε θέση του οικοπέδου βορειοδυτικά της θέσης εύρεσης του «θησαυρού». Η μελέτη της κεραμεικής του στρώματος αυτού θα μπορούσε να συμβάλει περαιτέρω στην έρευνα. Είναι πιθανό το αγγείο, καλά κρυμμένο στη γωνία των δύο τοίχων, να μην έγινε αντιληπτό κατά τη διάρκεια της αναμόχλευσης των ρωμαϊκών χρόνων. Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που έφερε στο φως η ανασκαφή του οικοπέδου χρονολογούνται από τη γεωμετρική έως τη ρωμαϊκή εποχή και αποδίδονται σε οικίες, εργαστηριακή εγκατάσταση με κλίβανο και επιμέρους συναφή κτίσματα, καθώς και τάφους.
4 Σωζόμενο ύψος: 0,037 μ., διαμ. λαιμού 0,021 μ. και διαμ. βάσης 0,042 μ.
5 W. Rudolph, «Hellenistic Fine Ware Pottery and Lamps from above the House with the Idols at Mycenae», ABSA 73 (1978), σ. 222, εικ. 47· C. Abadie, T. Spyropoulos, «Fouilles à Helléniko (Eua de Thyréatide)», BCH 109 (1985), σ. 392-394, εικ. 11.
6 Για την πληρωμή των στρατιωτών του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα βλ. Price 1991, σ. 25-27, 456-457, με περαιτέρω βιβλιογραφία.
7 T. Hackens, «À propos de la circulation monétaire dans le Péloponnèse au iiie s. av. J.-C.», στο Antidorum W. Peremans sexagenario ab alumnis oblatum (1968), σ. 81-82· Price 1991, σ. 25-27, 456-457.
8 G. Le Rider, Alexandre le Grand. Monnaie, finances et politique (2003), σ. 318-319, βλ. επίσης H. Nicolet-Pierre, «Argent et or frappés en Babylonie entre 331 et 311 ou de Mazdaï à Séleukos», στο M. Amandry, S. Hurter (επιμ.), Travaux de numismatique grecque offerts à Georges le Rider (1999), σ. 303, για τα δεκάδραχμα της ίδιας ομάδας.
9 G. Le Rider, «Histoire économique et monétaire de l’Οrient hellénistique», ACF (1995-1996), σ. 855· του ιδιου, «Martin Jessop Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhideus, a British Museum Catalogue», RSN 71 (1992), σ. 224.
10 G. Le Rider (σημ. 8), σ. 318· του ιδιου, «Martin Jessop Price» (παραπάνω), σ. 224.
11 O. Mørkholm, Early Hellenistic Coinage: From the Accession of Alexander to the Peace of Apamea (336- 188 B.C.) (1991), σ. 52.
12 Ευχαριστούμε την κα. Παναγοπούλου για τη γόνιμη συζήτηση και τις παρατηρήσεις της σχετικά με το θέμα αυτό.
13 G. Le Rider, Gülnar II. Le trésor de Meydancıkkale (Cilicie Trachée, 1980) (1989), αρ. 2411 και 2377- 2378· H. Nicolet-Pierre (σημ. 8), σ. 300.
14 Price 1991, σ. 155· H. A. Troxell, The Peloponnesian Alexanders (1971), σ. 50.
15 Αυτόθι, σ. 50.
16 Πλούταρχος, Δημήτριος 43-4.
17 H. A. Troxell (σημ. 15), σ. 50.
18 Νewell 1927, σ. 42.
19 Αυτόθι, σ. 30-32. O. Mørkholm (σημ. 11), σ. 78. Για τη διακίνηση πολιτικών μηνυμάτων μέσω νομισμάτων, βλ. K. Panagopoulou, «“Cross-Reading” Images: Iconographic “Debates” between Antigonides and Ptolemies during the Third and Second Centuries B.C.», Eulimene 6-7 (2005-2006), σ. 163-181.
20 Νewell 1927, σ. 41-43. Ο Δημήτριος μεταξύ των ετών 299-298 π.Χ. απέκτησε 1200 τάλαντα από τον «θησαυρό» των Κνίνδων, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Πλουτάρχου (Δημήτριος, 33, 1), απόκτημα που πιθανότατα του επέτρεψε τη μεγάλη νομισματική παραγωγή στη Σαλαμίνα της Κύπρου.
21 Φ. Μπαλλα, «Δύο αργυρά τετράδραχμα Δημητρίου Πολιορκητή στη Δημητριάδα της Πελοποννήσου», Ιούλιος 2011: http://www.lydialithos.gr/pages/numismatics/xcoin0706_gr.html (τελευταία επίσκεψη 27/10/2012).
22 Η παρατήρηση στηρίζεται στα μέχρι τώρα δημοσιευμένα σύνολα. Η συγκέντρωση των ευρημάτων στην Ανατολική Πελοπόννησο συνδέεται ενδεχομένως με τη σημαντική παρουσία στρατιωτών στην περιοχή. Υπενθυμίζουμε την «αγορά» των μισθοφόρων στο Ταίναρο, που φαίνεται όμως ότι δεν βρισκόταν σε ακμή κατά τις αρχές του 3ου αι. π.Χ. (J.-C. Couvenhes, «Le Ténare : un grand marché des mercenaires à la fin du ive siècle ?», στο C. Grandjean [επιμ.], Le Péloponnèse d’Épaminondas à Hadrien. Actes du colloque de Tours sur l’histoire du Péloponnèse [époques hellénistique et impériale], 5-6 octobre 2005 [2008], σ. 280-315). Ο αριθμός των δημοσιευμένων «θησαυρών» παραμένει μικρός για τη διατύπωση αξιόπιστων συμπερασμάτων, αν και οι τελευταίες έρευνες ενισχύουν τις παρατηρήσεις μας (βλ. Φ. Μπαλλα, «Η Δημητριάδα της Πελοποννήσου και οι νομισματικές μαρτυρίες από την περίοδο της ίδρυσής της», Αρχαιογνωσία 16 [2010-2012], σ. 209-224 και συγκεκριμένα σ. 215-220).
23 CH VIII (1994), σ. 316 με προγενέστερη βιβλιογραφία. H. Nicolet-Pierre, J. H. Kroll, «Athenian Tetradrachm Coinage of the Third Century B.C.», AJN s. 2, 2 (1990), σ. 31.
24 Newell 1927, σ. 164.
25 Η προέλευση των κοπών του Πολιορκητή από το ίδιο νομισματοκοπείο ενισχύει την ιδιαιτερότητα του «θησαυρού». Μεγάλες ποσότητες νομισμάτων του Πολιορκητή ενδεχομένως εισέρρευσαν στην Πελοπόννησο κατά την εκεί εκστρατεία του το 295 π.Χ.
26 T. Hackens (σημ. 7), σ. 92.
27 Βλ. παραπάνω σημ. 25.
28 O Πλούταρχος (Δημήτριος, 25, 7-11) αναφέρει ότι ο Δημήτριος εκείνο το διάστημα συμμετείχε ως αγωνοθέτης στον εορτασμό των Ηραίων και τέλεσε τους γάμους του με τη Διηδάμεια, αδερφή του Πύρρου.
29 D. Braund, «The Εmergence of the Hellenistic World», στο A. Erskine (επιμ.), Α Companion to the Hellenistic World (2003), σ. 31.
30 Για τη δραστηριότητα του Δημητρίου στην Πελοπόννησο, βλ. Μ. Πετροπουλοσ, «Η Πελοπόννησος κατά την ελληνιστική εποχή», στο Ελληνιστική Κεραμική από την Πελοπόννησο (2005), σ. 10· C. Wehrli, Antigonos et Démétrios (1968), σ. 162-165· Μιτσοσ 1945, σ. 61-64.
31 Μιτσοσ 1945, σ. 67.
32 SEG XVII, 143· XVII, 144· XXXIII, 278· XXXIII, 279· XXXIII, 284· XLI, 279.
33 M. Piérart, G. Touchais, Argos. Une ville grecque de 6000 ans, Patrimoine de la Méditerranée (1996), σ. 64.
34 A. D. Rizakis, Y. Touratsoglou, «L’économie du Péloponnèse hellénistique : un cas régional», στο C. Grandjean (σημ. 22), σ. 78· L. Migeotte, L’emprunt public dans les cités grecques (1984), σ. 81-84· Μιτσοσ 1945, σ. 64-65. Οικονομικής ενίσχυσης φαίνεται ότι έτυχαν οι Αργείοι επίσης χάρη στη γενναιοδωρία του Κασσάνδρου: βλ. A. D. Rizakis, Y. Touratsoglou, αυτόθι, σ. 78· F.G. Μaier, Geschichte Mauerbauinschriften I. Texte und Kommentare, II. Untersuchungen (1959-1961), σ. 145 κ.ε. Σχετικά με τα ψηφίσματα βλ. επίσης P. Charneux, «En relisant les décrets argiens I-II», BCH 114 (1990), σ. 355 κ.ε.· 115 (1991), σ. 309 κ.ε.
35 Οι μελετητές τοποθετούν χρονικά το ψήφισμα στα τέλη του 4ου αι. ή τις αρχές του 3ου αι. π.Χ. (Nouveau choix, σ. 60-63), χωρίς να αποκλείεται ευρύτερη χρονολόγηση, δηλαδή 323-275 π.Χ., για τη χορήγηση του δανείου και 300-250 π.Χ. για το ψήφισμα που λογικά έπεται (L. Migeotte [παραπάνω], σ. 81-84· F. G. Maier [παραπάνω], σ. 148).
36 M. Piérart, G. Touchais (σημ. 33), σ. 64.
37 R. Α. Tomlinson, Argos and the Argolid, from the End of the Bronze Age to the Roman Occupation (1972), σ. 151· Μιτσοσ 1945, σ. 64.
38 Μ. Πετροπουλοσ (σημ. 30), σ. 11· Ν. Φαρακλασ, Επιδαυρία, Αρχαίες Ελληνικές πόλεις 12 (1973), σ. 38.
39 C. Grandjean, Les Messéniens de 370/369 au 1er s. de notre ère. Monnayages et histoire (2003), σ. 73 (με προγενέστερη βιβλιογραφία)· Μιτσοσ 1945, σ. 65.
40 C. Grandjean (παραπάνω)· Ν. Φαρακλασ (σημ. 38), σ. 38-39· Μ. Πετροπουλοσ (σημ. 30), σ. 11.
41 M. Launey, Recherches sur les armées hellénistiques I (1987), σ. 106-118· A. D. Rizakis, Y. Touratsoglou, (σημ. 34), σ. 70.
42 Αυτόθι, σ. 79· T. Hackens (σημ. 7), σ. 93.
43 M.-C. Marcellesi, «Commerce, monnaies locales et monnaies communes dans les États hellénistiques», REG 113 (2000), σ. 343, 355.
44 G. Le Rider (σημ. 8), σ. 315· Fr. de Callataÿ, L’histoire des guerres mithridatiques vue par les monnaies (1997), σ. 22-50.
45 Οι Αργείοι συμμετείχαν στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία, όπως ήταν υποχρεωμένοι μετά το Πανελλήνιο Συνέδριο του 337 π.Χ. Ο Αρριανός (Ι, 17, 8) αναφέρει ότι ο στρατός τους είχε παραμείνει στις Σάρδεις για τη φύλαξη της ακροπόλεως. Παραδίδεται, επίσης, μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, ότι γύρω στο 315 π.Χ. έφτασε στην Πελοπόννησο με εντολή του Αντιγόνου Μονoφθάλμου, πατέρα του Δημητρίου Πολιορκητή, ο Αριστόδημος ο Μιλήσιος προκειμένου να στρατολογήσει μισθοφόρους για τον πόλεμο κατά του Κασσάνδρου (Μιτσοσ 1945, σ. 59). Το 312 π.Χ. ακολούθησε ο ανιψιός του Αντιγόνου, Τελέσφορος, και το 307 π.Χ. ο Δημήτριος ο Πολιορκητής (για τη δραστηριότητα του Αντιγόνου Moνοφθάλμου στην Πελοπόννησο, βλ. R.A. Billows, Antigonos the One Eyed and the Creation of the Hellenistic State [1990], σ. 225-230).
46 Y. Touratsoglou, «Back to the Future. Alexander the Great’s Silver and Gold in the Balkans: The Hoard Evidence» στο U. Wartenberg κ.ά. (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersh (1998), σ. 72.
47 T. Hackens (σημ. 7), σ. 91.
Notes de fin
1 Ευχαριστούμε τη δρα. Αγγέλικα Ντούζουγλη για την παραχώρηση του υλικού, τη δρα. Άλκηστη Παπαδημητρίου, προϊσταμένη της Δ΄ ΕΠΚΑ, για την άδεια μελέτης και δημοσίευσης του «θησαυρού», τη φωτογράφιση του αγγείου και τις γόνιμες συζητήσεις μας, την επίτιμη διευθύντρια του ΝΜΑ κα Δέσποινα Ευγενίδου, τον διευθυντή του ΝΜΑ δρα. Γεώργιο Κακαβά και τις συντηρήτριες του ΝΜΑ, κ.κ. Έλενα Κοντού, Νίκη Κατσικώστα και Ασπασία Ραρρή για τη συντήρηση των νομισμάτων στο Νομισματικό Μουσείο, τον Γιάννη Στόγια και το δρα. Παναγιώτη Τσέλεκα για τις παρατηρήσεις τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλουμε στη δρα. Κατερίνα Παναγοπούλου για την επιστημονική υποστήριξη της μελέτης σε κάθε στάδιο. Ευχαριστούμε επίσης την κα. Άννα Αλεξανδροπούλου και τον κ. Αλέξανδρο Ανδρέου, την κα. Clarisse Prêtre, καθώς και τον κ. Νίκο Σουγλέ για τις συμβουλές τους. Θερμές ευχαριστίες τέλος οφείλουμε στον κ. Ευάγγελο Γιαννόπουλο για την πολύτιμη βοήθειά του στην αποθήκη του Μουσείου του Άργους.
Auteurs
Αρχαιολόγος, Επιγραφικό & Νομισματικό Μουσείο
Αρχαιολόγος, Δ.Ε.Υ.Α.Ρ.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023