Το Άργος στη Μακεδονία : Μικρός ταφικός «θησαυρός» από την αρχαία Πύδνα με αργυρά νομίσματα Άργους και χάλκινα Φιλίππου Β´1
Argos in Macedonia: A small grave hoard from ancient Pydna consisting of silver coins of Argos and bronze coins of Philip II
Argos en Macédoine. Un petit trésor provenant d’une tombe de Pydna et contenant des monnaies en argent d’Argos et en bronze de Philippe II
p. 109-118
Résumés
Au cours de la fouille d’une tombe intacte de la nécropole de l’antique Pydna, en octobre 2002, a été mis au jour un petit trésor composé de deux monnaies en bronze de Philippe II, l’une aux types tête jeune masculine avec tainia / cavalier (dénomination A), l’autre aux types tête d’Héraclès / cavalier (dénomination B) et trois trioboles d’Argos aux types protomé de loup / A. La trouvaille peut être datée du règne de Philippe II, ce que confirme le matériel céramique. Elle nous autorise donc à dater le début des émissions de trioboles argiens d’étalon éginétique réduit du troisième quart du ive s., avant 320 av. J.-C. en tout cas. Il est donc préférable de s’en remettre aux dates traditionnelles de 350-343 av. J.-C. pour le début de ces émissions. Comment expliquer la présence de ces monnaies argiennes à Pydna, alors que le monnayage étranger y est en général limité à celui de la Thrace ou de la Thessalie ? La présence des armées de Philippe dans le Péloponnèse remonte à 348 et est attestée à Argos en 344. Nous pouvons donc relier la pénétration des monnaies argiennes à Pydna à une expédition militaire. C’est probablement parce qu’elles ne pouvaient être échangées contre du numéraire local qu’elles ont été utilisées comme offrandes funéraires.
In October 2002, during the excavation of a grave in the cemetery of ancient Pydna, a small hoard came to light consisting of two bronze coins of Philip II of the young male head with tainia r. / rider r. type (denomination A) and Heracles / rider type (denomination B), and three triobols of Argos of the forepart of wolf / A type. This hoard can be dated to the reign of Philip II, as it is also confirmed by the pottery evidence; thus, the beginning of issuing of Argive silver triobols of reduced Aeginetan standard can be dated to the third quarter of the 4th c. BC, and in any case before 320 BC. Perhaps the traditional suggestions of 350 or 343 BC are more compatible with the dating of these issues. An interesting question concerns the reason these Argive coins were found at Pydna, since the presence of foreign currencies is very limited and the vast majority of them are issues from Thrace and Thessaly. The military presence of Philip in the Peloponnese dates back to 348 BC, while in Argos it is testified from 344 BC. We may suppose that the silver coins of Argos arrived at Pydna via military campaigns.
Σε ανασκαφή ασύλητου τάφου στο νεκροταφείο της αρχαίας Πύδνας, τον Οκτώβριο του 2002, βρέθηκε μικρός« θησαυρός »από 2 χάλκινα νομίσματα Φιλίππου Β´, των τύπων ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. / ιππεύς δ. (υποδιαίρεσης Α) και κεφαλή Ηρακλέους δ. / ιππεύς δ. (υποδιαίρεσης Β), και 3 τριώβολα Άργους, του τύπου ημίτομο λύκου / Α. Το εύρημα μπορεί να χρονολογηθεί στη διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου Β´, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τη μαρτυρία της κεραμικής, επιτρέποντάς μας να τοποθετήσουμε την έναρξη κοπής των αργυρών τριωβόλων του Άργους μειωμένου αιγινητικού βάρους στο τρίτο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. και πάντως πριν από το 320 π.Χ. Ίσως οι παραδοσιακές προτάσεις του 350 ή του 343 π.Χ. είναι περισσότερο συμβατές με τη χρονολόγηση αυτών των κοπών. Ένα ενδιαφέρον ερώτημα είναι το πώς βρέθηκαν τα συγκεκριμένα νομίσματα του Άργους στην Πύδνα, καθώς η παρουσία νομισμάτων ξενικών νομισματοκοπείων παρουσιάζεται πολύ περιορισμένη, με τη συντριπτική πλειονότητά τους να απαρτίζουν οι κοπές από τη Θράκη και τη Θεσσαλία. Η στρατιωτική παρουσία του Φιλίππου στην Πελοπόννησο ανάγεται στο 348 π.Χ., ενώ στο Άργος μαρτυρείται από το 344 π.Χ. Εάν λοιπόν τα αργυρά νομίσματα του Άργους έφτασαν στην Πύδνα διά της στρατιωτικής οδού και για οποιοδήποτε λόγο δεν μπόρεσαν να ανταλλαγούν με αντίστοιχα νόμιμα νομίσματα, αξιοποιήθηκαν στη συγκεκριμένη ταφή.
Plan détaillé
Texte intégral
1 Στις 21 και 22 Οκτωβρίου 2002, στον Μακρύγιαλο Πιερίας, στο αγροτεμάχιο 951, στο βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Πύδνας, ανασκάφηκε ο ασύλητος λακκοειδής τάφος 1060. Ο νεκρός είχε ενταφιαστεί σε ύπτια θέση με το κεφάλι ανατολικά. Σε σημεία περιμετρικά του σκελετού βρέθηκαν σιδερένια καρφιά με υπολείμματα ξύλου. Στο στέρνο του σκελετού βρέθηκε χάλκινο νόμισμα Φιλίππου Β´ του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. / ιππεύς δ. Πρόκειται, προφανώς, για το νόμισμα που είχε τοποθετηθεί στο στόμα του νεκρού και κύλησε, κατά τη διαδικασία αποσύνθεσης, στο στέρνο του σκελετού. Στην αριστερή κλείδα βρέθηκε ερυθρόμορφο αρυβαλλοειδές ληκύθιο με διακόσμηση ανθεμίου, που χρονολογείται στο 350-330 π.Χ.2.
2Νότια της αριστερής κνήμης προς το άκρο πόδι βρέθηκε συγκεντρωμένος αριθμός κτερισμάτων· ανάμεσά τους, ένα ασημένιο δακτυλίδι, μία χάλκινη πόρπη, χάλκινοι κρίκοι, ένα χάλκινο νόμισμα Φιλίππου Β´ του τύπου κεφαλή Ηρακλέους δ. / ιππεύς δ., τρία αργυρά νομίσματα Άργους, χάλκινες χάντρες, ελάσματα, εφηλίδες κ.λπ. Τα τελευταία ίσως προέρχονται από τη διακόσμηση ενός ξύλινου κιβωτιδίου μέσα στο οποίο πρέπει να είχε τοποθετηθεί το σύνολο των παραπάνω κτερισμάτων.
Καταλογοσ νομισματων
Μακεδονια: Βασιλεισ τησ Μακεδονιασ: Φιλιπποσ Β´
3Χαλκά
Υποδιαίρεση A (εικ. 1)
4Ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. / ιππεύς δ.· διαβρωμένο επιγράφιο και πεδίο. SNG Alpha Bank, 349 κ.ε.
51. ΜΑΚΡ 1077. 17/16,5 χιλ. 12 h. 5,21 γρ.
Υποδιαίρεση Β
6Κεφαλή Ηρακλέους δ. / ιππεύς δ.· άνω: φθαρμένο επιγράφιο· κάτω: ουδέν; SNG Alpha Bank, 409-411.
72. ΜΑΚΡ 1081. 15,5/15 χιλ. 10 h. 3,06 γρ.
Αργολισ : Αργοσ
8Αργυρά
9Τριώβολα (αιγινητικού κανόνος, μειωμένου βάρους).
10Ημίτομο λύκου δ. / Α εντός εγκοίλου τετραγώνου· άνω: Π - Ρ· κάτω: κορύνη (η λαβή α.). SNG Copenhagen, 38· BCD Peloponnesos, 1083.4 (αλλά η λαβή της κορύνης δ.).
113. ΜΑΚΡ 1078. 14,5/14,5 χιλ. 12 h. 2,11 γρ.
124. ΜΑΚΡ 1079. 14,5/14,5 χιλ. 11 h. 2,57 γρ.
13Ημίτομο λύκου δ. / Α εντός εγκοίλου τετραγώνου· κάτω : 3 μηνίσκοι σε σχηματισμό στροβίλου. S. W. Grose, Catalogue of the McClean Collection of Greek Coins in the Fitzwilliam Museum, vol. II (1926), αρ. 6801-2, πίν. 231.27. BCD Peloponnesos, 1075.2.
145. ΜΑΚΡ 1080. 14/14 χιλ. 10 h. 2,57 γρ.
Εικ. 1. Χάλκινα Φιλίππου Β´ και τριώβολα Άργους του τάφου της Πύδνας.
Φιλιπποσ Β´
15Το νόμισμα αρ. 1 του καταλόγου, αυτό που βρέθηκε στο στέρνο του σκελετού, κοπή του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ. / ιππεύς δ. υποδιαίρεσης Α, ανήκει στην 3η, κατά Πόρτολο, έκδοση των χαλκών νομισμάτων του Φιλίππου. Χρονολογείται μετά το 356 π.Χ. και αποτελεί την κύρια έκδοση σε χαλκό στο όνομα του Φιλίππου, τόσο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, όσο και μετά τον θάνατό του.3
16Το νόμισμα αρ. 2 του καταλόγου, αυτό που βρέθηκε νότια της αριστερής κνήμης, ανάμεσα στα άλλα κτερίσματα που βρέθηκαν συγκεντρωμένα στην περιοχή αυτή του τάφου, κοπή του τύπου κεφαλή Ηρακλέους δ. / ιππεύς δ. εντάσσεται και αυτό στην 3η, κατά Πόρτολο, έκδοση των χαλκών νομισμάτων του Φιλίππου4. Πρόκειται για τη σπάνια σχετικά υποδιαίρεση Β, σε αντίθεση με την περισσότερο συχνή υποδιαίρεση C. Για την υποδιαίρεση Β, δεν έχει μέχρι τώρα προταθεί η περίπτωση μεταθανάτιας έκδοσης.
Αργοσ
17Η νομισματοκοπία του Άργους «est pratiquement l’un des seuls à ne disposer d’aucun travail de référence»5. Αν εξαιρέσουμε τις σχετικές αναφορές σε γενικά εγχειρίδια6 ή στους καταλόγους μεγάλων ιδιωτικών συλλογών, ελάχιστα παρουσιάζονται τα άρθρα που πραγματεύονται ζητήματα της αργείτικης νομισματοκοπίας7, όπως επίσης και οι αναλυτικές δημοσιεύσεις θησαυρικών ευρημάτων με νομίσματα Άργους8. Η κατάσταση φαίνεται να αλλάζει τελευταία, καθώς νέες μελέτες φωτίζουν σταδιακά ολόκληρο το φάσμα της νομισματοκοπίας του Άργους9, ενώ η έρευνα μάς προσέφερε ακόμη και νέους τύπους10.
18Εντούτοις, καθώς η παρατήρηση του T. Hackens ότι «la datation précise des étapes successives du monnayage argien est rendue très difficile par l’absence de trésors utilisables»11, εξακολουθεί να ισχύει, αλλά «il ressort [...] de la reconnaissance des graveurs et de leur participation aux différentes émissions que la périodisation que l’on serait tenté d’établir sur base de l’agencement des éléments du revers n’a, en réalité, aucune signification chronologique»12, δείχνουν τις ιδιαίτερες δυσκολίες που παρουσιάζει το εγχείρημα της χρονολόγησης της αργείτικης νομισματοκοπίας.
19Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η χρονολόγηση έναρξης της κοπής των τριωβόλων του Άργους του τύπου ημίτομο λύκου / Α, αυτών που γενικά τοποθετούνται στο δεύτερο μισό του 4ου αι. και στο πρώτο τέταρτο του 3ου αι. π.Χ.13, η οποία εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο της έρευνας. Η παραδοσιακή χρονολόγηση τα τοποθετεί γύρω στο 35014 ή μετά το 343 π.Χ.15, αλλά και στο 322 π.Χ.16. Ο Walker προέβη τελευταία σε μια ανακεφαλαίωση των προτάσεων που έχουν διατυπωθεί μέχρι σήμερα για τη χρονολόγηση των νομισμάτων αυτών, τοποθετώντας την έναρξή τους οπωσδήποτε μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, το 338 π.Χ., υιοθετώντας τελικά τη χαμηλότερη χρονολόγηση, γύρω στο 320 π.Χ.17.
20Πολύ πρόσφατα, ο Χαράλαμπος Κριτζάς διερεύνησε την πιθανότητα το αναγραφόμενο ως αργυλικόν [νόμισμα ή αργύριον] στους χάλκινους πίνακες που βρέθηκαν το 2000-2001 στο Άργος και αποτελούσαν μέρος του οικονομικού αρχείου του ιερού της Παλλάδος, να αναφέρεται στα νομίσματα αυτά18. Εντούτοις, η χρονολόγηση των πινάκων, με βάση ισχυρά παλαιογραφικά και ιστορικά κριτήρια, στο πρώτο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., οδήγησε στην απόρριψη της πρότασης αυτής, εφόσον, σύμφωνα με τις νεότερες, τουλάχιστον, απόψεις, τα νομίσματα αυτά χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. Έτσι, ο Κριτζάς κατέληξε στην άποψη ότι ο όρος αργυλικόν [νόμισμα ή αργύριον] των χάλκινων πινάκων αναφέρεται στα νομίσματα (στατήρες και υποδιαιρέσεις) με την κεφαλή της Ήρας ως εμπροσθότυπο, που χρονολογούνται στο διάστημα 370-350 π.Χ.19.
21Οι «θησαυροί» με νομίσματα Άργους, που απεκρύβησαν τον 4ο αι. π.Χ., συγκεντρώθηκαν τελευταία από την Ελένη Παπαευθυμίου20. Οι «θησαυροί» αυτοί δεν κατόρθωσαν να δώσουν αδιαμφισβήτητα χρονολογικά τεκμήρια, καθώς πρόκειται άλλοτε για ευρήματα στα οποία η παρουσία του Άργους είτε είναι σκιώδης (Κάτω Κλειτορία Αρκαδίας 1980 [CH VIII 14721], Πελοπόννησος 1954 [IGCH 6922], Μαυρίκι Μαντινείας περ. 1962 [IGCH 12223], Πελοπόννησος περ. 1935 [IGCH 12924]), είτε παραμένει ασχολίαστη (Μούλκι Σικυώνος 1958 [IGCH 6725]), ή άλλοτε για σύνολα, η χρονολόγηση των οποίων στηρίζεται στα ίδια τα νομίσματα του Άργους ή άλλων αντίστοιχα χρονολογημένων εκδοτριών αρχών (Κρήτη 1967; [IGCH 8626], Κρανίδι 1863 [IGCH 8727], Μυκήνες 1939 [IGCH 10828], καθώς και οι κρητικοί «θησαυροί» του 1915, 1936 και 195329). Περισσότερο ενδιαφέρουσα φαίνεται η περίπτωση του «θησαυρού» Άργος 1967 [IGCH 11430], ο οποίος μπορεί να χρονολογηθεί με περισσότερη ασφάλεια στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., χάρη στην παρουσία του τετραδράχμου του Φιλίππου Γ΄, χωρίς όμως να συμβάλλει καθοριστικά στη χρονολόγηση της έναρξης παραγωγής της συγκεκριμένης σειράς.
Συζητηση - χρονολογηση
22Η διάβρωση του νομίσματος 1 και η μη διατήρηση συμβόλου, συμπιλήματος ή γράμματος, δεν μας επιτρέπουν να κατατάξουμε με βεβαιότητα το νόμισμα αυτό στις κοπές της βασιλείας του Φιλίππου ή στις μεταθανάτιες εκδόσεις στο όνομά του, σύμφωνα, τουλάχιστον, με τις έως σήμερα προτάσεις31.
23Τα νομίσματα που ανευρίσκονται μέσα σε τάφους32 ερμηνεύονται παραδοσιακά ως χαρώνειοι ναύλοι33, σύμφωνα και με τη μαρτυρία των πηγών34. Η στερεότυπη εικόνα του χαρώνειου αυτού πορθμείου, αφορά σε ένα νόμισμα, συνήθως χάλκινο35, το οποίο τοποθετείται στο στόμα του νεκρού36 και αναφέρεται συνήθως ως «οβολός»37. Στην περίπτωση του τάφου 1060 του Μακρυγιάλου, τον ρόλο αυτό είναι φανερό ότι έπαιξε το νόμισμα του Φιλίππου, υποδιαίρεσης Α, ασχέτως του θέματος της ονομαστικής αξίας του συγκεκριμένου νομίσματος –ένα ζήτημα που δεν θα μας απασχολήσει στην παρούσα μελέτη–, και άρα είναι ένα νόμισμα που, το πιθανότερο, βρισκόταν σε κυκλοφοριακή ισχύ τη στιγμή της ταφής.
24Πολλές φορές, όμως, τα ταφικά νομίσματα, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση της ταφής 1060, ξεπερνούν το ένα και η αξία τους κατά πολύ τον οβολό. Για τις περιπτώσεις αυτές, εκφράστηκαν απόψεις είτε περί φιλοδωρήματος του Χάρωνος για την ασφαλή μεταφορά του νεκρού στο επέκεινα38, είτε περί επιδείξεως κύρους39, ή συμβολικής επιβεβαίωσης της κοινωνικής θέσης του απελθόντος40. Εντούτοις, το γεγονός ότι τα υπόλοιπα τέσσερα νομίσματα της ταφής 1060 είχαν τοποθετηθεί στο ξύλινο κιβωτίδιο στα νότια του σκελετού, θα μπορούσε να σημαίνει ή ότι τα νομίσματα αυτά ήταν παλαιότερα (η υποδιαίρεση Β στο όνομα του Φιλίππου) ή ξένα (Άργος), και άρα εκτός κυκλοφορίας, και τοποθετήθηκαν στο κιβωτίδιο, π.χ., ως ενθυμήματα. Στην περίπτωση αυτή, το νόμισμα του Φιλίππου υποδιαίρεσης Α θα αποτελούσε πιθανότατα μεταθανάτια κοπή, εφόσον η κοπή της υποδιαίρεσης Β στη διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου Β´ δεν αμφισβητείται.
25Μια δεύτερη ερμηνεία φαίνεται περισσότερο συμβατή με τα ανασκαφικά και νομισματικά δεδομένα.
26Το γεγονός ότι τα υπόλοιπα τέσσερα νομίσματα της ταφής 1060 είχαν τοποθετηθεί στο ξύλινο κιβωτίδιο στα νότια του σκελετού μαζί με τα υπόλοιπα τιμαλφή, πιθανότατα σημαίνει ότι τα νομίσματα αυτά τοποθετήθηκαν ως τυπικά κτερίσματα, αποτελούσαν, δηλαδή, ένα επιπλέον κομπόδεμα με σκοπό την κάλυψη πάσης φύσεως οικονομικών αναγκών του νεκρού. Στην περίπτωση αυτή το χάλκινο νόμισμα υποδιαίρεσης Β δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι είναι παλαιότερο του κυρίως χαρώνειου πορθμείου.
27Στη διαπίστωση αυτή, ότι δηλαδή τα δύο χάλκινα νομίσματα στο όνομα του Φιλίππου είναι σύγχρονα, ή, τέλος πάντων, ότι το νόμισμα υποδιαίρεσης Α δεν φαίνεται νεότερο του νομίσματος Β, συνηγορεί και το γεγονός ότι η κατάσταση διατήρησής τους μάλλον ευνοεί περισσότερο την πρωιμότητα του δευτέρου.
28Το πιθανότερο, λοιπόν, είναι να έχουμε μια ταφή που θα μπορούσε να χρονολογηθεί από τη νομισματική μαρτυρία στη διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου. Η μαρτυρία της κεραμικής συμβάλλει και αυτή προς την ίδια κατεύθυνση, καθώς το ερυθρόμορφο αρυβαλλοειδές ληκύθιο με διακόσμηση ανθεμίου χρονολογείται από τη Ζωή Κωτίτσα στο 350-330 π.Χ. και μάλλον προς το υψηλότερο όριο αυτού του διαστήματος. Καθώς, μάλιστα, το αγγείο φαίνεται να είναι αχρησιμοποίητο, οδηγεί στη χρονολόγηση του τάφου εντός του ιδίου χρονολογικού πλαισίου41.
29Αν τα παραπάνω ισχύουν, τότε θα πρέπει να τοποθετήσουμε την έναρξη κοπής των αργυρών τριωβόλων του Άργους μειωμένου αιγινητικού βάρους στο τρίτο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. και πάντως πριν από το 320 π.Χ. Ίσως οι παραδοσιακές προτάσεις του 350 ή του 343 π.Χ. είναι περισσότερο συμβατές με τη χρονολόγηση αυτών των κοπών.
Το αργοσ στη μακεδονια
30Ένα επιπλέον ερώτημα, που θα είχε ενδιαφέρον να διερευνηθεί, είναι το πώς βρέθηκαν τα συγκεκριμένα αργυρά νομίσματα του Άργους στην Πύδνα, καθώς αποτελούν μοναδικά δείγματα του είδους στην περιοχή. Ούτως ή άλλως η παρουσία ξενικών νομισματοκοπείων είναι πολύ περιορισμένη στο μεγάλο αυτό μακεδονικό λιμάνι και περιορίζεται στο 6% των ανασκαφικών νομισμάτων, με τη συντριπτική πλειονότητά τους να απαρτίζουν οι κοπές από τη Θράκη και τη Θεσσαλία42. Από τον πελοποννησιακό χώρο μάλιστα εκπροσωπούνται μόνο τα νομισματοκοπεία του Άργους και της Σικυώνος με τρία (3) και δύο (2) αργυρά τεμάχια αντίστοιχα.
31Πιο συγκεκριμένα, σε ένα σύνολο 1200 νομισμάτων από την ανασκαφή της Πύδνας, τα οποία μελετήθηκαν πρόσφατα43, τα 969 χρονολογούνται στο διάστημα ανάμεσα στον 5ο αι. και τον 1ο αι. π.Χ. Από αυτά τα 58 (εκ των οποίων 37 χάλκινα και 21 αργυρά) προέρχονται από 29 εκδότριες αρχές εκτός του ευρύτερου μακεδονικού χώρου. Δέκα (10) τεμάχια, εκ των οποίων τα δύο (2) αργυρά, προέρχονται από τη Θράκη, δεκαοκτώ (18), εκ των οποίων τα τρία (3) αργυρά, προέρχονται από θεσσαλικά νομισματοκοπεία, δύο (2), εκ των οποίων το ένα (1) αργυρό, προέρχονται από τη Λοκρίδα, δύο (2) εκ των οποίων το ένα (1) αργυρό, προέρχονται από τη Φωκίδα, τρία (3) αργυρά από τη Βοιωτία, ένα (1) χάλκινο από την Εύβοια, τέσσερα (4) αργυρά από την Αττική, ένα χάλκινο (1) από τη Μεγαρίδα, ένα (1) αργυρό από την Αίγινα, πέντε (5) αργυρά από πελοποννησιακά νομισματοκοπεία, ένα (1) χάλκινο από την Τρωάδα, ένα (1) αργυρό από την Παμφυλία και, τέλος, εννέα (9) χάλκινες ρωμαϊκές εκδόσεις του 2ου αι. (μετά το 168 π.Χ.).
32Η αντιπροσώπευση σε πίν. 1 έχει ως εξής :
| Θράκη | 10 (τα 2 ΑΡ) |
| Θεσσαλία | 18 (τα 3 ΑΡ) |
| Λοκρίς | 2 (το 1 ΑΡ) |
| Φωκίς | 2 (το 1 ΑΡ) |
| Βοιωτία | 3 ΑΡ |
| Εύβοια | 1 |
| Αττική | 4 ΑΡ |
| Μεγαρίς | 1 |
| Αίγινα | 1 ΑΡ |
| Σικυωνία | 2 ΑΡ |
| Αργολίς | 3 ΑΡ |
| Τρωάς | 1 |
| Παμφυλία | 1 ΑΡ |
| Ρωμαϊκές εκδόσεις | 9 |
| Σύνολο | 58 (τα 21 ΑΡ) |
Πίν. 1. Πύδνα (5ος-1ος αι. π.Χ.). Τα ξενικά νομισματοκοπεία.
33Η εικόνα γίνεται περισσότερο κατανοητή στο παρακάτω γράφημα (εικ. 2) :
Εικ. 2. Μακρύγιαλος (5ος-1ος αι. π.Χ.) : Τα ξενικά νομισματοκοπεία (ἀργυρά και χαλκά).
34Αν εξαιρέσουμε τις όμορες περιοχές της Θράκης και της Θεσσαλίας, καθώς και τις ρωμαϊκές εκδόσεις του 2ου αι. π.Χ. για ευνόητους λόγους, οι υπόλοιπες περιοχές εκπροσωπούνται με ελάχιστα τεμάχια (1 έως 4), γεγονός που τα κατατάσσει στις τυχαίες περιπτώσεις. Οι χάλκινες κοπές, όπως σημείωσε ο L. Robert, αποτυπώνουν ανθρώπινες μετακινήσεις44. Στην περίπτωσή μας, έχουμε να κάνουμε με αργυρές κοπές, και, το πιο ενδιαφέρον, για «νόμιμη» οικονομική πράξη και όχι για μια τυχαία απώλεια, όπως η πλειονότητα των ανασκαφικών ευρημάτων, καθώς μέσω του ταφικού νομίσματος παρέχονται στο νεκρό τα οικονομικά μέσα για κάποιες οικονομικές συναλλαγές, είτε κατά τη μετάβασή του στον άλλο κόσμο, σύμφωνα με την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη, ή ίσως και για μετά. Πρόκειται για τη μοναδική οικονομικής φύσεως δραστηριότητα που αποτυπώνεται αρχαιολογικά.
35Γιατί, λοιπόν, στην Πύδνα του τρίτου τέταρτου του 4ου αι. π.Χ. τοποθετούνται στον τάφο 1060, πέραν των νόμιμων χάλκινων νομισμάτων και τρία αργυρά Άργους, ενάντια στις συνήθεις πρακτικές ;
36Αν κοιτάξουμε την αναλογία των νομισμάτων των ξενικών νομισματοκοπείων στην Πύδνα κατά αιώνα, θα παρατηρήσουμε ότι η συντριπτική πλειονότητά τους χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ., ενώ οι περισσότερες εκδότριες αρχές φαίνεται να παραπέμπουν στον Φίλιππο Β´ (π.χ. η Καρδία, ο Κετρίπορις, οι θεσσαλικές πόλεις Γόννοι, Λάρισα, Τρίκκη, Φάλαννα, Φάρσαλος, η Φωκίς, το Κοινόν των Βοιωτών, η Τανάγρα) (πίν. 2).
| 5ος αι. π.Χ. | 7 | 12% |
| 4ος αι. π.Χ. | 34 | 59% |
| 4ος - 3ος αι. π.Χ. | 2 | 3% |
| 3ος - 2ος αι. π.Χ. | 15 | 26% |
| Σύνολο | 58 | 100% |
Πίν. 2. Πύδνα (5ος-1ος αι. π.Χ.). Τα ξενικά νομισματοκοπεία κατά αιώνα.
37Παρατηρώντας τον παραπάνω κατάλογο των πόλεων είναι σαν να παρακολουθούμε τις εκστρατείες του Φιλίππου. Φαίνεται λογικό από τις εκστρατείες αυτές να έφτασαν και τα αντίστοιχα τοπικά νομίσματα στην Πύδνα.
38Η στρατιωτική παρουσία του Φιλίππου στην Πελοπόννησο ανάγεται ήδη στο 348 π.Χ.45, ενώ στο Άργος μαρτυρείται από το 344 π.Χ.46. Εάν λοιπόν τα αργυρά νομίσματα του Άργους έφτασαν στην Πύδνα μέσω κάποιου μισθοφόρου και για οποιοδήποτε λόγο δεν μπόρεσαν να ανταλλαγούν με αντίστοιχα νόμιμα νομίσματα, αξιοποιήθηκαν στη συγκεκριμένη ταφή, καθώς μάλιστα στον άλλο κόσμο όλες οι εκδότριες αρχές γίνονται δεκτές.
Bibliographie
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
Flament 2009 = Chr. Flament, « Classement stylistique et essai de périodisation des monnaies au loup d’Argos », RN 165 (2009), σ. 81-105.
Papaefthymiou 2011 = E. Papaefthymiou, « Une monnaie grecque inédite : un triobole d’Argos en Argolide », στο N. Holmes (επιμ.), Proceedings of the 14th International Congress of Numismatics, Glasgow 2009 (2011), σ. 310-318.
Notes de bas de page
1 Ευχαριστώ θερμά τον ανασκαφέα Μ. Μπέσιο για την παραχώρηση του υλικού και τις πληροφορίες σχετικά με την ταφή, καθώς και τη Ζ. Κωτίτσα, που ετοιμάζει τη δημοσίευση της κεραμικής του νεκροταφείου της Πύδνας, για τις πληροφορίες σχετικά με το ληκύθιο.
2 Z. Kotitsa, Spätklassische und hellenistische Keramik aus der Nordnekropole von Pydna (in print).
3 D. Portolos, «Some Early Issues of Philip II», στο Μνήμη Martin J. Price (1996), σ. 112-113.
4 Αυτόθι, σ. 113.
5 Flament 2009, σ. 81.
6 Βλ. ενδεικτικά, B. V. Head, Historia Numorum: A Manual of Greek Numismatics (19112), σ. 437-440· S.W. Grose, Catalogue of the McClean Collection of Greek Coins in the Fitzwilliam Museum, vol. II (1926), σ. 452-461· L. Forrer, The Weber Collection, vol. II (1924), σ. 472-479· C.M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins (1976), σ. 96 κ.ε., 100 κ.ε.
7 Βλ. ενδεικτικά, H. P. Borell, «On some Coins of Argos in Argolis, and Particularly on an Early Coin Struck for Phidon King of Argives», NC 6 (1843-1844), σ. 42-52· T. Hackens, «À propos du monnayage d’Argos (vie-iiie s. av. J.-C.)», στο Proceedings of the 8th International Congress of Numismatics 1973 (1976), σ. 83-84.
8 Βλ. π.χ. Α. Λαμπροπουλοσ, «Αρχαία ελληνικά νομίσματα ευρεθένταεν Μυκήναις»,ΑΕ (1896), col. 137-200. Για τους «θησαυρούς» με νομίσματα Άργους, βλ. τελευταία Papaefthymiou 2011, σ. 313, σημ. 24.
9 Βλ. χαρακτηριστικά, Flament 2009· C. Grandjean, «La circulation monétaire à Argos d’après les monnaies de fouille de l’EFA», στο N. Holmes (επιμ.), Proceedings of the 14th International Congress of Numismatics, Glasgow 2009 (2011), σ. 199-202· Chr. Flament, P. Marchetti, Le monnayage argien d’époque romaine (d’Hadrien à Gallien) (2011).
10 Papaefthymiou 2011.
11 T. Hackens (σημ. 6), σ. 84.
12 Flament 2009, σ. 93.
13 Πρόκειται για την τρίτη σειρά της νομισματοκοπίας του Άργους (βλ. τελευταία Ε. Παπαευθυμιου [σημ. 7], σ. 312, όπου και η σχετική βιβλιογραφία) ή τη δεύτερη φάση του τύπου λύκος / Α (deuxième phase : séries lourdes sans carré creux : βλ. Flament 2009, σ. 87-90).
14 BMC Peloponnesus, σ. 140, αρ. 54 κ.ε.
15 L. Forrer (σημ. 5), σ. 4180 κ.ε.· SNG Copenhagen, 28 κ.ε.· R. C. Knapp, J. D. Macisaac, Excavations at Nemea III. The Coins (2005), σ. 154-155.
16 B. V. Head (σημ. 5), σ. 439· S.W. Grose (σημ. 5), σ. 455.
17 BCD Peloponnesos, σ. 265-266.
18 Χ. Β. Κριτζασ, «Οβολοί Αργολικοί», στο Κερμάτια φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου (2009), σ. 9-23.
19 Αυτόθι, σ. 17-20.
20 Papaefthymiou 2011, σ. 313, σημ. 24.
21 Ο «θησαυρός» απαρτίζεται από 83 ΑΡ νομίσματα εκ των οποίων 1 ημίδραχμο Άργους πρώιμου τύπου.
22 Ο «θησαυρός» απαρτίζεται από 25 ΑΡ νομίσματα εκ των οποίων 1 δραχμή Άργους (του τύπου Ήρα / Διομήδης όπως BMC Peloponnesus, πίν. 27, 12).
23 Ο «θησαυρός» απαρτίζεται από 28+ ΑΡ και 2+ ΧΑ νομίσματα εκ των οποίων 1 τριώβολο Άργους, όπως SNG Copenhagen, 1, πολύ πρώιμο.
24 Ο «θησαυρός» απαρτίζεται από 478+ ΑΡ νομίσματα εκ των οποίων 2 τριώβολα Άργους.
25 Το εύρημα απαρτίζεται από περ. 150 ΑΡ νομίσματα εκ των οποίων 24 Άργους για τα οποία η μόνη πληροφορία που δίνεται είναι : Argos (468-400) : 24 trioboles usés. Βλ. Ι. Varoucha-Christodoulopoulou, «Acquisitions du Musée numismatique d’Athènes», BCH 84 (1960), σ. 489.
26 Ο «θησαυρός» απαρτίζεται από 11 ΑΡ νομίσματα εκ των οποίων τα 9 Άργους, το 1 Αίγινας και το 1 ψευδοαιγινητικό (βλ. Μ. Οικονομιδου, ΑΔ 23 [1968], σ. 13).
27 Ο «θησαυρός» απαρτίζεται από 500+ ΑΡ οβολούς Αίγινας, Άργους και Ερμιόνης, καθώς και ΧΑ νομίσματα Τίρυνθος.
28 Ο «θησαυρός» απαρτίζεται από 9 ΑΡ νομίσματα Φωκίδος, Θηβών, Αίγινας, Σικυώνος και Άργους.
29 Βλ. G. Le Rider, Monnaies crétoises du ve au ier siècle avant J.-C. (1966), σ. 9, 19 και 38.
30 Ο «θησαυρός» απαρτίζεται από 8+ ΑΡ νομίσματα Άργους, Κορίνθου και Φιλίππου Γ΄. Πιο αναλυτικά βλ. Μ. Οικονομιδου (σημ. 25), σ. 12.
31 Β. Πουλιοσ, «Ταφικός “θησαυρός” χάλκινων νομισμάτων 4ου αι. π.Χ. από τον Άγιο Χριστόφορο νομού Σερρών», ΑΔ 37 (1982), Α, σ. 188-202· Δ. Λαζαριδησ κ.ά., Ο Τύμβος της Νικήσιανης (1992), σ. 51-52· I. Touratsoglou, «À la recherche du monnayage de bronze de Philippe II de Macédoine. Note préliminaire», BSFN 58/6 (2003), σ. 97-101· Ch. Gatzolis, «A Re-Consideration of the Bronze Coinage of Alexander III and Cassander in the Light of New Excavation and Hoard Evidence», στο M. Tiverios κ.ά. (επιμ.), Threpteria. Studies on Ancient Macedonia (2012), σ. 380-397.
32 K. Chryssanthaki-Nagle, «La monnaie funéraire dans les nécropoles de Macédoine», στο A.-M. Guimier-Sorbets κ.ά. (επιμ.), Rois, cités, nécropoles : institutions, rites et monuments en Macédoine (2006), σ. 89-103.
33 D. Kurtz, J. Boardman, Έθιμα ταφής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (1994), σ. 153· I. Morris, Death-Ritual and Social Structure in Classical Antiquity (1992), σ. 104-108.
34 Για ανασκόπηση των πηγών βλ. S. T. Stevens, «Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice», Phoenix 3 (1991), σ. 215-29, καθώς και K. Grinder-Hansen, «Charon’s Fee in Ancient Greece. Some Remarks on a Well-Known Death Rite», Acta Hyperborea 3 (1991), σ. 207-218.
35 Λουκιανός, Χάρων ή Επισκοπούντες, 11, 11-12.
36 Λουκιανός, Περί πένθους, 10.
37 S. T. Stevens (σημ. 33), σ. 216-217.
38 D. M. Robinson, Excavations at Olynthus 9. Necrolynthia: A Study in Greek Burial and Anthropology (1942), σ. 205.
39 S. T. Stevens (σημ. 33), σ. 225.
40 Αυτόθι.
41 Z. Kotitsa (σημ. 1).
42 Χ. Γκατζολησ, Η κυκλοφορία του χάλκινου νομίσματος στη Μακεδονία (5ος-1ος αι. π.Χ.), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, ΑΠΘ (2010).
43 Αυτόθι.
44 L. Robert, Monnaies antiques en Troade (1966), σ. 113-114· S. Psoma κ.ά., The Coins from Maroneia and the Classical City at Molyvoti. A Contribution to the History of Aegean Thrace (2008), σ. 245. Για διαφορετικές προτάσεις βλ. J.H. Kroll, The Athenian Agora XXVI. The Greek Coins (1993), σ. 166-170· R.C. Knapp, J.D. Macisaac (σημ. 15), σ. 36-49· Fr. de Callataÿ, «Greek Coins from Archaeological Excavations: A Conspectus of Conspectuses and a Call from Chronological Tables», στο P.G. van Alfen (επιμ.), Agoranomia. Studies in Money and Exchange Presented to John H. Kroll (2006), σ. 177-200.
45 Δημοσθένης, Περὶ τῆς Παραπρεσβείας, Ἑτέρα Ὑπόθεσις, 3.
46 Δημοσθένης, Κατὰ Φιλίππου Β´, 15. Για τον σχολιασμό του αποσπάσματος και των ιστορικών γεγονότων της περιόδου, βλ. N. G. L. Hammond, G. T. Griffith, A History of Macedonia II (1979), σ. 476 κ.ε.
Auteur
Αρχαιολόγος, Προϊστάμενος Τμήματος Δημοσίων Σχέσεων, Τεκμηρίωσης και Δημοσιευμάτων, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
