Νόμισμα και αρχαία ελληνικά ιερά στην Πελοπόννησο
Coinage and the ancient Greek sanctuaries in the Peloponnese
Monnayage et sanctuaires grecs antiques dans le Péloponnèse
p. 97-107
Résumés
Depuis la fin du vie s. av. J.-C., la présence de monnaies est bien attestée dans les sanctuaires du Péloponnèse en lien avec les pratiques cultuelles et les activités qui s’y déroulent. Il faut en chercher les raisons dans le contexte socio-économique des valeurs qui s’incarnent essentiellement dans la cité-État, avant de s’étendre plus généralement à la sphère religieuse en général. Les monnaies sont offertes aux dieux, d’une part comme témoignage de piété et, de l’autre, comme mode d’expression de la reconnaissance en vue d’établir des relations entre l’homme et la divinité, de s’assurer la faveur divine et d’acquérir le prestige social. En même temps, la monnaie a une fonction concrète dans de nombreuses situations, comme l’on peut s’y attendre dans une société fondée sur une économie d’échange, qui se reflète essentiellement dans l’usage de la monnaie. Elle est en relation avec l’organisation de concours panhelléniques et de fêtes en l’honneur des dieux. Elle est également utilisée dans les échanges qui ont lieu dans le cadre des sanctuaires. Elle est investie dans la réalisation de vastes programmes édilitaires et dans la commande de créations artistiques. Enfin, les monnaies constituent un témoignage indirect sur les origines de tous ceux – représentants, voyageurs, pèlerins, soldats, marchands – qui visitent ces sanctuaires.
Coins have been a significant presence in sanctuaries in the Peloponnese since the end of the 6th c. BC due to their association with cult practices and activities that took place there. Causes should be explored within the economic and social context of values implemented chiefly in the city-state and the religious environment in general. Coins are offered to deities as, on one hand, an expression of piety and on the other, a means of recompense in order to ease relations between the devotee and the divinity, to redeem the divine favour and to attain social prestige. At the same time, the function of coins is instrumental in numerous situations, as expected in a society that has adopted a monetary economy reflected primarily in the use of coinage. It is connected with the organization of pan-Hellenic games and festivals in honour of the gods. It is utilized in transactions carried out within the sanctuaries’ premises. It is traced in the completion of ambitious construction programmes and the commission of artistic creations. Finally, coins constitute an indirect testimony on the origins of all —representatives, travellers, pilgrims, soldiers, merchants— visitors in these sacred places.
Από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ., τo νόμισμα έχει μια σημαντική παρουσία στα ιερά της Πελοποννήσου, καθώς συνδέεται με λατρευτικές πρακτικές και δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα σε αυτά. Τα αίτια πρέπει να αναζητηθούν στο οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο αξιών και κανόνων που εφαρμόζονται καταρχήν στην πόλη-κράτος, και κατ’ επέκταση στο λατρευτικό θρησκευτικό περιβάλλον. Το νόμισμα προσφέρεται στις θεότητες αφενός ως έκφραση ευλάβειας και αφετέρου ως μέσο ανταπόδοσης με στόχο την εξομάλυνση των σχέσεων ανάμεσα στον άνθρωπο και το θείο, την εξαργύρωση της θεϊκής ευμένειας και την επίτευξη της κοινωνικής προβολής. Παράλληλα, ο ρόλος του είναι λειτουργικός σε πληθώρα περιστάσεων, όπως είναι αναμενόμενο για μια κοινωνία με εγχρήματη οικονομία, η οποία αντανακλάται, πρωτίστως, στη χρήση νομίσματος. Σχετίζεται με τη διεξαγωγή πανελλήνιων αγώνων και πανηγύρεων προς τιμήν των θεών. Χρησιμοποιείται σε συναλλαγές που πραγματοποιούνται στα όρια των ιερών. Ανιχνεύεται στην υλοποίηση μεγαλόπνοων οικοδομικών προγραμμάτων και στην ανάθεση καλλιτεχνικών δημιουργημάτων. Τέλος, αποτελεί έμμεση μαρτυρία για την προέλευση όσων – αντιπροσώπων, ταξιδιωτών, προσκυνητών, στρατιωτών, εμπόρων – επισκέπτονται τα ιερά.
Texte intégral
Περίβολος δὲ ἀγορᾶς μέγας κατὰ τρόπον τὸν ἀρχαιότερόν ἐστιν ἐν Φαραῖς, Ἑρμοῦ δὲ ἐν μέσῃ τῇ ἀγορᾷ λίθου πεποιημένον ἄγαλμα ἔχον καὶ γένεια […]. Καλεῖται μὲν δὴ Ἀγοραῖος, παρὰ δὲ αὐτῷ καὶ χρηστήριον καθέστηκε. Κεῖται δὲ πρὸ τοῦ ἀγάλματος ἑστία, λίθου καὶ αὐτή, μολίβδῳ δὲ πρὸς τὴν ἑστίαν προσέχονται λύχνοι χαλκοῖ. Ἀφικόμενος οὖν περὶ ἑσπέραν ὁ τῷ θεῷ χρώμενος λιβανωτόν τε ἐπὶ τῆς ἑστίας θυμιᾷ καὶ ἐμπλήσας τοὺς λύχνους ἐλαίου καὶ ἐξάψας τίθησιν ἐπὶ τὸν βωμὸν τοῦ ἀγάλματος ἐν δεξιᾷ νόμισμα ἐπιχώριον –καλεῖται δὲ χαλκοῦς τὸ νόμισμα– καὶ ἐρωτᾷ πρὸς τὸ οὖς τὸν θεὸν ὁποῖόν τι καὶ ἑκάστῳ τὸ ἐρώτημά ἐστι.
Παυσανίας, VII, 22, 2-3
1Στην περιγραφή της αγοράς της πόλης των Φαρών στην Αχαΐα από τον περιηγητή και συγγραφέα του 2ου αι. μ.Χ. Παυσανία, δίνεται μια σημαντική μαρτυρία για τον ιδιαίτερο ρόλο του νομίσματος στις λατρευτικές πρακτικές και συνακόλουθα της παρουσίας του σε ένα ιερό. Ωστόσο, οι λατρευτικές πρακτικές δεν είναι η μόνη αιτιολογία αυτής της παρουσίας, καθώς το νόμισμα συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με αρκετές από τις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στο χώρο του ιερού. Για παράδειγμα, τα νομίσματα προσφέρονται ως αναθήματα στις θεότητες, αλλά και για την κάλυψη διαφόρων αναγκών με σκοπό να εκφρασθεί η ευλάβεια, να εξαργυρωθεί η προστασία του θείου, να επιτευχθεί η κοινωνική προβολή. Οι προσφορές αυτές είναι από τις πιο σημαντικές πράξεις σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Βρίσκονται στο επίκεντρο μιας πολύπλευρης σχέσης, κατά πρώτον, μεταξύ του ατόμου και της θεότητας από την οποία ζητά ή ανταποδίδει μια χάρη, κατά δεύτερον, μεταξύ του ατόμου και της πόλης-κράτους, αφού η προσφορά συνδέεται άμεσα με την ταυτότητά του, την κοινωνική του θέση και τον ρόλο του στην πολιτική κοινότητα και, κατά τρίτον, μεταξύ της θεότητας και της πόλης-κράτους, καθώς η τελευταία μπορούσε να θεωρήσει τον πλούτο και τη φήμη του ιερού που βρίσκεται στην επικράτειά της ως απόδειξη της στενής της σχέσης με τη θεότητα. Ορισμένες από αυτές τις δραστηριότητες και η σχέση τους με το νόμισμα στα ιερά της Πελοποννήσου από τους αρχαϊκούς έως και τους ελληνιστικούς χρόνους εξετάζονται στη συνέχεια.
Νομισμα και λατρευτικεσ πρακτικεσ
2Η σύνδεση του νομίσματος με λατρευτικές πρακτικές χρονολογείται πιθανότατα από την εποχή της επινόησής του. Αποτελεί τη συνέχεια μιας πρακτικής της προκερματικής περιόδου, όταν στα ιερά αφιερώνονταν σιδερένιοι οβελοί και άλλα χρηστικά μεταλλικά αντικείμενα, όπως πελέκεις, τρίποδες και λέβητες, τα οποία λειτουργούσαν ως μορφή χρήματος1.
3Η ανάθεση σιδερένιων οβελών είναι ένα φαινόμενο αρκετά διαδεδομένο στα ιερά της Πελοποννήσου. Σύμφωνα με τις φιλολογικές μαρτυρίες, οβελούς αφιέρωσε ο Φείδων στο Ηραίο του Άργους2. Πιθανόν να πρόκειται για τη δέσμη των οβελών που βρέθηκαν ΒΑ του ανδήρου του δεύτερου ναού της Ήρας3. Στο Ηραίο της Περαχώρας εκτός από τους οβελούς, που είχαν καταχωθεί μαζί με άλλα αφιερώματα στους αποθέτες του ιερού4, βρέθηκε και λίθινη βάση με την επιγραφή ΔΡΑΧΜΑ ΕΓΟ ΗΕΡΑ ΛΕΥΚ[ΟΛΕΝΕ], όπου με τη λέξη δράχμα αποδίδεται το σύνολο των οβελών, οι οποίοι ήταν στερεωμένοι σε εγκοπές της βάσης και είχαν ανατεθεί στο ιερό5. Οβελοί έχουν βρεθεί στο ιερό του Διός στη Νεμέα6, στο ιερό του Διός στην Ολυμπία7, στο ιερό της Αθηνάς στην ακρόπολη της αρχαίας Στυμφάλου8, στον βωμό τέφρας του Λυκαίου Διός9, στο ιερό του Απόλλωνος Τυρίτα στην Κυνουρία10, στο ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας11 και στην ακρόπολη –πιθανόν αφιερώματα στο ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου12– της αρχαίας Σπάρτης. Τέλος, η λέξη οβελός αναφέρεται σε αποσπασματική επιγραφή αρχαϊκών χρόνων, που βρέθηκε στην ακρόπολη των Μυκηνών13.
4Με λατρευτικές πρακτικές μπορεί να σχετίζεται η απόθεση νομισμάτων εντός του ναού. Τα 128 αργυρά νομίσματα –κυρίως κοπές Αιγίνης και Κορίνθου– που βρέθηκαν σε αποθέτες εντός του ναού του Ποσειδώνος στα Ίσθμια14, καθώς και οι τρεις χρυσοί δαρεικοί, που βρέθηκαν σε άμεση γειτνίαση με αυτόν15, πρέπει να ήταν αφιερώματα και ως κτήμα του θεού καταχώθηκαν όταν καταστράφηκε ο αρχαϊκός ναός. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο θησαυρός Πόρτο Χέλι 1970 (IGCH 36) με δεκαοκτώ αργυρές κοπές Αιγίνης του δεύτερου μισού του 6ου αι. π.Χ., που βρέθηκε στο σηκό του καταποντισμένου ναού του Απόλλωνα στους Αλιείς16. Επίσης, τα 100 αργυρά και χάλκινα νομίσματα, που βρέθηκαν στο ιερό της Αθηνάς στην αρχαία Στύμφαλο17. Στο άβατο του Ασκληπιείου της Λέρνας στην αρχαία Κόρινθο βρέθηκε ο θησαυρός Κόρινθος 1932 (IGCH 64) με τρεις αργυρές και πενήντα δύο χάλκινες κοπές Κορίνθου, καθώς και από ένα χάλκινο νόμισμα Φλιούντος και Τεγέας18. Τέσσερεις αργυρές κοπές Κορίνθου του 5ου αι. π.Χ. βρέθηκαν κάτω από το βάθρο του λατρευτικού αγάλματος στο Ηραίο της Περαχώρας19.
5Με τη λατρευτική πρακτική συνδέεται και η ρίψη νομισμάτων στο βωμό. Από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα νομίσματα που βρέθηκαν στο βωμό τέφρας στο ιερό του Διός Λυκαίου20, στο βωμό τέφρας που εντάχθηκε στο επονομαζόμενο κτήριο Ε στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου21, στο βωμό, καθώς και σε κατάλοιπα θυσίας, κοντά στο ναό του Διός στη Νεμέα22.
6Ορισμένες φορές στο νόμισμα προσδίδεται προσωπικός χαρακτήρας, όταν, εκ των υστέρων, με στίξη ή με χάραξη προστίθενται σε αυτό αναθηματικές επιγραφές. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τρία αργυρά νομίσματα: ένας στατήρας Σικυώνος του 4ου αι. π.Χ. με στικτή επιγραφή στην εμπρόσθια όψη αφιερωμένος στην Αρτέμιδα23, ένα τριώβολο Φενεού της περιόδου 431-370 π.Χ. με εγχάρακτη τη λέξη ΕΥΧΑ στην εμπρόσθια όψη24 και ένας στατήρας Στυμφάλου του 4ου αι. π.Χ. με στικτή επιγραφή στην οπίσθια όψη, αφιερωμένος στον Ασκληπιό25. Αν και τα υπάρχοντα στοιχεία δεν επιτρέπουν να υποστηριχθεί με βεβαιότητα ότι τα συγκεκριμένα νομίσματα ήταν αναθήματα σε πελοποννησιακά ιερά, συμπεριλαμβάνονται στην παρούσα επισκόπηση, καθώς πρόκειται για κοπές πόλεων της Πελοποννήσου.
Νομισμα και επισκεπτεσ στα ιερα
7Η κυριότερη αφορμή συνάθροισης επισκεπτών σε ένα ιερό είναι η εορτή και η πανήγυρις26. Η έλευσή τους συνεπάγεται αγορά αναθημάτων, προμήθεια σφαγίων για τη θυσία, εξασφάλιση καταλύματος, πληρωμή τροφής και πότου. Συχνά, τα νομίσματα που ανευρίσκονται σε ένα ιερό παρέχουν πληροφορίες για την προέλευση των επισκεπτών του και αντανακλούν τις μικρής κλίμακας συναλλαγές που γίνονται σε αυτό.
8Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελούν τα χάλκινα νομίσματα –στην πλειονότητά τους κοπές Άργους, Κορίνθου, Σικυώνος, Φλιούντος και Κλεωνών– που βρέθηκαν στο στάδιο του ιερού του Διός στη Νεμέα. Ο εντοπισμός μεγάλου αριθμού νομισμάτων της κάθε εκδότριας αρχής σε συγκεκριμένες θέσεις στα πρανή του σταδίου και η απουσία τους από άλλες, πρέπει να οφείλεται στο ότι οι θεατές από την κάθε πόλη καταλάμβαναν συγκεκριμένες θέσεις στο στάδιο, σύμφωνα με τον τόπο προέλευσής τους. Τα νομίσματα ίσως έπεσαν από τα βαλάντια κάποιων θεατών που ήθελαν να αγοράσουν φαγητό και ποτό κατά τη διάρκεια των αγώνων ή έπαιζαν κατά τα διαλείμματα ένα παιχνίδι, που ονομαζόταν στην αρχαιότητα χαλκισμός27. Επιπλέον, τα λίγα νομίσματα που βρέθηκαν στα αποδυτήρια, πιθανόν να ανήκαν σε αθλητές, οι οποίοι, επειδή αγωνίζονταν γυμνοί, άφηναν τα χρήματά τους εκεί προς αποφυγήν κλοπής28.
9Ενδεικτικά για την ποικίλη προέλευση των επισκεπτών είναι και τα νομίσματα από το ιερό του Διός στην Ολυμπία. Στα νομισματικά ευρήματα από το νοτιοανατολικό τομέα του ιερού αντιπροσωπεύονται σημαντικός αριθμός εκδοτριών αρχών της ηπειρωτικής Ελλάδας –όπως είναι αναμενόμενο για ένα πανελλήνιο ιερό– ωστόσο υπερτερούν οι κοπές των πόλεων της Πελοποννήσου, κυρίως της Ήλιδος, της Ηραίας και της Σικυώνος29.
10Νομίσματα για μικρής κλίμακας συναλλαγές των επισκεπτών του ιερού θα πρέπει να θεωρηθούν τα χάλκινα νομίσματα Καλαύρειας, Σικυώνος και Τροιζήνας, που βρέθηκαν σ’ ένα κλειστό σύνολο μαζί με χρηστική κεραμική, οστά ζώων, όστρεα και καρφιά στο επονομαζόμενο κτήριο Γ του ιερού του Ποσειδώνα στην Καλαύρεια (Πόρος). Τα ευρήματα ερμηνεύθηκαν ως κατάλοιπα ενός τελετουργικού δείπνου που τελέστηκε με αφορμή κάποιο σημαντικό γεγονός30.
Νομισμα και οικονομικη δραστηριοτητα
11Άμεσα συνυφασμένοι με τις οικονομικές δραστηριότητες στα ιερά είναι οι λίθινοι θησαυροί, όπου οι πιστοί έριχναν τα προκαθορισμένα χρηματικά αντίτιμα για την τέλεση θυσίας, τη χρησμοδοσία ή άλλες λατρευτικές πρακτικές. Πρόκειται για επιμελημένες κατασκευές, όπως φαίνεται και από τη σχετική αναφορά στην οικοδομική επιγραφή του ναού του Ασκληπιού στην Επίδαυρο31. Οι θησαυροί τοποθετούνται σε διάφορες θέσεις μέσα στο ιερό32. Έχουν βρεθεί μπροστά από τον βωμό, όπως στο ιερό του Ασκληπιού στην Κόρινθο33 –ο οποίος μάλιστα περιείχε και το θησαυρό Κόρινθος 1931 (IGCH 353) με δώδεκα χάλκινες κοπές Λακεδαίμονος, Ήλιδος και Κερκύρας ελληνιστικών χρόνων34–, μπροστά από το λατρευτικό άγαλμα, όπως στο παρόδιο ιερό στην Κοκκινόβρυση35, στο εσωτερικό του ναού δίπλα από την τράπεζα προσφορών και τη βάση του λατρευτικού αγάλματος, όπως στο ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας στη Μεσσήνη36, στο εσωτερικό λατρευτικού κτήριου, όπως στο ιερό του Ασκληπιού και της Υγείας στην ακρόπολη της αρχαίας Θουρίας37. Προς αποφυγήν κλοπών, οι θησαυροί τις περισσότερες φορές κλείδωναν. Αυτό μαρτυρείται στην επιγραφή από το ιερό του Πυθίου Απόλλωνος στο Άργος του 4ου αι. π.Χ., όπου αναφέρεται η κατασκευή θησαυρών με κλειδωνιά για τη φύλαξη των πελάνων, των πολύτιμων χρηματικών προσφορών στη θεότητα38. Επίσης, στην επιγραφή των Μεγάλων Μυστηρίων της Ανδανίας στη Μεσσηνία του 91 π.Χ., όπου αναφέρεται η κατασκευή δύο λίθινων θησαυρών που ασφαλίζονται με κλειδωνιά39.
12Στο Άργος βρέθηκε μεγάλο μέρος του οικονομικού αρχείου του ιερού της Αθηνάς, πολιούχου της πόλης μέχρι την αντικατάστασή της από την Ήρα στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. Πρόκειται για ενεπίγραφους χάλκινους και μολύβδινους πίνακες (τελαμώνες) με κείμενα που αφορούν σε απολογισμούς, πράξεις ανάληψης και κατάθεσης χρημάτων, έσοδα από τόκους δανείων που χορηγούσε το ιερό, δαπάνες για οικοδομικά προγράμματα και άλλες οικονομικές δραστηριότητες. Οι τελαμώνες φυλάσσονταν σε λίθινες θήκες (πέτροι), καθώς και σε πήλινα και χάλκινα αγγεία (λέκεα), θαμμένα στο έδαφος και καλυμμένα με βαριές λίθινες πλάκες. Τα ψήγματα χρυσού που βρέθηκαν σε κάποιες πινακίδες υποδηλώνουν τη χρήση των θηκών και των αγγείων ως θησαυρών. Κάθε φορά που γίνονταν αναλήψεις ή καταθέσεις χρημάτων ή πολυτίμων μετάλλων τοποθετούσαν σε αυτά ένα πίνακα ως αποδεικτικό της πράξης. Ο θησαυρός της Αθηνάς φιλοξενούσε και χρήματα του Ηραίου, γεγονός που πιθανολογεί τη λειτουργία του ως κεντρικής τράπεζας της πόλης του Άργους40.
13Οι ιερές συνθήκες εκεχειρίας, οι ιεροί νόμοι, τα τιμητικά ψηφίσματα και οι απελευθερωτικές επιγραφές είναι αδιάψευστοι μάρτυρες των χρηματικών ποσών που εισρέουν στα ταμεία των ιερών και αποδίδονται απευθείας στη θεότητα.
14Τα ποσά αυτά μπορεί να προέρχονται από δήμευση περιουσιών κρατικών λειτουργών, όπως αναφέρεται σε χάλκινη επιγραφή από τους Αλιείς ή το Άργος41.
15Μπορεί, επίσης να προέρχονται από επιβολή προστίμων. Σε χάλκινη επιγραφή του 500 π.Χ. από την Ολυμπία αναφέρεται ότι σε περίπτωση καταπάτησης των όρων της εκατονταετούς συνθήκης ανάμεσα στις πόλεις Ηραία και Ήλιδα θα καταβληθεί ένα τάλαντο αργύρου στον Ολύμπιο Δία42. Βαρύτατα πρόστιμα επιβάλλονταν και σε αθλητές που παρέβαιναν τους κανόνες των αγωνισμάτων, όπως μαρτυρείται σε χάλκινη επιγραφή του τελευταίου τετάρτου του 6ου αι. π.Χ. από την Ολυμπία43. Αναφορά προστίμων σε περίπτωση προσβολής της πράξης απελευθέρωσης δούλων γίνεται σε στικτή επιγραφή του 369-330 π.Χ. από το ιερό της Αφροδίτης ή της Αρτέμιδος στο όρος Κωτίλιον, όπου τα χρήματα από τα πρόστιμα θα περιέρχονται στην κατοχή του Απόλλωνα Βασσίτα, του Πάνα Σινόεντα, της Αρτέμιδας Κωτιλίας και της Fορθασίας44. Επίσης, σε επιγραφή του πρώτου μισού του 3ου αι. π.Χ. από το ιερό της Αρτέμιδας Λιμνάτιδος στη Μεσσήνη, όπου το πρόστιμο σε περίπτωση καταπάτησης της απελευθερωτικής πράξης ορίζεται σε δέκα μνες αργύρου και θα πρέπει να καταβληθεί στο ιερό της θεάς45. Αναφορά επιβολής βαρύτατων προστίμων γίνεται σε περίπτωση προσβολής ή αθέτησης του τελετουργικού και στον ιερό νόμο της Ανδανίας στη Μεσσηνία, όπου η άρνηση όρκου από τους μύστες τιμωρείται με πρόστιμο 1.000 δραχμών46. Σε επιγραφή του 4ου αι. π.Χ. από το ιερό της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα αναφέρονται βαρύτατα πρόστιμα που αφορούν στους όρους βόσκησης των ζώων στο τέμενος της θεάς47. Βαρύτατα είναι τα πρόστιμα και για όσους ρυπαίνουν το τέμενος του ιερού, όπως φαίνεται σε ιερό νόμο του 2ου αι. π.Χ. από το ιερό της Επιδαύρου, όπου το ποσό κυμαίνεται από 50 έως 100 δραχμές48.
16Στις προσόδους των ιερών συγκαταλέγεται η προσφορά χρημάτων ή άλλων δωρεών προς τη θεότητα. Έτσι, τον 3ο αι. π.Χ., οι εύποροι πολίτες της Καλαύρειας, Αγασικλής και Νικαγόρεια, προσφέρουν ένα χρηματικό ποσό και ένα κτήμα στο ιερό του Ποσειδώνα, τα οποία εν συνεχεία εκμεταλλεύεται το ιερό χορηγώντας έντοκα δάνεια και μισθώνοντας τη γη49. Σε ψήφισμα του ιερατείου της Δήμητρας και της Κόρης στη Μαντίνεια του 43 π.Χ. αναφέρεται ότι η Φαηνά Δαματρίου, εύπορη γυναίκα της Μαντίνειας, προσφέρει 120 δραχμές για τη συντήρηση του Μεγάρου (ναού) της Δήμητρας. Στην ίδια επιγραφή αναφέρεται ότι η Νικίππη Παυσία το 61 π.Χ. ανέλαβε τη δαπάνη των Κοραγίων, γιορτή προς τιμήν της Κόρης50.
17Μια σημαντική οικονομική δραστηριότητα είναι τα οικοδομικά προγράμματα, κυρίως στα μεγάλα ιερά. Η διαχείριση του ταμείου, η επίβλεψη, η υλοποίηση και η πληρωμή των εργασιών φαίνεται να είναι αποκλειστική ευθύνη του ιερατείου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η οικοδομική επιγραφή της Θόλου στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου, όπου καταγράφονται οι απολογισμοί της κατασκευής του κτηρίου51. Οι απολογισμοί δίνονται ανά μήνα και ο κάθε απολογισμός προσδιορίζεται από το όνομα του εκπροσώπου της Βουλής της Επιδαύρου και το όνομα του ιερέα του Ασκληπιού, που χορηγεί τα χρήματα για την πληρωμή των εργασιών. Μεγάλα ποσά δίνονται σε διάσημους καλλιτέχνες για την κατασκευή λατρευτικών αγαλμάτων και του γλυπτού διακόσμου των ναών. Στο ιερό της Επιδαύρου, ο Πάριος γλύπτης Θρασυμήδης φιλοτέχνησε το λατρευτικό άγαλμα του Ασκληπιού με χρυσό και ελεφαντόδοντο που κόστισαν πενήντα τάλαντα, ενώ για τα θυρώματα και την οροφή του ναού του Ασκληπιού έλαβε 9.800 δραχμές52. Στον ίδιο ναό, ο Αθηναίος γλύπτης Τιμόθεος έλαβε 900 δραχμές για την κατασκευή έξι μετοπών και 2240 δραχμές για τα ακρωτήρια του δυτικού αετώματος53. Η Λυκόσουρα οφείλει στον Μεσσήνιο γλύπτη Δαμοφώντα το ποσό των 3.546 αργυρών τετραδράχμων, το οποίο ο καλλιτέχνης χαρίζει ή αναβάλλει την είσπραξή του ύστερα από αίτημα της πόλης54.
18Μια πράξη με σαφή οικονομικό χαρακτήρα είναι η απόκρυψη νομισματικών θησαυρών στο χώρο του ιερού. Σε αυτή την περίπτωση είναι δύσκολο να ειπωθεί με βεβαιότητα αν πρόκειται για περιουσιακό στοιχείο της θεότητας ή κάποιου ιδιώτη. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο θησαυρός Επίδαυρος 1977 (CH VII [1985], αρ. 64· CH IX [2002], αρ. 129) με 92 χρυσούς στατήρες Φιλίππου Β΄, Αλεξάνδρου Γ΄, Φιλίππου Γ΄ Αρριδαίου, Λυσιμάχου, Δημητρίου Α΄ Πολιορκητού και Σελεύκου Α΄, ο οποίος βρέθηκε στο ιερό της Αρτέμιδος στην πόλη της αρχαίας Επιδαύρου55.
Κοπη νομισματοσ στα ιερα
19Μια ιδιαίτερη παράμετρος που συνδέει το νόμισμα με τα ιερά είναι η κοπή νομίσματος στο χώρο του ιερού, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες του ιερού.
20Η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση είναι η νομισματοκοπία της Ήλιδος. Oι επιγραφές αρχικά FA και αργότερα FAΛΕΙΩN, που αναγράφονται στην οπίσθια και ενίοτε στην εμπρόσθια όψη των νομισμάτων, καταδεικνύουν χωρίς αμφιβολία ότι η υπεύθυνη εκδότρια αρχή ήταν οι Ηλείοι. Ωστόσο, διαφορετικές απόψεις έχουν διατυπωθεί αναφορικά με την τοποθεσία λειτουργίας του νομισματοκοπείου. Η πρώτη θεωρεί ότι τα νομίσματα κόβονταν στην πόλη της Ήλιδος56, ενώ η δεύτερη και επικρατέστερη, στο ιερό της Ολυμπίας57. Σύμφωνα με την άποψη που τοποθετεί την παραγωγή της νομισματοκοπίας στο ιερό, αρχικά υπήρχε ένα μόνο νομισματοκοπείο, το οποίο, λόγω της αναφοράς των νομισματικών τύπων στο Δία σχετιζόταν με το ναό του Διός. Από το 420 π.Χ. κόπηκαν και νομίσματα με την κεφαλή της Ήρας στην εμπρόσθια όψη, για τα οποία θεωρήθηκε ότι είναι προϊόντα ενός δεύτερου εργαστηρίου που συνδέθηκε με το ναό της Ήρας58. Tα δύο εργαστήρια λειτούργησαν παράλληλα έως τις αρχές της ελληνιστικής περιόδου, οπότε σταμάτησαν να εκδίδονται οι σειρές με την κεφαλή της Ήρας59.
21Λειτουργία νομισματοκοπείου για την κάλυψη των αναγκών του ιερού, προτάθηκε και για το ιερό του Διός Λυκαίου. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, οι αργυρές κοπές αιγινητικού βάρους με παράσταση Διός Λυκαίου στην εμπρόσθια όψη και κεφαλή Δέσποινας ή Αρτέμιδος και την επιγραφή ΑΡΚΑΔΙΚΟΝ στην οπίσθια εκδόθηκαν από το ιερό του Διός Λυκαίου, στο πλαίσιο της οργάνωσης εορτών και αγώνων60, πρόταση που έχει όμως αμφισβητηθεί61.
22Ένδειξη για τη σύνδεση του νομισματοκοπείου με το ιερό αποτελούν τα άπαιστα πέταλα και οι ράβδοι από κράμα χαλκού, που βρέθηκαν στην επίχωση ενός ναού ανατολικά της αγοράς του αρχαίου Άργους. Η παρουσία αυτών των αντικειμένων στο συγκεκριμένο χώρο ερμηνεύθηκε ως απόσυρση και ανάθεσή τους στο ιερό, πιθανόν μετά από παύση λειτουργίας του νομισματοκοπείου της πόλης62. Κατ’ άλλη άποψη, τα συγκεκριμένα ευρήματα ίσως αποτελούν απόδειξη ότι το νομισματοκοπείο λειτούργησε μέσα στο ιερό63.
Notes de bas de page
1 I. Strøm, «Obeloi ofPre- or Protomonetary Value in the Greek Sanctuaries», στο T. Linders, B. Alroth (επιμ.), Economics of Cult in the Ancient Greek World. Proceedings of the Uppsala Symposium 1990 (1992), σ. 41-51· H. Nicolet-Pierre, Numismatique grecque (2002), σ. 90-100.
2 Ετυμολογικόν Μέγα, 613, λ. «ὀβελίσκος».
3 C. Waldstein, «General Introduction», στο C. Waldstein (επιμ.), The Argive Heraion I (1902), σ. 61-63, εικ. 31· F. De Cou, «The Bronzes of the Argive Heraeum», στο C. Waldstein (επιμ.), The Argive Heraion II (1905), σ. 300-323, πίν. CXXVII-CXXXIII.
4 T. J. Dunbabin, «Objects in Οther Μetals», στο H. Payne κ.ά. (επιμ.), Perachora. The Sanctuaries of Hera Akraia and Limenia. Excavations of the British School of Archaeology of Athens, 1930–1933 (1940), σ. 71-72, πίν. 17, και σ. 175, πίν. 77, αρ. 1-12.
5 Υπάρχουν δύο προτάσεις αναφορικά με τη συμπλήρωση της επιγραφής: α. ΔΡΑΧΜΑ ΕΓΟ ΗΕΡΑ ΛΕΥΚ[ΟΛΕΝΕ ΚΕΙΜΑΙ ΕΝ ΑΥ]ΛΑΙ (G. Wade-Gery, «The Inscriptions on Stone», στο H. Payne κ.ά. [παραπάνω], σ. 257-262)· β. ΔΡΑΧΜΑ ΕΓΟ ΗΕΡΑ ΛΕΥΚ[ΟΛΕΝΕ ΔΕΞΟ Μ’ ΕΝ ΑΥ]ΛΑΙ (J.G. Milne, «The Perachora Drachma Inscription», CR 58 [1944], σ. 18-19). Η βάση, που χρονολογείται πριν από το 650 π.Χ., χρησιμοποιήθηκε μεταγενέστερα ως οικοδομικό υλικό για την κατασκευή του τετράπλευρου βωμού τέφρας ή εστίας που βρέθηκε εντός του χώρου, ο οποίος παλαιότερα ταυτίστηκε ως ιερό της Ήρας Λιμενίας. Ωστόσο, σύμφωνα με τα τελευταία πορίσματα της έρευνας, δεν πρόκειται για ιδιαίτερο ιερό αλλά για τελετουργικό κτήριο, εστιατόριο με εστία για τους επίσημους επισκέπτες του Ηραίου· βλ. Ε. Κωνσταντινιδη-Συβριδη, Λουτράκι. Τα μνημεία της Περαχώρας (2010), σ. 38-39, και 44.
6 S. G. Miller, «Excavations at Nemea, 1982», Hesperia 52 (1983), σ. 79, πίν. 23· S.G. Miller, «Excavations at Nemea, 1983», Hesperia 53 (1984), σ. 181, πίν. 37d.
7 Ένας από τους οβελούς φέρει την επιγραφή: [Δ]ΙΟΣ ΟΛΥΝΠΙΟ επί τα λαιά και χρονολογείται την περίοδο 525-475 π.Χ. Βλ. H. Baitinger, T. Völling, Olympische Forschungen 32. Werkzeug und Gerät aus Olympia (2007), σ. 73-74, 83, πίν. 26, αρ. 312.
8 H. Williams, G. P. Schaus, «The Sanctuary of Athena at Ancient Stymphalos», στο S. Deacy, A. Villing (επιμ.), Athena in the Classical World (2001), σ. 83. Ένας οβελός βρέθηκε στο επονομαζόμενο κτήριο Α και ένας άλλος ανατολικά του βωμού.
9 D. B. Romano, M. E. Voyatzis, «Excavating at the Birthplace of Zeus: Mt Lykaion Excavation and Survey Project», Expedition 52/1 (2010), σ. 14.
10 Π.Β. Φακλαρησ, Αρχαία Κυνουρία. Ανθρώπινη δραστηριότητα και περιβάλλον (1990), σ. 176, πίν. 81γ, και 82β.
11 A. M. Woodward, «The Iron Spits and Other Coins I. The Spits», στο R. M. Dawkins (επιμ.), The Sanctuary of Artemis Orthia at Sparta (1929), σ. 391-393.
12 A. M. Woodward, «Excavations at Sparta, 1924-1925», ΑBSA 26 (1924-1925), σ. 245.
13 Γ .Ε. Μυλωνασ, «Ανασκαφή Μυκηνών», ΠΑΕ (1964), σ. 71, πίν. 72γ. Η επιγραφή χρονολογείται το 550-525 π.Χ. και είναι γραμμένη βουστροφηδόν. Βρέθηκε εντοιχισμένη σε τοίχο ελληνιστικών χρόνων. Πιθανόν να είναι απόσπασμα ιερού νόμου από το ιερό της Ήρας στην ακρόπολη των Μυκηνών.
14 Πρόκειται για κοπές Αιγίνης (61 τεμάχια), Κορίνθου (57 τεμάχια), Βοιωτίας (2 τεμάχια), Άργους (3 τεμάχια), Σικυώνος (1 τεμάχιο), Σκύρου (1 τεμάχιο), Ερέτριας (1 τεμάχιο), Νάξου (1 τεμάχιο) και Μιλήτου (1 τεμάχιο). Το 61% των νομισμάτων βρέθηκαν στον αποθέτη Α του αρχαϊκού ναού μαζί με κοσμήματα και άλλα μικροαντικείμενα. Βλ. E. Gebhardt, «Small Dedications in the Archaic Temple of Poseidon at Isthmia», στο R. Hägg (επιμ.), Archaic Greek Cult Practice from the Archaeological Evidence. Proceedings of the Fourth International Seminar on Ancient Greek Cult, Organized by the Swedish Institute at Athens, 22-24 October 1993 (1998), σ. 99-100.
15 O. Broneer, «Discoveries at Isthmia (1961). The Sanctuary of Poseidon», ΑΔ 17 (1961-1962), Β΄, σ. 63, πίν. 71c.
16 M. J. Jameson, «Halieis at Porto Cheli», στο D. J. Blackman (επιμ.), Marine Archaeology. Proceedings of the 23rd Symposium of the Colston Research Society Ηeld in the University of Bristol, April 4th to 8th, 1971 (1973), σ. 227.
17 H. Williams, G. P. Schaus, «The Sanctuary of Athena at Ancient Stymphalos», στο S. Deacy, A. Villing (επιμ.), Athena in the Classical World (2001), σ. 82-83. Πρόκειται στην πλειονότητά τους για κοπές πελοποννησιακών πόλεων, όπως Σικυώνος και Στυμφάλου, που χρονολογούνται στην ύστερη κλασική και ελληνιστική εποχή.
18 K. E. Edwards, «Reports on the Coins Found in the Excavations at Corinth during the Years 1930- 1935», Hesperia 6 (1937), σ. 247.
19 J. M. F. May, «Coins», στο Η. Payne κ.ά. (σημ. 4), σ. 108-109.
20 Κ. Κουρουνιωτησ, «Ανασκαφαί Λυκαίου», ΑΕ (1904), σ. 162 και 170, 173, εικ. 5· D.B. Romano, M. E. Voyatzis (σημ. 9), σ. 14-15, όπου βρέθηκαν κάποια νομίσματα, κυρίως κοπές της Αίγινας, του Αρκαδικού Κοινού και του Άργους.
21 A. Klonizaki, «Trouvailles monétaires à l’“édifice E” de l’Asklépieion d’Épidaure. Précieux témoignages pour l’étude d’un important lieu de culte », BCH 139-140. Πρόκειται για αργυρές κοπές Αιγίνης, Κλεωνών, Τανάγρας και Φενεού, καθώς και χάλκινα νομίσματα Κορίνθου, Ερμιόνης και Σικυώνος.
22 R. C. Knapp, «The Classical, Hellenistic, Roman Provincial and Roman Coins», στο R. C. Knapp, J. D. Macisaac, Excavations at Nemea III. The Coins (2005), σ. 34-35, σημ. 133 και 143. Στο βωμό βρέθηκαν δύο χάλκινα νομίσματα Αθηνών και Κορίνθου μαζί με όστρακα μικύλλων αναθηματικών αγγείων, ενώ σε κατάλοιπα θυσίας του ναού βρέθηκαν έξι αργυρά νομίσματα (οβολός Αθηνών, στατήρ Αιγίνης, οβολός Φλιούντος, ημιωβόλια και τεταρτημόρια Σικυώνος).
23 Η στικτή επιγραφή είναι χαραγμένη κυκλικά στην περιφέρεια του στατήρα και έχουν προταθεί τέσσερεις αναγνώσεις: α. ΑΡΤΑΜΙΤΟΣ ΤΑΣ ΕΛΚΕΤΑΣ ΑΜΟΝ (P. Gardner, «On Some Interesting Greek Coins: Athens, Achaia, Sicyon, Susiana», NC s. 2, 13 [1873], σ. 183-185, πίν. VII, εικ. 5)· β. ΤΑΣ ΑΡΤΑΜΙΤΟΣ ΤΑΣ Ε(Λ) Λ(Α)ΚΕΔ(ΑΙ)ΜΟΝΙ (G.F. Hill, «A Dedication to Artemis», JHS 18 [1898], σ. 302-303)· γ. ΤΑΣ ΑΡΤΑΜΙΤΟΣ ΤΑΣ ΕΓ ΚΕΔΜΩΝΙ (O. Rossbach, «Weihinschrift einer sekyonischen Münze», BPhW 18 [1898], σ. 1053-1054)· δ. ΑΡΤΑΜΙΤΟΣ ΤΑΣ ΕΛΚΕΤΑ ΣΑΜΟΝΙ(ΟΥ) (G. Manganaro, «Graffiti monetali e onomastica Greca», JNG 33 [1983], σ. 15). Μια νέα προσπάθεια ανάγνωσης της αναθηματικής επιγραφής, ίσως οδηγήσει σε νέα συμπεράσματα και ερμηνείες.
24 W. Wroth, «Greek Coins Acquired by the British Museum in 1895», NC s. 3, 16 (1896), σ. 90, αρ. 7, πίν. VII, 5· G. F. Hill, «Notes on Additions to the Greek Coins in the British Museum 1887-1896», JHS 17 (1897), σ. 83, πίν. ΙΙ, αρ. 8.
25 Β.Υ. Βεrry, A Numismatic Biography (1971), σ. 76, αρ. 458. Το όνομα του θεού είναι γραμμένο στη λακωνική διάλεκτο σε δοτική ΑΙΓΛΑΠΙΩ. Για λατρεία του Ασκληπιού ως Αιγλαπιού στα Κύθηρα, βλ. Α. Tsaravopoulos, «The Laconian Influence on the Religious History of Ancient Kythera», στο Studia Archeologiae et Historiae Antiquae, Doctissimo viro Scientiarum Archeologiae et Historiae Ion Niculiţă anno septuagesimo aetatis suae dedicatur (2009), σ. 144-145.
26 L. De Ligt, P. De Neeve, «Ancient Periodic Markets: Festivals and Fairs», Athenaeum 66 (1988), σ. 392-409· Chr. Chandezon, «Foires et panégyries dans le monde grec classique et hellénistique», REG 113 (2000), σ. 70-100.
27 R.C. Knapp, «The Pre-Christian Coins from the Stadium», στο S.G. Miller, Excavations at Nemea II. The Early Hellenistic Stadium (2001), σ. 234, εικ. 364, σ. 236.
28 Αυτόθι, σ. 233.
29 A. Moustaka, «Die Fundmünzen der Südostgrabung», στο ΧΙ. Bericht über die Ausgrabungen in Olympia. Frühjahr 1977 bis Herbst 1981 (1999), σ. 152-176.
30 M. D. Trifirò, «The Coins Found in 2003-2004», στο B. Wells κ.ά., «The Kalaureia Excavation Project: The 2004-2005 Seasons», OAth 31-32 (2006-2007), σ. 124-127, 126 εικ. 87.
31 Για την κατασκευή του λίθινου θησαυρού στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου, ο οποίος ήταν διακοσμημένος με μεταλλικά φίδια, εργάστηκαν τέσσερεις τεχνίτες, από τους οποίους ο ένας φιλοτέχνησε τις μεταλλικές διακοσμήσεις. Για τα ονόματα των τεχνιτών και τις αμοιβές τους, βλ. L. Gounaropoulou, Die Bauabrechnung des Asklepiostempels in Epidauros. Ein archäologischer Kommentar (1983), σ. 97, 99, 100 και 116.
32 Ο θησαυρός που βρέθηκε στον περίβολο του ιερού του Απόλλωνος στην Κόρινθο ήταν σε δεύτερη χρήση. Βλ. G. Kaminski, «Thesauros. Untersuchungen zum antiken Opferstock», JDAI 106 (1991), σ. 148, εικ. 22a-b.
33 Αυτόθι, σ. 115, εικ. 10.
34 K. E. Edwards (σημ. 18), σ. 247.
35 Για το ιερό στην οδό που οδηγούσε από την Κόρινθο στη Σικυώνα, βλ. H.S. Robinson, «Excavations at Corinth», AΔ 18 (1963), Α΄, σ. 77-78· C. K. Williams II, «The City of Corinth and its Domestic Religion», Hesperia 50 (1981), σ. 409-410, πίν. 88a· G. Kaminski (σημ. 32), σ. 120.
36 P. Themelis, «Artemis Ortheia at Messene», στο R. Hägg (επιμ.), Ancient Greek Cult Practice from the Epigraphical Evidence. Proceedings of the Second International Seminar on Ancient Greek Cult Organized by the Swedish Institute at Athens, 22-24 November 1990 (1994), σ. 102, 110-111, 113.
37 Το ενεπίγραφο θησαυράριο βρέθηκε στη ΒΔ γωνία του επονομαζόμενου κτηρίου Γ· βλ. Ξ. Αραπογιαννη, «Θουρία», Έργον 56 (2009), σ. 21, εικ. 7 και 9, και σ. 23, εικ. 10.
38 W. Vollgraff, Le sanctuaire d’Apollon Pythéen à Argos (1956), σ. 110 και 112, στ. 11-13. Ο θησαυρός φαίνεται ότι κατασκευάστηκε με δαπάνη σημαντικών αριστοκρατικών οικογενειών (φατριών) του Άργους.
39 G. Kaminski (σημ. 32), σ. 88.
40 C. Kritzas, «Nouvelles inscriptions d’Argos : Les archives des comptes du trésor sacré (ive s. av. J.-C.)», CRAI 1/2 (2006), σ. 397-434· του ιδιου, «Οβολοί αργολικοί», στο Κερμάτια Φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου (2009), Α΄, σ. 10-11.
41 H επιγραφή αρχικά ανήκε στη συλλογή Tyszkiewicz, στη συνέχεια στη συλλογή Dutuit και σήμερα βρίσκεται στο Petit Palais, Μusée des Beaux-Arts de la ville de Paris. Ως τόπος προέλευσής της έχει προταθεί το ιερό της Αθηνάς στην ακρόπολη των Αλιέων (M. J. Jameson, «A Treasury of Athena in the Argolid [IG IV, 554]», στο D. W. Bradeen, M. F. Mcgregor [επιμ.], ΦΟΡΟΣ. Tribute to Benjamin D. Meritt [1974], σ. 73-74) ή το ιερό του Απόλλωνος Λυκείου στο Άργος (H. Brand, «IG IV 554: Argos oder Halieis?», Chiron 22 [1992], σ. 87-89).
42 B. F. Cook, Reading the Past. Greek Inscriptions (1987), σ. 61, αρ. 58.
43 J. Ebert, P. Siewert, «Eine archaische Bronzeurkunde aus Olympia mit Vorschriften für Ringkämpfer und Kampfrichter», στο ΧΙ. Bericht über die Ausgrabungen in Olympia. Frühjahr 1977 bis Herbst 1981 (1999), σ. 392-393, εικ. 199-200. Στην επιγραφή αναφέρονται ρήτρες προστίμων σε παλαιστή σε περίπτωση που αυτός αθετήσει ή παραβεί τους κανόνες του αγωνίσματος (απαγορεύσεις συγκεκριμένων λαβών), η πληρωμή των οποίων ορίζεται σε αργυρές δραχμές.
44 IG V 2, 429· Κ. Κουρουνιωτησ, «Ανασκαφαί εν Κωτίλωι», ΑΕ (1903), σ. 178-183, εικ. 10 (χρονολόγηση της επιγραφής στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ.)· F. Cooper, «Two Inscriptions from Bassai», Hesperia 44 (1975), σ. 226 κ.ε. U. Sινν, «Artemis in the Sanctuary on Mount Kotilion (Phigalia)», στο R. Hägg (επιμ.), Peloponnesian Sanctuaries and Cults, Proceedings of the Ninth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 11-13 June 1994 (2002), σ. 194-195, εικ. 2.
45 H. Rädle, Untersuchungen zum griechischen Freilassungswesen (1969), σ. 48-51.
46 F. Sokolowski, Lois sacrées des cités grecques (1969), σ. 120-134, αρ. 65, στ. 6-8.
47 Αυτόθι, σ. 135-137, αρ. 67.
48 F. Sokolowski, Lois sacrées des cités grecques. Supplément (1962), σ. 59, αρ. 24.
49 S. Wide, L. Kjellberg, «Ausgrabungen auf Kalaureia», MDAI(A) 20 (1895), σ. 287-293. Για τη διαχείριση της δωρεάς ορίζονται από την πόλη δύο επιμελητές, οι οποίοι οφείλουν από τα χρήματα των τόκων (το διάφορον) και του μισθώματος (τα δώτινα) να τελούν ετησίως ξεχωριστές θυσίες στον Ποσειδώνα και τον Δία Σωτήρα στο βουλευτήριο μπροστά από τα αγάλματα των δωρητών.
50 IG V 2, σ. 267. Η Νικίππη αναφέρεται και από τον Παυσανία (VIII, 9, 6-7), ο οποίος στη Μαντίνεια είδε το άγαλμα που είχε αφιερώσει στην Αφροδίτη.
51 Β. Keil, «Die Rechnungen über den epidaurischen Tholosbau», MDAI(A) 20 (1895), σ. 20 κ.ε. Πρόκειται για την επιγραφή IG IV2, 103, η οποία χρονολογείται μεταξύ 365-360 π.Χ.
52 A. Burford, The Greek Temple Builders at Epidauros: A Social and Economic Study of Building in the Asklepian Sanctuary during the Fourth and Early Third Centuries B.C. (1969), σ. 214, στ. 43-46.
53 Αυτόθι, σ. 213, στ. 33-35, και σ. 216, στ. 88-90.
54 Π. Θεμελησ, «Ο Δαμοφών και η δραστηριότητά του στην Αρκαδία», στο Ο. Palagia, W. Coulson (επιμ.), Sculpture from Arcadia and Laconia. Proceedings of an International Conference Held at the American School of Classical Studies at Athens, April 10-14, 1992 (1993), σ. 102.
55 Α. Αρχοντιδου-Αργυρη, «Αρχαιότητες και μνημεία Αργολιδοκορινθίας: Σωστικές ανασκαφές. Επισήμανση αρχαίων. Περισυλλογή», ΑΔ 32 (1977), Β΄ 1, σ. 46-49· M. Oeconomides, «Le trésor d’Épidaure 1977 (Παλαιά Επίδαυρος)», στο Μ. Amandry, S. Hurter, D. Bérend (επιμ.), Travaux de numismatique offerts à Georges Le Rider (1999), σ. 308-311.
56 P. Gardner, «The Coins of Elis», NC s. 2, 19 (1879), σ. 221-273.
57 C. T. Seltmann, The Temple Coins of Olympia (1921), σ. 1-3· C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins (1976), σ. 103-105.
58 Το Ηραίο χρονολογείται γύρω στα 600 π.X. και ήταν ο πρώτος ναός που κτίστηκε στην Άλτη. Σύμφωνα με την ευρύτατα διαδεδομένη άποψη, που στηρίζεται στην αναφορά του Παυσανία (V, 16, 1-3), ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Ήρα. Ωστόσο, σύμφωνα με άλλες απόψεις, η λατρεία της θεάς δεν ήταν τόσο παλιά στην Oλυμπία και η εισαγωγή της ίσως να σχετίζεται με πολιτικές αλλαγές στην Ήλιδα, όπως, για παράδειγμα, το συνοικισμό στην τρίτη δεκαετία του 5ου αι. π.X. Σε αυτή την περίπτωση, ο ναός πρέπει να ήταν αφιερωμένος στην κύρια θεότητα του ιερού, τον Δία. Βλ. A. Moustaka, «On the Cult of Hera at Olympia», στο R. Hägg (επιμ.), Peloponnesian Sanctuaries and Cults. Proceedings of the Ninth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 11-13 June 1994 (2002), σ. 199-205.
59 Π. Τσελεκασ, Aρχαίοι Oλυμπιακοί Aγώνες και Nόμισμα (2005), σ. 24-26.
60 B. V. Head, Historia Numorum (1911), σ. 444 κ.ε. E. Babelon, Traité des monnaies grecques et romaines ΙΙ (1914), σ. 566· T. H. Nielsen, «Was There an Arcadian Confederacy in the Fifth Century BC?», στο M. H. Hansen, K. Raaflaub (επιμ.), More Studies in the Ancient Greek Polis (1996), σ. 39-61.
61 R. T. Williams, The Confederate Coinage of the Arcadians in the Fifth Century B.C. (1965)· C. M. Kraay (σημ. 57), σ. 97-98· Σ.Η. Ψωμα, «Αρκαδικόν», Ηόρος 13 (1999), σ. 90-93.
62 E. Consolaki, T. Hackens, «Un atelier monétaire dans un temple argien ?», στο Études argiennes (1980), σ. 279-294.
63 J. Mck Camp II, J. H. Kroll, «The Agora Mint and the Athenian Bronze Coinage», Hesperia 70 (2001), σ. 158, σημ. 31.
Auteurs
Αρχαιολόγος, Επιγραφικό & Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα.
Λέκτορας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Θεσσαλονίκη.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
