La monnaie dans le Péloponnèse
| ,Νομισματική παραγωγή και κυκλοφορία στην Πελοπόννησο των ρωμαϊκών χρόνων
Coin production and coin circulation in the Roman Peloponnese
Production et circulation monétaires dans le Péloponnèse à l’époque romaine
Résumé
Le présent article concerne la production et la circulation monétaires du Péloponnèse à partir de la reddition de la Ligue achéenne aux Romains, et durant l’époque impériale. Pour la première période, qui court jusqu’au début du Principat, les frappes sporadiques de quelques ateliers (en argent ou en bronze) sont essentiellement liées aux péripéties de la conquête romaine. Les ateliers locaux sont principalement mis à contribution chaque fois que les généraux romains ont à affronter les derniers rois hellénistiques ou qu’ils luttent entre eux dans le cadre des guerres civiles quand celles-ci se déroulent sur le sol grec. Le monnayage des cités péloponnésiennes à l’époque romaine, à de très rares exceptions près, qui concernent les colonies fondées à la fin de la République, est amorcé par Auguste et la dynastie qu’il a fondée. Néanmoins, ni la durée de vie, ni le point de départ, ni la configuration des différents monnayages ne sont uniformes. Une attention particulière est accordée à la circulation monétaire, qui diffère radicalement d’une période à l’autre : la « polyphonie cosmopolite » caractéristique du paysage numismatique de la fin de la République s’accentue, tandis que les dénominations locales (provinciales romaines produites dans le Péloponnèse) ou les émissions romaines – en métaux précieux (aurei, denarii et antoniniani) ou en bronze lourd (sestertii, dupondii et asses) – jouent leur rôle spécifique, dans chaque région et à chaque époque.
Texte intégral
Χρονοι μεσησ και υστερησ δημοκρατιασ
- 1 Η θεωρία προτάθηκε από την M. Thompson, The Agrinion Hoard (1968), υποστηρίχθηκε από τον M. Price, (...)
1α. Η νομισματική παραγωγή στην Πελοπόννησο διακόπτεται δραματικά μετά το 146 π.Χ., έτος κατάλυσης της Αχαϊκής Συμπολιτείας1. Μερική και επιλεκτική λειτουργία ενός περιορισμένου αριθμού νομισματοκοπείων με παραγωγή αργυρών και χάλκινων νομισμάτων παρατηρείται μόνο κατά τον 1ο αι. π.Χ. Tότε δηλαδή που αναβιώνει στον ελλαδικό χώρο –πιθανότατα στην αρχή του αιώνα αυτού και όχι νωρίτερα, στον 2o δηλαδή αιώνα π.Χ., όπως πιστεύουν οι Dittenberger, Schwertfeger, Sherk κ.λπ.– o θεσμός αριθμού συμπολιτειών (Παυσανίας, VII, 16, 10). Οπωσδήποτε, σε συνδυασμό με τα στρατιωτικοπολιτικά γεγονότα της εποχής, που αφορούν αυτούς τους ίδιους τους Ρωμαίους.
- 2 Για τoυς εμφυλίους πολέμους του 1ου αι. π.Χ. που διεξήχθησαν στο έδαφος της ελλαδικής χερσονήσου, β (...)
- 3 Για την περίοδο, βλ. A. D. Rizakis, «Les cités péloponnésiennes entre l’époque hellénistique et l’E (...)
2Λαμβάνει δε χώρα αυτή η σύμπραξη των τοπικών νομισματοκοπείων κάθε φορά που οι συρράξεις των ρωμαίων στρατηγών με τους τελευταίους ελληνιστικούς ηγεμόνες της Ανατολής ή οι ανταγωνισμοί των αντιπάλων διεκδικητών της εξουσίας στη Ρώμη μεταφέρονται επί ελλαδικού εδάφους2. Και τέτοιες περιπτώσεις υπήρξαν η αντιπαράθεση του στρατηγού Σύλλα με τον Μιθριδάτη ΣΤ´ του Πόντου –όταν τα στρατεύματα του τελευταίου διεκπεραιώθηκαν στην ελλαδική χερσόνησο–, του Πομπηίου με τον Ιούλιο Καίσαρα και, τέλος, του Βρούτου με τους Οκταβιανό και Μάρκο Αντώνιο, πριν από την τελική αναμέτρηση στο Άκτιο μεταξύ Μάρκου Αντωνίου με την Κλεοπάτρα και του Οκταβιανού3.
- 4 Λευκόλλεια πλάτη ή λουκούλλειον νόμισμα: C. M. Kraay, Coins of Ancient Athens (1968), σ. 15. C. Gra (...)
3Toυς χρόνους αυτούς (87-86 π.Χ.) προσγράφεται προφανέστατα (παρόλες τις επιφυλάξεις ορισμένων) και η παραγωγή του νομισματοκοπείου των Αθηνών με εκδόσεις σε άργυρο (πεπλατυσμένων τετραδράχμων) –τόσο ανεπιγράφων, όσο και στο όνομα του ταμίου του Σύλλα, Μάρκου Λικινίου Λουκούλλου, αδελφού του L. Lucullus4, ως συμπληρωματικών των λοιπών χρηματικών πόρων, προς ενίσχυση των πολεμικών επιχειρήσεων.
- 5 Η. Νicolet, «À propos des monnaies d’Élis portant des contremarques», BSFN (1992), σ. 287-289.
- 6 BCD Peloponnesos, αρ. 671, 692.1 (Ήλις), αρ. 756, 758-759 (Μεσσήνη), αρ. 926.4, 926. 6 (Λακεδαίμων) (...)
4Παράλληλα με τις οποιεσδήποτε περιστασιακές εκδόσεις –κυρίως του 1ου αι. π.Χ.–, η εποχή χαρακτηρίζεται και για την κυκλοφορία χάλκινων κοπών, προϊόντων αριθμού πόλεων από την περίοδο της Αχαϊκής Συμπολιτείας (δηλαδή προ της ήττας της από τους Ρωμαίους) ιδιαίτερα φθαρμένων από τη μακροχρόνια χρήση, που επισημάνθηκαν από την ίδια την εκδότρια αρχή, προκειμένου να αποκτήσουν αξία στη νέα εποχή: πρόκειται για εκδόσεις της Ήλιδος που, επισημασμένες με αετό5, κυκλοφόρησαν μετά το 146 π.Χ. Το φαινόμενο επαναλαμβάνεται και στα μέσα της δεκαετίας του 30 π.Χ., οπόταν κατεξοχήν ταλαιπωρημένα χάλκινα νομίσματα της Μεσσήνης, εκδόσεις των ετών μετά το 180 π.Χ., επισημαίνονται στις δυό τους όψεις με αετό και τρίποδα. Οψιμότερες, ίσως και τελευταίες, αποδείξεις της πρακτικής παρέχουν χάλκινα νομίσματα της Μεσσήνης των ετών της δεκαετίας 40-30 π.Χ. με επισήμανση της δεκαετίας του 20 π.Χ. (κεφαλή Οκταβιανού/Αυγούστου), κοπές της Λακεδαίμονος του 35-31 π.Χ. με επισήμανση των μέσων της δεκαετίας του 20 π.Χ. (κεφαλή Οκταβιανού/Αυγούστου), καθώς και αργυρά τριώβολα της Ήλιδος των ετών ομοίως της δεκαετίας 40-30 π.Χ., με επισήμανση πιθανότατα των πρώιμων αυτοκρατορικών χρόνων. Τέλος, ίσως στα χρόνια του Αντωνίου να επισημάνθηκαν, με έναν Έρωτα, χάλκινα νομίσματα των Κυθήρων του πρώτου μισού του 1ου αι. π.Χ.6.
5Η πρακτική αυτή, εκτός του ότι μαρτυρεί την έλλειψη διαθέσιμου μετάλλου κατά την εποχή των επισημάνσεων, αφήνει να εννοηθεί ότι οι ταλαιπωρημένοι νομισματικοί δίσκοι με ιδιαίτερα φθαρμένες τις αρχικές παραστάσεις θα είχαν παραμείνει σε κυκλοφορία για ικανό χρονικό διάστημα. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις, οι επισημάνσεις πιθανώς να απέβλεπαν απλώς και μόνο στην κύρωση εκδόσεων παλαιοτέρων χρόνων (πίν. 1).
Χρον. έκδοσης (π.Χ.) |
Νομισματοκοπεία S=άργυρος, B=χαλκός |
Χρον. έκδοσης (π.Χ.) |
Σχολιασμός |
Ιστορικά γεγονότα |
Ήλις (B) |
146 |
[Ήλις (B) / αετός ως επισήμανση επί Ήλιδος (B) : προ 146 π.Χ.] |
146 έως τον πρώιμο 1ο αι. π.Χ. |
|
Δεκαετίες ’90-’60 |
Λακεδαίμων (S) |
Σύλλας |
||
Δεκαετίες ’90-’60 |
Σικυών (S+B), Άργος (B) |
Μιθριδατικοί πόλεμοι (89-86) |
||
Πρώιμος 1ος αι. |
Θουρία (S+B), Επίδαυρος (S), Μεγαλόπολις (S+B), |
|||
Πρώιμη δεκαετία ’80 |
Σικυών (S), Μεσσήνη (S), Κλείτωρ (S) |
|||
Μέσα δεκ.’80 |
Λακεδαίμων (S) |
|||
86 |
Αίγειρα (S), Πάτραι (S), Δύμη (S+B), Αίγιον (S), Ήλις (S) |
|||
Δεκαετία ’80 |
Άργος (S) |
|||
Δεκαετίες ’80-’50 |
Άργος (S), Μεγαλόπολις (S) |
|||
Δεκαετίες ’80-’60/50 |
Λακεδαίμων (S) |
|||
Α´ ήμισυ 1ου αι. |
Κορώνη (S), Κύθηρα (B) |
|||
Δεκαετίες ’60-’50/40 |
Μεσσήνη (S), Θουρία (B), Λακεδαίμων (B) |
|||
Τεγέα (B), Θέλπουσα (B) |
50-25 |
Εμφύλιοι πόλεμοι [Πομπήιος-Ι. Καίσαρ (49-48) / Βρούτος-Οκταβιανός + Μάρκος Αντώνιος (44-42)] |
||
Αίγειρα (B) |
Πρώιμος - μέσος 1ος αι. |
|||
Ήλις (S), Άργος (B) |
Μέσα 1ου αι. |
|||
Μεσσήνη (S+B), Πάτραι (B), Ήλις (S), Λακεδαίμων (B) |
Δεκ. ’40-’30 |
|||
Κόρινθος (Β), Δύμη (B) (αποικία), Λακεδαίμων (B) |
Δεκ. ’40 |
|||
37/35-31 |
Αίγιον (S+B), Λακεδαίμων (B) |
Εμφύλιος [Οκταβιανός - Μ. Αντώνιος (προ 31 π.Χ.)] |
||
Μέσα δεκ. ’30 |
Mεσσήνη (S+B), Πάτραι (B) |
|||
Δεκαετία ’30 |
Αίγειρα (B), Ήλις (S+B) |
|||
Δεκαετία ’30 |
Mεσσήνη (B) |
[Mεσσήνη (B) / αετός και τρίπους ως επισήμανση σε Mεσσήνη (B): 180 π.Χ.] |
||
32/31 |
Πάτραι (S+B) |
|||
Πάτραι (B) |
Μέσα δεκ. ’20 |
Χρόνοι Οκταβιανού-Αυγούστου |
||
Μεσσήνη (B) |
Δεκαετία ’20 |
[Μεσσήνη (B) / κεφαλή Οκταβιανού ως επισήμανση σε Μεσσήνη (B): 180 π.Χ.] |
||
Πάτραι (B) |
Μέσα δεκ. ’20 |
|||
Λακεδαίμων (B) |
Μέσα δεκ. ’20 |
[Λακεδαίμων (B) / κεφαλή Οκταβιανού ως επισήμανση σε Λακεδαίμων (B): 35/31 π.Χ.] |
||
Μεσσήνη (B) |
Ύστερος 1ος αι. |
Πίν. 1. Πελοπόννησος. Νομισματική παραγωγή. 1ος αι. π.Χ. (Πηγή: BCD Peloponnesos).
- 7 Fr. de Callataÿ, «Athenian New Style Tetradrachms in Macedonian Hoards», AJN n.s. 3-4 (1991-92), σ. (...)
- 8 Ι. Τουρατσογλου, Η Νομισματική Κυκλοφορία στην Αρχαία Μακεδονία (περ. 200 π.Χ. - 268-286 μ.Χ). Η μα (...)
- 9 Ι. Τουρατσογλου, «Ο Πομπήιος στη Θεσσαλονίκη: η νομισματική μαρτυρία», στο ΑΜΗΤΟΣ (1987), σ. 885-89 (...)
6Ανάλογη, τηρουμένων των αναλογιών, εμφανίζεται η κατάσταση και στη Μακεδονία, όπου οι κοπές των πόλεων και του βασιλικού οίκου διακόπτονται με την πτώση των Αντιγονιδών στην Πύδνα. Όσες εκδόσεις ακολουθούν –εκδόσεις για τη Μακεδονία ως Προτεκτοράτο (168) και για τις τέσσερις Μερίδες, στις οποίες διαιρείται η χώρα μετά το 168 ώς το 148 π.Χ.– είναι βραχύβιες και υπογραμμίζουν τα γεγονότα που συνέτειναν στην αλλαγή του πολιτικού σκηνικού. Ως όχημα, εξάλλου, άσκησης πολεμικής εναντίον των βαρβαρικών φύλων του βορρά χρησιμεύουν τώρα και τα αθηναϊκά τετράδραχμα, τα λεγόμενα της νέας τεχνοτροπίας, που κυκλοφορούν σε μεγάλες ποσότητες μετά τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. με την προτροπή και τη μεθόδευση των Ρωμαίων7. Οι εφήμερες, ομοίως, και περιστασιακές κοπές του πρώτου μισού του 1ου αι. π.Χ. (αργυρές εκδόσεις στο όνομα των Aesillas, Sura, MΑΚΕΔΟΝΩΝ και LEG MΑΚΕΔΟΝΩΝ κ.λπ.) συνδέονται, κατεξοχήν, με συγκεκριμένα γεγονότα και εξυπηρετούν ανάγκες γοήτρου κυρίως των Ρωμαίων ως διάδοχης κατάστασης των μακεδόνων βασιλέων8. Περιστασιακή υπήρξε επί Πομπηίου και έκδοση, ως κοπή, τρόπον τινά, επ’ ευκαιρία ίδρυσης αποικίας, του από καιρού ανενεργού νομισματοκοπείου της Θεσσαλονίκης, προκειμένου να νομιμοποιηθούν οι αρχαιρεσίες εκλογής αξιωματούχων, μακράν βέβαια της Ρώμης, επί ρωμαϊκού, ωστόσο, εδάφους9. Και στην περίπτωση της Μακεδονίας, κατά το μεσοδιάστημα από την κήρυξη της χώρας ως ρωμαϊκής Επαρχίας (148 π.Χ.) μέχρι την Ύστερη Δημοκρατία, η ένδεια σε μέταλλο και η καταφυγή στον αντιπραγματισμό οδήγησε στην παραγωγή και διακίνηση βαρβαρότεχνου νομίσματος στον τύπο των τελευταίων εκδόσεων των πόλεων επί βασιλείας. Νομίσματος, το οποίο, εντούτοις, όπως συνέβη και με τις απομιμήσεις των τετραδράχμων της Θάσου και της Μαρωνείας, θα πρέπει να κόπηκε εκείθεν των συνόρων.
7β. Μέχρι σήμερα δεν έχουν αναφερθεί νομισματικοί θησαυροί συγκείμενοι από κοπές των πελοποννησιακών πόλεων (σε άργυρο ή το συνηθέστερο σε χαλκό), τις οποίες η νεώτερη έρευνα θεωρεί, όπως προαναφέρθηκε, περιστασιακές και χρονολογεί στον 1ο αι. π.Χ. Το φαινόμενο ερμηνεύεται τόσο από το γεγονός ότι οι συγκεκριμένες εκδόσεις υπήρξαν μάλλον ευάριθμες σε ποσότητα και για τον λόγο ότι τα νομίσματα αυτά, μεταξύ άλλων σκοπών που εξυπηρετούσαν, είχαν ένα τοπικό χαρακτήρα, ασχέτως του κατά πόσον εκδόθηκαν κατόπιν απαιτήσεως των ρωμαίων στρατηγών, προς μισθοδοσία, όπως πιστεύεται, των στρατολογημένων στην ελληνική χερσόννησο δυνάμεών τους.
- 10 Πρβλ. C. Grandjean, «Guerre et monnaie en Grèce ancienne: le cas du Koinon achaien», στο Économie a (...)
8Κατά πόσον ένας αριθμός τριωβόλων στον τύπο των προ του 146 π.Χ. τριωβόλων της Αχαϊκής Συμπολιτείας, που η νεώτερη έρευνα τοποθετεί στις αρχές του 1ου αι. π.Χ., θα πρέπει να συσχετισθούν με νομισματική παραγωγή όσων πόλεων της καθαυτό Αχαΐας αποτέλεσαν τη νέα Συμπολιτεία, παραμένει πρόταση υπό συζήτηση10.
- 11 I. Τouratsoglou, «Macedonia», στο A.M. Βurnett, M.H. Crawford (σημ. 1), σ. 54. Βλ. επίσης Ι. Τουρατ (...)
- 12 M. Price (σημ. 1), σ. 99. Άφιξη των δηναρίων επί Αυγούστου υπονοεί ο C. Boehringer (σημ. 1), σ. 88.
- 13 L. Migeotte, «La date de l’oktobolos eisphora de Messène», Topoi 7 (1997), σ. 51-61· του ιδιου, «L’ (...)
9γ. Ρωμαϊκό χρήμα και συγκεκριμένα δηνάρια της ρωμαϊκής Δημοκρατίας μετά δυσκολίας ανιχνεύονται στο νοτιοελλαδικό χώρο πριν από τον Σύλλα (88-86 π.Χ.). Στη Μακεδονία το πρωϊμότερο θησαυρικό εύρημα –αυτό στους Στόβους/1971 (BAR 95, 1981, 40, αρ. 42a)– εναποτίθεται στα 125 ή στα 92-91 π.Χ. (το πιο πιθανό) και αποτελεί εξαίρεση, αφού τα υπόλοιπα γνωστά σύνολα χρονολογούνται στο διάστημα 76-50 π.Χ. – κατά την περίοδο δηλαδή που ακολούθησε μεν την ήττα του Μιθριδάτη υπήρξαν, ωστόσο, μάρτυρες των προσπαθειών απώθησης των βαρβάρων της Βαλκανικής από το εσωτερικό του βορειοελλαδικού χώρου11. Στη νότιο Ελλάδα, αντίθετα, η άφιξη του δυτικού νομίσματος, του δηναρίου, είναι συνδεδεμένη με τον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ Αντωνίου και Οκταβιανού12. Η πλειονότητα των νομισμάτων στην περίπτωση αυτή αφορά σε εκδόσεις που πραγματοποιήθηκαν από τα περιπλανώμενα νομισματοκοπεία των αντιπάλων. Οπωσδήποτε, οι περιορισμένες ποσότητες δηναρίων από το νοτιοελλαδικό χώρο κατά τους πρώιμους αυτούς χρόνους, παρόλον υπαρκτές, δεν πιστοποιούν την ευρύτερη χρήση τους. Εν πάση περιπτώσει, η ανάγκη ύπαρξης μιας εξισωτικής σχέσης μεταξύ των αξιών του κυκλοφορούντος νομίσματος, επείσακτου και γηγενούς, είναι αυτή που οδήγησε, προφανώς, στην αναγραφή επί της γνωστής μεσσηνιακής επιγραφής περί οκτωβόλου εισφοράς (IG VI, 1432-1433), των σχετικών ποσών και σε δηνάρια. Και μια παρόμοια χρονική στιγμή δεν θα πρέπει να ήταν άλλη, από την περίοδο συνύπαρξης των δύο χρηματικών συστημάτων, δηλαδή μεταξύ του 70 π.Χ. και του 30 π.Χ.13.
Αυτοκρατορικοι χρονοι
- 14 M. Amandry, «Le monnayage de Dymé (Colonia Dumaeorum) en Achaïe. Corpus», RN 23 (1981), σ. 45-67· τ (...)
- 15 Βλ. Α. Δ. Ριζακησ, «Ηγετική τάξη και κοινωνική διαστρωμάτωση στις πόλεις της Πελοποννήσου κατά την (...)
10α. Η νομισματοκοπία των πελοποννησιακών πόλεων κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας, εκτός από ορισμένες ελάχιστες περιπτώσεις που αφορούν στη νομισματική παραγωγή αποικιακών ιδρυμάτων κατά την περίοδο της Ύστερης Δημοκρατίας14, εγκαινιάζεται σε γενικές γραμμές με τον Αύγουστο και τη δυναστεία που αυτός ίδρυσε. Εντούτοις, δεν παρουσιάζει την αυτή διάρκεια παραγωγής στο χρόνο, δεν έχει το αυτό χρονικό σημείο εκκίνησης για όλες τις περιπτώσεις, ούτε όμως και είναι ομοιόμορφη για όλες τις πόλεις. Η διαπίστωση, πάντως, ότι η έναρξη νομισματοκοπίας στην πλειονότητα των πόλεων της Πελοποννήσου εντάσσεται στη διάρκεια των πρώιμων αυτοκρατορικών χρόνων, με χρονολογικό στίγμα την ιουλιοκλαυδιανή δυναστεία, βρίσκει το παράλληλό της στην αντίστοιχη δραστηριότητα των μικρασιατικών πόλεων –και όχι μόνο–, κυρίως επί Αυγούστου. Ιδιαίτερα με την άφιξη του Νέρωνος στην Πελοπόννησο και τη διακηρύξη της ελευθερίας των πόλεων, ερμηνεύεται, ωστόσο, η έναρξη νομισματοκοπίας στη Σικυώνα και τη Μεσσήνη15.
- 16 M. T. Boatwright, Hadrian and the Cities of the Roman Empire (2000). Για το Άργος βλ. τώρα Chr. Fla (...)
- 17 Παρόλα όσα παραθέτει η H. Papageorgiadou-Bani, The Numismatic Iconography of the Roman Colonies in (...)
11Αναφορικά με τις υπόλοιπες περιπτώσεις, ενώ η έναρξη της παραγωγής για ένα μικρό αριθμό πόλεων συμπίπτει και συνδέεται, προφανώς, με την «προσκυνηματική» δραστηριότητα του φιλέλληνα αυτοκράτορα Αδριανού16, εκείνη που τη συνδέει, για ορισμένες, με τον Κόμμοδο δεν προσφέρει κάποια ικανοποιητική εξήγηση17 (πίν. 2).
Χρονολογία έναρξης παραγωγής |
Νομισματοκοπεία |
Ιουλιοκλαυδιανή |
Πάτραι (Αύγουστος) |
Αδριανός |
Αίγιον |
Κόμμοδος |
Τροιζήν |
Πίν. 2. Πελοπόννησος. Νομισματική παραγωγή. 1ος-2ος αι. μ.Χ.
12β. Τα δεδομένα της νομισματικής κυκλοφορίας (μεμονωμένα ανασκαφικά ευρήματα) σε συνδυασμό με τα συμπεράσματα από τη μελέτη των θησαυρικών συνόλων των αυτοκρατορικών χρόνων (αποταμιευτικά, σύνολα ταφικά, αποκρύψεις κ.λπ.), οδηγεί στις εξής διαπιστώσεις :
-
Από τις αρχές των αυτοκρατορικών χρόνων εμφανής είναι η απόκρυψη –οπότε και η κυκλοφορία– εκδόσεων υψηλών αξιών σε χρυσό και άργυρο. Το φαινόμενο περιορίζεται σε μεγάλα αστικά κέντρα (Πάτραι, Μεσσήνη) με έντονη ανάπτυξη και προφανώς με στενούς δεσμούς –εμπορικούς ή μη– με την Ιταλία και με γνωστή την οικονομική ευρωστία της άρχουσας τάξης. Παραδείγματα της δεύτερης περίπτωσης αποτελούν οι γόνοι εκείνοι μεγάλων οικογενειών του Γυθείου [IG V, 1 1208] και της Σπάρτης [IG V, 1 18] οι οποίοι διέθεσαν μεγάλα ποσά σε δηνάρια (αντίστοιχα 8.000 και 10.000 δηνάρια) για το κοινό καλό των πολιτών.
-
- 18 H. F. De Cou, «Coins from the Argive Heraeum», στο Ch. Waldstein (επιμ.), The Argive Heraeum II (19 (...)
- 19 Ι. Touratsoglou, Greece and the Balkans before the End of Antiquity (2006), σ. 158.
Από τους χρόνους αυτούς και κυρίως από τον δεύτερο αιώνα και εξής, φαίνεται ότι κάνουν την εμφάνισή τους και οι βαρύσταθμες χάλκινες εκδόσεις της Ρώμης (sestertii, dupondii, asses), οι οποίες, αν κρίνει κανείς από το ποσοστό που παρουσιάζουν στα σύνολα των μεμονωμένων ευρημάτων στην πόλη των Πατρών, την Κόρινθο, τις Κεγχρεές, το Άργος, τη Νεμέα, τους Λουσούς, την Περαχώρα/Ηραίον και τη Μεσσήνη (έως και ca 30-50% σε ορισμένες περιπτώσεις)18, θα πρέπει να διαδραμάτιζαν καθοριστικό ρόλο στην εγχρήματη οικονομία. Το αυτό παρατηρείται και στην υπόλοιπη έκταση της Επαρχίας Αχαΐα (Θεσσαλία, Στερεά Ελλάς) σε αντίθεση προς την Επαρχία Μακεδονία, στην οποία πρωτοστατούν τα Roman Provincials των πόλεων και του Μακεδονικού Κοινού. Αύξηση του ποσοστού, αν όχι υπερίσχυση των Sestertii έναντι των λοιπών αξιών, σε χαλκό παρουσιάζουν και τα θησαυρικά σύνολα και τα μεμονωμένα ευρήματα από τη Γαλατία, τη Βρετανία, τη Νότιο Ιταλία, τη Σαρδηνία και τη Βόρεια Αφρική19. Κατά πόσον η διαπίστωση αυτή προϋποθέτει μια κοινή νομισματική πολιτική στον τομέα του εμπορίου στις παραγωγικές περιοχές πέριξ της Μεσογείου, απομένει να αποδειχθεί.
-
Αντίθετα προς τα προηγούμενα, σχετικά περιορισμένη θα πρέπει να ήταν η συμμετοχή των τοπικών χάλκινων νομισμάτων (Roman Provincials) στις αποταμιεύσεις-αποκρύψεις, αλλά και στο σώμα του κυκλοφορούντος χρήματος στην Πελοπόννησο· παρόλον ότι τόσο στην πόλη των Πατρών, το Άργος, τη Νεμέα, την Κόρινθο, τις Κεγχρεές, τους Λουσούς, τη Σπάρτη, όσο και τη Μεσσήνη, το ποσοστό τους –και όχι μόνο των τοπικών εκδόσεων– δεν είναι εντελώς ευκαταφρόνητο και αντικατοπτρίζει μιαν ευρύτατη ποικιλία προελεύσεων (ελλαδικές και μικρασιατικές περιοχές). Η παραγωγή, οπωσδήποτε, της Λακεδαίμονος και της Κορίνθου (κατά τον πρώτο ιδία μεταχριστιανικό αιώνα) φαίνεται να υπερτερεί των υπολοίπων νομισματοκοπείων.
-
Οι αντωνιανοί του 3ου αι. μ.Χ. –κατεξοχήν νόμισμα μισθοδοσίας στρατιωτών– θα πρέπει να θεωρηθούν επείσακτοι και να ερμηνευτούν ως λεία αποκτηθείσα εκ μέρους των Γότθων και των Ερούλων στο βορρά των Βαλκανίων (Παραδουνάβιες Επαρχίες), ή και σε άλλες περιοχές όπου στρατοπέδευαν τα ρωμαϊκά αγήματα, χρηματική λεία μηδέποτε ανακτηθείσα από τους νομίμους κατόχους. H εκτός άξονα καθόδου των βαρβάρων (βορράς-νότος) ή εκείθεν της οδού διαφυγής των (νότος-βορράς) ανεύρεση αντωνιανών σε θησαυρικά σύνολα (Πάτραι), θα ήταν δυνατόν να ερμηνευτεί ως κατάληξη χρηματικών ποσών απωλεσθέντων εκ μέρους των βαρβάρων κατόχων τους κατά την απεγνωσμένη υποχώρησή τους (πίν. 3).
Θησαυροί |
Βιβλιογραφία |
Περιεχόμενο |
Απόκρυψη |
Μεσσήνη |
Sidiropoulos 2011 |
Denarii: Δημοκρατία & |
4 μ.Χ. |
Πάτραι ca 1976 (αστική οικία) |
CH IV (1978), σ. 75 |
Aurei: Τιβέριος (22), Γάιος (2), |
47 μ.Χ. και εξής |
Πάτραι 1971 (μνημειακό βαλανείον) |
ΑΔ 27 (1972), |
Aurei : Βεσπασιανός (2) |
96 μ.Χ. και εξής |
Πάτραι ca 1978 (αστική οικία, με κατάλοιπα πυρκαγιάς) |
ΑΔ 33 (1978), |
Denarii : Βεσπασιανός (1), Δομιτιανός (1), Νέρβας (2), Τραϊανός (10), Αδριανός (5), Αντ. Ευσεβής (5), M. Αυρήλιος (8), Κόμμοδος (8), Σεπτ. Σεβήρος (1) |
193 μ.Χ. και εξής |
Σπάρτη 1955 |
BCH 80 (1956), σ. 228 b |
Sestertii + dupondii (1ος αι. έως και Γορδιανός Γ΄) |
Επί Γορδιανού Γ´ |
Λουσοί |
Oικονομιδου 2008 |
Sestertii (9) : Αδριανός, Aντ. |
Επί Γορδιανού Γ´ |
Πάτραι 1982 (I) (βαλανείον) |
ΑΔ 37 (1982), |
Sestertii (49): Τραϊανός, |
Επί Φιλίππου Α´ |
Χώρα Πυλίας 1953 |
ΠΑΕ (1953), σ. 242 |
Sestertii (13): Κόμμοδος έως |
Επί Βολουσιανού |
Σκάρμιγκας Πυλίας |
BCH 78 (1954), σ. 99 |
Sestertii (47): Τραϊανός έως |
Επί Βαλεριανού Α´ |
Κόρινθος 1930 (Θέατρον) |
AJA 35 (1931), σ. 146 |
Antoniniani (5): Γαλλιηνός + Roman Provincials (24): |
Επί Γαλλιηνού |
Κόρινθος 1936 (Νότια Στοά) |
Hesperia (1941), σ. 145 |
Antoniniani (47): Aλέξανδρος |
Επί Γαλλιηνού |
«Κόρινθος» |
ΑΔ (1963), |
Sestertii (3): Κόμμοδος, |
Επί Γαλλιηνού |
Πάτραι 1976 (υπό την Ακρόπολιν) |
ΑΔ 31 (1976), |
Denarii (3): Καρακάλλας, |
Επί Γαλλιηνού |
Πάτραι 1982 (II) (βαλανείον) |
ΑΔ 37 (1982), |
Antoniniani (38): Γορδιανός Γ´, |
Επί Γαλλιηνού |
Ακριαί (παρά το Γύθειον) |
Αδημοσίευτος |
Sestertii (ca 2.500-3.500): 1ος έως και 3ο αι. π.Χ. |
Επί Γαλλιηνού |
Σπάρτη (θέση Μαγούλα) |
BCH (1939), σ. 288 = BCH (1947), |
Antoniniani (5.027): έως |
Επί Γαλλιηνού |
Σπάρτη 1964 (Aκρόπολις) |
Roman Provincials (72): |
Επί Γαλλιηνού |
Πίν. 3. Πελοπόννησος. Νομισματική κυκλοφορία. 1ος-3ος αι. μ.Χ. Η μαρτυρία των θησαυρών.
- 20 S. Grunauer-von Hoershelmann, «The Severan Emissions of the Pelopennesus», INJ 6-7 (1982-83), σ. 39 (...)
13γ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαπίστωση ότι ένας μεγάλος αριθμός νομισματοκοπείων στην Πελοπόννησο τίθενται σε λειτουργία μόνον επί Σεπτιμίου Σεβήρου και των μελών της οικογενείας του (193-205/209) για να επεκτείνουν τη δραστηριότητά τους –ελάχιστα από αυτά (Πάτραι)– και επί της μονοκρατορίας του Καρακάλλα (211-217). Η παραγωγή αφορά αποκλειστικά και μόνο χάλκινα νομίσματα. Το ότι αυτή την εποχή (τέλη βασιλείας Σεπτιμίου Σεβήρου) διακόπτει τις εργασίες της και η πλειονότητα των μέχρι τότε εν ενεργεία νομισματοκοπείων, ασφαλώς σηματοδοτεί ένα σημαντικό γεγονός για την περιοχή, συνδεόμενο πιθανότατα με την κακή οικονομική κατάσταση της αυτοκρατορίας και την νομισματική πενία. Γεγονός πάντως είναι ότι το παραγόμενο χρήμα στην Πελοπόννησο των Σεβήρων συνιστά μιαν υπολογίσιμη ποσότητα, πρωτόφαντη για τα δεδομένα του τόπου20.
- 21 M. Crawford, ANRW II/2 (1975), σ. 572 και σημ. 55. Πρβλ. και H. Seyrig, «Les trouvailles des monnai (...)
14Η εξήγηση που δόθηκε για την υπερπαραγωγή αυτή χρήματος είναι ότι τα συγκεκριμένα πελοποννησιακά νομίσματα, πολλά από οποία βρέθηκαν σε ανασκαφές στη Συρία, «were presumably brought (στην Ασία) by auxiliary troops raised to help in the defence of the frontiers against Parthia; since the mints involved did not normally strike they clearly struck now simply to provide part of their pay for the auxiliaries and it is hard to avoid the conclusion that finding the metal was a burden imposed on them. [...] It is worth noting in passing that the mints in question are on the whole villages, not cities; Recruiting therefore from the country, not the cities»21 (πίν. 4).
Αίγειρα, Βούρα, Πελλήνη |
Ζάκυνθος |
Aσίνη, Kολώνη, Mοθώνη, Πύλος, Κυπαρισσία, Θουρία, Τενέα, Φλιούς |
Ασωπός, Βοιαί, Γύθειον, Λας |
Ερμιόνη, Κλεωναί, Μέθανα |
Ηραία, Kαφυαί, Μαντίνεια, Ψωφίς, Κλείτωρ, Tεγέα, Mεγαλόπολις, Oρχομενός, |
Πίν. 4. Νομισματοκοπεία Πελοποννήσου αυτοκρατορικών χρόνων. Δραστηριοποιημένα μόνον επί Σεβήρων (193-217).
Νομισματοκοπεία |
Χρονολογία περαίωσης της παραγωγής (συμπερ. των Σεβήρων) |
Χρονολογία περαίωσης της παραγωγής (συμπερ. του Γαλλιηνού) |
Κόρινθος, Σικυών, Αίγειρα, |
× |
|
Ζάκυνθος |
× |
|
Mεσσήνη, Aσίνη, Kολώνη, |
× |
|
Λακεδαίμων |
× |
Λακεδαίμων |
Άργος |
× |
Άργος |
Ηραία, Καφυαί, Μαντίνεια, |
× |
Πίν. 5. Χρονολογίες λήξης της νομισματικής παραγωγής στην Πελοπόννησο.
15δ. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι απ’ όλα τα νομισματοκοπεία που λειτούργησαν στην Πελοπόννησο κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, μόνο το Άργος και η Λακεδαίμων εξακολούθησαν την παραγωγή τους έως και τη βασιλεία του Γαλλιηνού. Προφανώς, σημαίνοντα ρόλο σε αυτή την εξαίρεση διαδραμάτισε το γεγονός ότι τόσο το Άργος, όσο και η Λακεδαίμων (φυσικά και η Κόρινθος από μια περίοδο και μετά, κυρίως κατά τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους), διετέλεσαν τα πλέον σημαντικά κέντρα της Πελοποννήσου (πίν. 5).
16Ανακεφαλαιώνοντας τα περί οικονομικών και νομισματικής πολιτικής στην Πελοπόννησο των ρωμαϊκών χρόνων, διαμορφώνονται οι εξής διαπιστώσεις :
-
Σε αντίθεση προς ό,τι ίσχυε κατά τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους, οπόταν η Πελοπόννησος, διακρινομένη σε αυτόνομα πόλεις-κράτη ή αναλόγως της χρονικής περιόδου και σε συμπολιτείες ανεξαρτήτων αστικών κέντρων, χαρακτηριζόταν για το πλήθος ενεργών νομισματοκοπείων με πλούτο τακτικών εκδόσεων, η περίοδος που ακολουθεί την υποταγή της στους Ρωμαίους –όπως συμβαίνει και με άλλες περιοχές– φανερώνει μια περιστασιακή κατά κανόνα δραστηριότητα στη νομισματική παραγωγή, η οποία σε καμιά περίπτωση θα μπορούσε να εκληφθεί ως συνέχεια της προηγούμενης κατάστασης, αφού κατά κανόνα εξυπηρετεί ξένα συμφέροντα και ικανοποιεί αλλότριες ανάγκες. Η εικόνα αναμονής περατούται με την αρχή της μονοκρατορίας του Αυγούστου, αλλά και στη συνέχεια η παραγωγή και ροή τοπικού νομίσματος –και όχι μόνο– δεν είναι αδιάλειπτη.
-
Τα μόνα μη τοπικά νομίσματα που κυκλοφορούν στην Πελοπόννησο κατά την περίοδο της αυτοκρατορίας είναι, αφενός, εκδόσεις της Ρώμης από πολύτιμο μέταλλο (aurei, denarii) και, αφετέρου, βαρύσταθμα χάλκινα νομίσματα (sestertii, dupondii, asses). Επίσης και Roman Provincials, τόσο πελοποννησιακών, όσο και ελλαδικών νομισματοκοπείων –χωρίς να απουσιάζουν και νομίσματα ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας. Και ενώ οι οποιεσδήποτε δοσοληψίες εμπορικού χαρακτήρα φαίνεται ότι πραγματοποιούνταν, τουλάχιστον στην πρώιμη και μέση αυτοκρατορική εποχή και μάλιστα στα αστικά κέντρα, με τη χρήση νομισμάτων μεγάλων αξιών, τα οποία σε ορισμένες, ελάχιστες περιπτώσεις αποθησαυρίστηκαν στο εσωτερικό πλουσίων οικιών, τα χάλκινα Roman Provincials μαρτυρούν μάλλον τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα των τόπων, όπου αυτά βρέθηκαν (λιμένες, μεγάλα αστικά κέντρα).
-
Το σημαντικότερο ποσοστό των κέντρων της χερσοννήσου περατώνει την παραγωγή του κατά τη διάρκεια της βασιλείας της δυναστείας του Σεπτιμίου Σεβήρου, ενώ ένας υπολογίσιμος αριθμός ενεργοποιείται μόνο στο διάστημα αυτό (193-209). Η τοπική παραγωγή Roman Provincials στον πελοποννησιακό χώρο στην πραγματικότητα –εκτός της περίπτωσης του Άργους και της Λακεδαίμονος– παύει να υφίσταται από τα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 3ου αι. μ.Χ.
-
- 22 I. Touratsoglou (σημ. 19).
Οι αντωνιανοί, το κατεξοχήν νόμισμα μισθοδοσίας των στρατιωτών, μάλλον συμπαρασύρθηκε προς το νότο των Βαλκανίων από τα στίφη των βαρβάρων που τον 3ο αι. μ.Χ. έφτασαν έως τη Σπάρτη. Οπωσδήποτε, δεν απεικονίζουν τμήμα της ομαλής νομισματικής κυκλοφορίας στην περιοχή22.
-
Η όλη εικόνα που διαμορφώνεται από τη συγκριτική μελέτη των αρχαιολογικών, νομισματικών, επιγραφικών και φιλολογικών δεδομένων, φανερώνει για τη ρωμαϊκή Πελοπόννησο μια κοινωνία με ιδιαίτερα μεγάλες έγγειες περιουσίες, υπολογίσιμες ποσότητες ρευστού χρήματος (σε άργυρο) στην κατοχή της προβεβλημένης τάξης των ιδιοκτητών πλούσιων domus urbanae και villae rusticae, αποδέκτη των ευεργεσιών ευκατάστατων πολιτών, μεταξύ των οποίων και ο πολυεκατομμυριούχος Ηρώδης ο Αττικός, και φιλελλήνων αυτοκρατόρων. Σε ένα παρόμοιο περιβάλλον, η εγχρήματη καθημερινότητα που θα εξασφάλιζαν τα Provincial imperials εμφανίζεται περιορισμένη έως και ανύπαρκτη για ορισμένες περιοχές. Εκτός και εάν οι οποιεσδήποτε ανάγκες των πόλεων και της υπαίθρου σε χάλκινα κέρματα καλύπτονταν από την παραγωγή ορισμένων και μόνον τοπικών νομισματοκοπείων με σταθερή νομισματοκοπία, όπως το Άργος και η Λακεδαίμων, ή με πλούσια σε ποσότητα νομισματική παραγωγή, όπως η Κόρινθος, για τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους.
-
- 23 Ο Chr. Flament (σημ. 21), σ. 579, παρατηρεί ότι «un bon nombre de thèmes illustrés sur ces séries c (...)
- 24 Για τη Μικρά Ασία βλ. K. Kraft, Das System der kaiserzeitlichen Münzprägung in Kleinasien. Material (...)
Η οργάνωση της παραγωγής των Provincial imperials στην Πελοπόννησο (και στη Στερεά Ελλάδα που αποτελούσε τμήμα της Provincia Achaia) χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι –τουλάχιστον κατά το διάστημα από τη βασιλεία του Αδριανού έως και την αρχή του Σεπτιμίου Σεβήρου– ένας όχι ευκαταφρόνητος αριθμός πόλεων σε υπολογίσιμη μεταξύ τους απόσταση χρησιμοποιούσαν το αυτό νομισματοκοπείο23. Η τακτική αυτή, συνεξεταζόμενη και με τη διαπίστωση ότι για έναν αριθμό εμπρόσθιων όψεων υπεύθυνος φαίνεται να υπήρξε ο ίδιος καλλιτέχνης, φέρει στο νου παρόμοια φαινόμενα που παρατηρήθηκαν στη Μικρά Ασία και τη Μακεδονία24. Οπωσδήποτε, οι σχετικές διαπιστώσεις συνιστούν τη βάση για την κατανόηση της διάρθρωσης και της λειτουργίας του όλου συστήματος νομισματικής παραγωγής στην ελληνόφωνη Ανατολή.
Bibliographie
Βιβλιογραφικεσ συντομογραφιεσ
Οικονομιδου 2008 = Μ. Οικονομιδου, «Ανασκαφικά νομίσματα των Λουσών. Μια πρώτη προσέγγιση», στο Amicitiae Gratia. Τόμος στη μνήμη Αλκμήνης Σταυρίδη (2008), σ. 93-96.
Sidiropoulos 2011 = K. Sidiropoulos, «A Hoard of Denarii and Early Roman Messene», στο N. Holmes (επιμ.), Proceedings of XIV International Numismatic Congress, Glasgow 2009 (2011), σ. 1025-1036.
Notes
1 Η θεωρία προτάθηκε από την M. Thompson, The Agrinion Hoard (1968), υποστηρίχθηκε από τον M. Price, «Southern Greece», στο A. M. Βurnett, M. H. Crawford (επιμ.), The Coinage of the Greek World in the Late Republic (1987), σ. 95-103, και έγινε αποδεκτή από τους I. Τουρατσογλου, Η. Τσουρτη, «Συμβολή στην κυκλοφορία τριωβόλων της Αχαϊκής Συμπολιτείας στον ελλαδικό χώρο: η μαρτυρία των θησαυρών», στο A. D. Rizakis (επιμ.), Achaia und Elis in der Antike. Akten des 1. Internationalen Symposiums. Athen 19.-21. Mai 1989 (1991), σ. 171-184. Οι αντίθετες απόψεις που διατυπώθησαν από τους C. Boehringer, J. Warren, J. Kroll και C. Grandjean συγκεντρώθηκαν από την J. Warren, «The Achaian League Silver Coinage Controversy Resolved: A Summary», NC 159 (1999), σ. 99-109 και την C. Grandjean, «Les dernières monnaies d’argent du Péloponnèse», στο M. Amandry, S. Hurter (επιμ.), Travaux de numismatique grecque offerts à Georges Le Rider (1999), σ. 139-146. Βλ. επίσης C. Grandjean, M. F. Guerra, «Les monnaies du Péloponnèse de la fin de l’époque hellénistique : l’apport de l’analyse élémentaire», στο Akten des XII. Internationalen Numismatischen Kongresses, Berlin 1997 (2000), σ. 300-305, και C. Boehringer, «Quelques remarques sur la circulation monétaire dans le Péloponnèse au iie et au ier siècle a.C.», στο C. Grandjean (επιμ.), Le Péloponnèse d’Épaminondas à Hadrien (2008), σ. 83-89, τείνουν στην άποψη της αδιάλειπτης συνέχισης της νομισματοκοπίας της Αχαϊκής Συμπολιτείας έως και το πρώτο τέταρτο του 1ου αι. π.Χ. Υποστηρικτικές απόψεις της παραδοσιακής χρονολογίας (Thompson κ.ά.) κατέθεσαν η M. Lakakis-Marchetti, «À propos du monnayage achéen et des trésors qui le font connaître», στο ΧΑΡΑΚΤΗΡ, Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου (1996), σ. 147-156, και η D. Tsangari, Corpus des monnaies d’or, d’argent et de bronze de la Confédération étolienne (2007). Τελευταία, στο πρόβλημα επανήλθαν οι M. Oeconomides, M. Lakakis-Marchetti, P. Marchetti, «Le trésor de Zougra (IGCH 261) et la circulation monétaire dans le Péloponnèse au iie siècle», στο G. Moucharte κ.ά. (επιμ.), Liber Amicorum Tony Hackens (2007), σ. 379-426 (αρνητική κριτική αυτού του άρθρου άσκησε ο A. Walker στο ANS, Winter 2008, σ. 53-58). Τέλος, το πρόσφατο σύγγραμμα του S. M. Benner, Achaian League Coinage of the 3rd Through 1st Centuries B.C.E. (2008), συνοψίζει τις τελευταίες απόψεις επί του θέματος βασισμένες κυρίως στο σχήμα που πρότεινε ο A. Walker (BCD Peloponnesos).
2 Για τoυς εμφυλίους πολέμους του 1ου αι. π.Χ. που διεξήχθησαν στο έδαφος της ελλαδικής χερσονήσου, βλ. E. J. Owens, «Increasing Roman Domination of Greece in the Years 48-27 B.C.», Latomus 35 (1976), σ. 718-729.
3 Για την περίοδο, βλ. A. D. Rizakis, «Les cités péloponnésiennes entre l’époque hellénistique et l’Empire : le paysage économique et social», στο R. Frei-Stolba, K. Gex (επιμ.), Recherches récentes sur le monde hellénistique. Actes du Colloque International organisé à l’occasion du 60e anniversaire de Pierre Ducrey (Lausanne, 20-21 novembre 1998) (2001), σ. 81-82. Ειδικά για τη νομισματοκοπία του Αντωνίου στην Πελοπόννησο, βλ. M. Amandry, «Monnayages émis en Achaïe sous l’autorité d’Antoine (40-31)», INJ 6-7 (1982-83), σ. 1-6. Σχετικά με τη νομισματική παραγωγή στην πόλη των Πατρών κατά την ύστερη Δημοκρατία, βλ. E. Haug, «Local Politics in the Late Republic: Antony and Cleopatra at Patras», AJN n.s. 20 (2008), σ. 405-420.
4 Λευκόλλεια πλάτη ή λουκούλλειον νόμισμα: C. M. Kraay, Coins of Ancient Athens (1968), σ. 15. C. Grandjean, «Les dernières monnaies d’argent du Péloponnèse», στο M. Amandry, S. Hurter (επιμ.), Travaux de numismatique grecque offerts à Georges Le Rider (1999), σ. 141. I. Τουρατσογλου, «Η νομισματοκοπία των Αθηνών», στο Aθήνα-Σπάρτη, Κατάλογος έκθεσης (2006-2007), σ. 245.
5 Η. Νicolet, «À propos des monnaies d’Élis portant des contremarques», BSFN (1992), σ. 287-289.
6 BCD Peloponnesos, αρ. 671, 692.1 (Ήλις), αρ. 756, 758-759 (Μεσσήνη), αρ. 926.4, 926. 6 (Λακεδαίμων), αρ. 999 (Κύθηρα). –Πρβλ. J. Κroll, «Hemiobols to Assaria: The Bronze Coinage of Roman Aigion», NC 156 (1996), σ. 49-73, του ιδιου, «Traditionalism vs Romanization in Bronze Coinages of Greece, 42-31 B.C.», Topoi 7 (1997), σ. 123-136.
7 Fr. de Callataÿ, «Athenian New Style Tetradrachms in Macedonian Hoards», AJN n.s. 3-4 (1991-92), σ. 11-20. Βλ. επίσης B. Dreyer, «Roms Ostpolitik, Athen und der Beginn der Neustil-Silberprägung», ZPE 129 (2000), σ. 39-60.
8 Ι. Τουρατσογλου, Η Νομισματική Κυκλοφορία στην Αρχαία Μακεδονία (περ. 200 π.Χ. - 268-286 μ.Χ). Η μαρτυρία των θησαυρών (1993), σ. 18, 21-22. Η πρακτική, εξάλλου, εκ μέρους των Ρωμαίων να χρησιμοποιούν προς ίδιον όφελος και υπό την κηδεμονία τους την παραγωγή ορισμένων νομισματοκοπείων του βαλκανικού και του ελλαδικού χώρου είχε ήδη εφαρμοσθεί και αναφορικά με άλλες νομισματοκοπίες: οι περιπτώσεις της Απολλωνίας, του Δυρραχίου και αυτής της ίδιας της πόλης της Παλλάδος αναλύθηκαν διεξοδικά από τον A. Giovannini, τον Fr. de Callataÿ και τον υπογράφοντα.
9 Ι. Τουρατσογλου, «Ο Πομπήιος στη Θεσσαλονίκη: η νομισματική μαρτυρία», στο ΑΜΗΤΟΣ (1987), σ. 885-890.
10 Πρβλ. C. Grandjean, «Guerre et monnaie en Grèce ancienne: le cas du Koinon achaien», στο Économie antique. La guerre dans les économies antiques (2000), σ. 321.
11 I. Τouratsoglou, «Macedonia», στο A.M. Βurnett, M.H. Crawford (σημ. 1), σ. 54. Βλ. επίσης Ι. Τουρατσογλου (σημ. 8), σ. 18. Ακόμη, S. Kremydi-Sicilianou, «Patterns of monetary circulation in Roman Macedonia: The Hoard Evidence», Eulimene (2004), σ. 136.
12 M. Price (σημ. 1), σ. 99. Άφιξη των δηναρίων επί Αυγούστου υπονοεί ο C. Boehringer (σημ. 1), σ. 88.
13 L. Migeotte, «La date de l’oktobolos eisphora de Messène», Topoi 7 (1997), σ. 51-61· του ιδιου, «L’organisation de l’oktobolos eisphora de Messène», στο C. Grandjean (σημ. 1), σ. 229-243. Πρβλ. επίσης, C. Grandjean, «La valeur des monnaies de bronze du Péloponnèse à l’époque classique et hellénistique», RN (1998), σ. 37 και D. Mulliez, «Le denier dans les actes d’affranchissement delphiques», Topoi 7 (1997), σ. 93-102.
14 M. Amandry, «Le monnayage de Dymé (Colonia Dumaeorum) en Achaïe. Corpus», RN 23 (1981), σ. 45-67· του ιδιου, Le monnayage des duovirs corinthiens (44 avant J.-C. - 69 après J.-C.) (1988).
15 Βλ. Α. Δ. Ριζακησ, «Ηγετική τάξη και κοινωνική διαστρωμάτωση στις πόλεις της Πελοποννήσου κατά την αυτοκρατορική εποχή», στο V. Mitsopoulos-Leon (επιμ.), Forschungen in der Peloponnes. Akten des Symposions anlässlich der Feier “100 Jahre österreichisches Archäologisches Institut Athen”, Athen 5.3.- 7.3.1998 (2001), σ. 182-187, για την επιρροή που άσκησε η ιουλιοκλαυδιανή δυναστεία και οι Φλάβιοι στις τοπικές κοινωνίες της Πελοποννήσου.
16 M. T. Boatwright, Hadrian and the Cities of the Roman Empire (2000). Για το Άργος βλ. τώρα Chr. Flament, P. Marchetti, Le monnayage argien d’époque romaine (d’Hadrien à Gallien) (2011).
17 Παρόλα όσα παραθέτει η H. Papageorgiadou-Bani, The Numismatic Iconography of the Roman Colonies in Greece. Local Spirit and the Expression of Imperial Policy (2004), σ. 86.
18 H. F. De Cou, «Coins from the Argive Heraeum», στο Ch. Waldstein (επιμ.), The Argive Heraeum II (1905), σ. 357-363· C. Bellinger, Catalogue of the Coins found at Corinth, 1925 (1930)· J. M. F. May, «Coins», στο: H. Payne, T. J. Dunbabin (επιμ.), Perachora, The Sanctuaries of Hera Akraia and Limenia II. Pottery, Ivories, Scarabs, and Other Objects from the Votive Deposit of Hera Limenia (1962), σ. 456-460· K. Edwards, Corinth VI, Coins 1896-1929 (1933)· R. Hohlfelder, Kenchreai. Eastern Port of Corinth (1978)· Π. Αγαλλοπουλου, Θέματα νομισματοκοπίας και νομισματικής κυκλοφορίας των Πατρών, 14 π.Χ. - 268 μ.Χ. (1994)· C. Grandjean, «Monnaies et circulation monétaire à Messène du second siècle av. J.-C. au premier siècle ap. J.-C.», Topoi 7 (1997), σ. 115-122· M. E. Ηoskins Walbank, «Aspects of the Corinthian Coinage in the Late 1st and Early 2nd Centuries a.C.», στο C. K. Williams II, N. Bookidis (επιμ.), Corinth XX. Corinth, the Centenary: 1896-1996 (2003), σ. 337-349· R. C. Κnapp, J. D. Macisaac, Excavations at Nemea III. The Coins (2005).
19 Ι. Touratsoglou, Greece and the Balkans before the End of Antiquity (2006), σ. 158.
20 S. Grunauer-von Hoershelmann, «The Severan Emissions of the Pelopennesus», INJ 6-7 (1982-83), σ. 39-46, πίν. 8-9.
21 M. Crawford, ANRW II/2 (1975), σ. 572 και σημ. 55. Πρβλ. και H. Seyrig, «Les trouvailles des monnaies péloponnésiennes en Syrie», Syria 34 (1957), σ. 249. Επίσης Chr. Flament, «Die et engraver-sharing dans le Péloponnèse entre le règne d’Hadrien et celui de Septime Sévère», BCH 131 (2007), σ. 579.
22 I. Touratsoglou (σημ. 19).
23 Ο Chr. Flament (σημ. 21), σ. 579, παρατηρεί ότι «un bon nombre de thèmes illustrés sur ces séries coordonnées figurent également sur les monnaies romaines contemporaines...», για να καταλήξει ότι «ces parallèles parfois frappants nous poussent évidemment à penser que les séries coordonnées furent orchestrées par le pouvoir romain».
24 Για τη Μικρά Ασία βλ. K. Kraft, Das System der kaiserzeitlichen Münzprägung in Kleinasien. Materialen und Entwürfe (1972). Για την Επαρχία Μακεδονία, I. Touratsoglou, Die Münzstätte von Thessaloniki in der römischen Kaiserzeit (1988), σποράδην.
© École française d’Athènes, 2018