1 Η Πελοπόννησος1, η νομισματική παραγωγή και κυκλοφορία της οποίας2 κατά τα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια είναι το ζητούμενο της σύντομης αυτής εισαγωγής, αποτελεί μια γεωγραφική ενότητα ιδιαίτερα εκτεταμένη και ως εκ τούτου σύνθετη, τόσο όσον αφορά στη γεωμορφολογία της, όσο και την άμεσα με αυτή συνδεόμενη ιστορική της εξέλιξη. Σημειωτέον ότι στo γεωγραφικό αυτό χώρο τοποθετούνται, όπως είναι γνωστό, όχι μόνο το επίκεντρο του Μυκηναϊκού πολιτισμού, αλλά και ορισμένες από τις πιο σημαντικές πόλεις της αρχαϊκής και κλασικής Ελλάδας. Άλλωστε, σε πελοποννησιακό έδαφος ιδρύθηκαν επίσης τα τρία από τα τέσσερα πανελλήνια ιερά, εκείνα του Διός στην Ολυμπία και τη Νεμέα καθώς και το ιερό του Ποσειδώνα στα Ίσθμια, όπως και άλλα, επίσης πολύ σημαντικά ιερά της αρχαιότητας. Η σύνθετη γεωμορφολογική εικόνα που παρουσιάζει η γη της Πελοποννήσου σε συνδυασμό με τα ποικίλα ιστορικά δεδομένα δυσχεραίνει σε μεγάλο βαθμό την προσπάθεια σύνοψης των κύριων αξόνων που χαρακτηρίζουν την αρχαϊκή και κλασική εποχή στα περιορισμένα όρια αυτού του εισαγωγικού σημειώματος. Παρόλα αυτά και κρίνοντας από το γεγονός ότι η πρώιμη αυτή περίοδος δεν καλύπτεται σε ικανοποιητικό βαθμό από τις προγραμματισθείσες ομιλίες του Συνεδρίου, που ασχολούνται κατά κύριο λόγο με την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή περίοδο, θα επιχειρηθεί στη συνέχεια η προσέγγιση αυτής της περιόδου μέσα από τη νομισματική της παραγωγή. Το Συνέδριο αυτό είναι αφιερωμένο στη μνήμη του ερευνητή της αργειακής νομισματοκοπίας, T. Hackens3, το έργο του οποίου, ολοκληρωμένο από Βέλγους4 και Γάλλους5 συναδέλφους, πρόκειται να γίνει σύντομα προσβάσιμο στην επιστημονική κοινότητα. Συγχρόνως αποτίει φόρο τιμής κατά κύριο λόγο στην πόλη του Άργους, την πόλη, η οποία συνδέθηκε από τις πηγές αφενός μεν με τον Φείδωνα –μορφή που τοποθετείται ανάμεσα στο μύθο και την ιστορία– και αφετέρου με την ανεύρεση στο Ηραίο του πολυσήμαντου ανταλλακτικού μέσου της προκερματικής περιόδου, των οβελών. Τύχη αγαθή οδήγησε, άλλωστε, τα τελευταία χρόνια στην ανεύρεση, επίσης στην πόλη του Άργους, μεγάλου μέρους του οικονομικού αρχείου του ιερού της Παλλάδος, πολιούχου θεάς της πόλης, το οποίο περιέχει σημαντικότατα στοιχεία, μέρος των οποίων έχει ήδη αρχίσει να κοινοποιεί ο συνάδελφος Χ. Κριτζάς6. Η οριστική δημοσίευση του αρχείου αυτού θα διευρύνει τις γνώσεις μας σχετικά με την οικονομική οργάνωση της πόλης του Άργους, που αναδεικνύεται και μέσω αυτού του νέου ευρήματος ως το επίκεντρο για τη γνώση μας των διεργασιών στον τομέα της οικονομικής και νομισματικής πολιτικής με τη στενή έννοια, αλλά και κατ’ επέκταση, των αντίστοιχων λειτουργιών στις αρχαίες ελληνικές πόλεις γενικότερα.

2Όμως, οι αρχαίες πηγές και συγκεκριμένα ο Πολυδεύκης στο Ονομαστικόν7, αναφερόμενος στο «Πελοποννησίων νόμισμα» δεν εννοεί παρά το νόμισμα που έκοψε η γειτονική Αίγινα, τη χελώνη, η οποία έτυχε ευρείας αποδοχής και επικράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα, ως το πρώτο και ίσως μοναδικό νόμισμα στην Πελοπόννησο, όπως συνάγεται από τη μαρτυρία των θησαυρών. Παρά το γεγονός ότι πολλοί από τους θησαυρούς έχουν τύχει μεμονωμένης μελέτης, όπως ο θησαυρός του Λάππα Πατρών και άλλοι που δημοσιεύθηκαν κυρίως από τις κ.κ. Μ. Οικονομίδου8 και H. Nicolet-Pierre9 (μεμονωμένα ή σε συνεργασία), η συνολική εικόνα της κυκλοφορίας των αιγινήτικων νομισμάτων10 μένει ακόμα να καταγραφεί πιο αναλυτικά. Όπως είναι γενικά αποδεκτό, οι χελώνες θαλάσσης προηγήθηκαν των πρώτων πελοποννησιακών κοπών και για τον λόγο αυτό, σε συνδυασμό με τη μεγάλη τους διάδοση, τα περισσότερα πελοποννησιακά νομισματοκοπεία, ανάμεσα σ’ αυτά και το ίδιο το Άργος, ακολούθησαν τον αιγινητικό σταθμητικό κανόνα.

3Η Πελοπόννησος ήταν και λόγω του μεγέθους της και των ορεινών της όγκων, που αποτελούν σαφή γεωγραφικά όρια ανάμεσα στις επιμέρους περιοχές, ένας χώρος κατακερματισμένος, πράγμα που αντανακλάται και στην ιστορική της πορεία, η οποία κάθε άλλο παρά ενιαία θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί. Παρόλα αυτά, οι ποταμοί που τη διασχίζουν αποτελούσαν σίγουρα τις φυσικές οδούς που επέτρεπαν τη σύνδεση ορισμένων περιοχών μεταξύ τους, ενώ τα oρεινά περάσματα που χρησίμευσαν ως οδικές αρτηρίες είναι περισσότερα απ’ ό,τι γνωρίζαμε παλαιότερα, χάρη στις έρευνες που διεξήχθησαν τις τελευταίες δεκαετίες11. Όμως, τουλάχιστον για τα αρχαϊκά και πρώιμα κλασικά χρόνια, δεν μπορεί να διακρίνει κανείς μια ενιαία πελοποννησιακή εθνική συνείδηση, κυρίως αν συνυπολογίσει την αντίθεση μεταξύ του βορείου και κεντρικού από τη μία και του νοτίου τμήματός της από την άλλη πλευρά, όπου οι εσωστρεφείς σπαρτιατικές πολιτικές και κοινωνικές δομές δεν επέτρεψαν (πέραν του γνωστού από τις πηγές σιδηρού πελάνορος12), την κοπή νομισμάτων πριν από τον 3^ο αι. π.Χ., επηρεάζοντας άμεσα και τη γειτονική Μεσσηνία13, οι τύχες της οποίας για μεγάλα χρονικά διαστήματα ορίζονταν από την απειλητική υπερδύναμη. Άλλωστε, τα όρια μεταξύ των επιμέρους περιοχών παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό ρευστά. Από την άλλη πλευρά, οι φυσικοί λιμένες, κυρίως στη βορειοανατολική πλευρά, την Κορινθία και την Αργολίδα απετέλεσαν σίγουρα την αφετηρία για εκτεταμένες εμπορικές συναλλαγές και επέτρεψαν μια εντελώς διαφορετική εξέλιξη.

4Δεν υπάρχει αμφιβολία, πως το κυριότερο εμπορικό κέντρο κατά την αρχαϊκή εποχή ήταν η Κόρινθος14, η γεωγραφική θέση της οποίας, κοντά στον Ισθμό, ευνοούσε ιδιαίτερα τη δυναμική ανάπτυξη της ναυτικής δραστηριότητας και η οποία υπήρξε, ήδη από τα τέλη της γεωμετρικής περιόδου, ο συνδετικός κρίκος με τις υπόλοιπες περιοχές του ελληνικού κόσμου, κυρίως με τη Δύση. Ιδιαίτερα κατά την αρχαϊκή περίοδο, η πόλη παρουσίασε μια σημαντικότατη οικονομική άνθηση. Οι πρώιμοι κορινθιακοί στατήρες, οι πώλοι15, κομμένοι σε εντυπωσιακά, για την εποχή αυτή, πλατιά και λεπτά πέταλα, αποτελούν πιθανότατα τα παλαιότερα νομίσματα επί πελοποννησιακού εδάφους και δεν ακολουθούν ούτε το αιγινήτικο ούτε το αττικό μετρικό σύστημα. Οι Κορίνθιοι εισήγαγαν το νόμισμά τους με βάση το δικό τους σύστημα. Είναι πάντως ενδεικτικό της εξωστρεφούς και κυρίως στραμμένης προς τη Δύση αποικιακής και οικονομικής πολιτικής της Κορίνθου το γεγονός ότι η κυκλοφορία των πώλων στην Πελοπόννησο θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί μάλλον υποτονική σε αντίθεση με άλλες περιοχές κατά μήκος του Ιονίου, τη Μεγάλη Ελλάδα και τη Σικελία. Είναι εξάλλου εντυπωσιακό πως η κοντινή στην Κόρινθο, Σικυώνα16, η οποία αναπτύχθηκε επίσης κατά την πρώιμη αρχαϊκή περίοδο κάτω από το ολιγαρχικό πολίτευμα των Ορθαγοριδών και ιδιαίτερα του Κλεισθένη, δεν φαίνεται να βρισκόταν σε ιδιαίτερα ανταγωνιστική σχέση μαζί της. Έκοψε δικό της νόμισμα, ήδη στις αρχές του 5^ου αι. π.Χ.17, το οποίο, ενστερνιζόμενο τα αιγινήτικα μέτρα και σταθμά, κατακλύζει μάλιστα σταδιακά τις αγορές της Πελοποννήσου, σε βαθμό τέτοιο ώστε, σύμφωνα με τη μελετήτρια της Σικυώνιας νομισματοκοπίας, J. Warren, να αποτελέσει πιθανότατα το νόμισμα πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η χρηματοδότηση του Πελοποννησιακού πολέμου18 ενάντια στην Αθήνα. Στην Αργολίδα είναι βέβαια το Άργος19 η πόλη εκείνη, που επίσης ξεκινά να κόβει νομίσματα στα τέλη του 6^ου αι. π.Χ.

5Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο πλαίσιο της μελέτης σχετικά με την εισαγωγή του νομίσματος στην Πελοπόννησο παρουσιάζει όμως το γεγονός ότι, ήδη στις πρώτες δεκαετίες του 5^ου αι., ίσως περί το 470 π.Χ., διαπιστώνεται μια σημαντική νομισματική δραστηριότητα στην, κατά τα άλλα φαινομενικά πιο δυσπρόσιτη, από την άποψη του εδαφικού της αναγλύφου, περιοχή της, την Αρκαδία20. Αρχαιότερο νόμισμα, ίσως εκδοθέν ακόμη και μέσα στον 6^ο αι. π.Χ. είναι αναμφίβολα η κοπή της Ηραίας21, με το εντυπωσιακό γυναικείο κεφάλι ως εμπροσθότυπο και τα αρχικά του εθνικού στην πίσω πλευρά του νομίσματος. Ακολουθεί μια πλούσια σειρά μικρών υποδιαιρέσεων αιγινήτικου βάρους (τριωβόλων, οβολών και ημιοβολίων), οι οποίες φέρουν στην εμπρόσθια όψη την παράσταση του ένθρονου Διός Λυκαίου και στην οπίσθια γυναικείο κεφάλι, ίσως της Αρτέμιδας. Σύμφωνα με τον R. Williams22, οι κοπές αυτές με την επιγραφή ΑΡΚΑΔΙΚΟΝ οφείλονται σ’ έναν άγνωστο από τις γραπτές πηγές πολιτικό συνασπισμό των αρκαδικών πόλεων του Κλείτορα, της Τεγέας και της Μαντίνειας, που ίσως συναποτελούσαν το Αρκαδικό Κοινό. Ως γνωστό, η ύπαρξη αυτής της ένωσης έχει αμφισβητηθεί, αρχικά, από τους J. Roy και T. Nielsen23, καθώς και για άλλους λόγους από τη Σ. Ψωμά24, ενώ διίστανται οι απόψεις σχετικά με το εάν πρόκειται για κοπές θρησκευτικού περιεχομένου, που προορίζονταν να καλύψουν τις ανάγκες του κεντρικού, μεγάλου ιερού, όχι μόνον των Αρκάδων αλλά και ολοκλήρου της Πελοποννήσου, του ιερού του Διός Λυκαίου ή αν ήταν στρατιωτικού χαρακτήρα, προορίζονταν δηλαδή για την πληρωμή μισθοφορικών στρατευμάτων. Όποια και να είναι η απάντηση, η νομισματοκοπία αυτή δεν παύει να αποτελεί την σημαντικότερη απόδειξη για την κοινή και ενιαία εθνική συνείδηση των Αρκάδων. Στο πλαίσιο αυτό, τίθεται και το ζήτημα για την έδρα του νομισματοκοπείου. Η διατυπωθείσα πρόταση, πως ίσως να βρισκόταν στο ιερό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα25, δημιουργεί εύλογα ερωτήματα. Από την άλλη πλευρά, στα τέλη του 5^ου αι. π.Χ., δημιουργείται στα νότια όρια της Αρκαδίας, της μετά από συνοικισμό μικρότερων πολισμάτων, η Μεγάλη Πόλις26, που συγκεντρώνει αρκετές πιθανότητες να απετέλεσε το νέο κέντρο των Αρκάδων και για την παραγωγή του κοινού νομίσματος.

6Το ερώτημα για την ενδεχόμενη θρησκευτική σημασία ορισμένων νομισματικών εκδόσεων μας μεταφέρει και στη Δυτική Πελοπόννησο και συγκεκριμένα στο πανελλήνιο ιερό του Διός στην Ολυμπία, όπου ήδη στο πρώτο τέταρτο του 5^ου αι. π.Χ. άρχισαν να κόβονται, υπό τη σκέπη της Ήλιδας, ως εκδότριας αρχής, οι περίφημοι στατήρες με θέματα που σχετίζονται με τη λατρεία του Διός κατ’ αρχάς (κεραυνό, αετό, Νίκη, αλλά και τη μορφή του θεού) και στη συνέχεια, από το 420 π.Χ. περίπου, παράλληλα με αυτά και νομίσματα που παραπέμπουν στη λατρεία της Ήρας (κεφαλή της θεάς με στεφάνη και την επιγραφή ΗΡΑ). Η θεωρία του C.T. Seltman27, με βάση την οποία οι κοπές αυτές συνδέονται αντίστοιχα με τους ναούς του Διός και της Ήρας, παρόλα τα δυσεπίλυτα ερωτήματα που θέτει, εξακολουθεί να μην έχει αμφισβητηθεί οριστικά, μάλλον ελλείψει ικανοποιητικής εναλλακτικής πρότασης. Σύμφωνα, πάντως, με την υπόθεση εργασίας, που πρόσφατα διατύπωσε με πειστικά επιχειρήματα ο H. Kyrieleis28, τα νομίσματα αυτά κόπηκαν με στόχο την ανεύρεση πόρων για την επίτευξη του φιλόδοξου εγχειρήματος, της κατασκευής του ναού του Διός από τους Ηλείους, ένα αρχιτεκτονικό έργο που με τα ακριβά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή της στέγης και κυρίως για τον αρχιτεκτονικό του διάκοσμο, που ήταν από μάρμαρο, το οποίο μεταφέρθηκε από τη μακρινή Πάρο, σίγουρα απαιτούσε τεράστια έξοδα. Η ύπαρξη μικρότερων υποδιαιρέσεων29 καθώς και ο αποθησαυρισμός τους, εν μέρει μαζί με αιγινήτικες χελώνες, όπως στην περίπτωση του θησαυρού του Λάππα30, αποδεικνύουν χωρίς άλλο και την εμπορική σημασία των νομισμάτων αυτών.

7Το βορειοδυτικό τμήμα της Πελοποννήσου, η Αχαΐα31 και η Αιγιαλεία32, η εικόνα των οποίων κατά την αρχαϊκή και πρώιμη κλασική εποχή μας ήταν έως πρόσφατα σχεδόν άγνωστη, αλλάζει τα τελευταία χρόνια σε εντυπωσιακό βαθμό χάρη στα ενδιαφέροντα νέα ευρήματα που έρχονται στο φως33. Παρόλα αυτά και όσο και να μας ξενίζει το γεγονός, από την περιοχή αυτή νομισματική δραστηριότητα δεν φαίνεται να υπήρξε πριν από τη σύσταση της Αχαϊκής Συμπολιτείας, η οποία, βεβαίως, δεν εμπίπτει στα χρονικά όρια του εισαγωγικού αυτού σημειώματος.

8Ένα ενδιαφέρον ζήτημα αποτελεί η νομισματική κυκλοφορία στα μεγάλα ιερά, θέμα που δεν έχει εξετασθεί επαρκώς. Μετρημένα είναι τα παραδείγματα ιερών όπου η κυκλοφορία των νομισμάτων έχει γίνει αντικείμενο μελέτης, εν μέρει με ενδιαφέροντα αποτελέσματα, όπως στην περίπτωση των νομισματικών ευρημάτων στο Στάδιο της Νεμέας34. Όσον αφορά στο ιερό του Διός στην Ολυμπία, ένα μόνο σχετικά μικρό αλλά χαρακτηριστικό δείγμα που προέρχεται από τις ανασκαφές στον νοτιοανατολικό τομέα του ιερού35 κατέδειξε την απόλυτη κυριαρχία των πελοποννησιακών νομισματοκοπείων, κυρίως εκείνων της Ήλιδας, της Ηραίας και της Σικυώνας καθώς και την παρουσία χάλκινων νομισμάτων στις οχυρωματικές τάφρους των Αρκάδων που χρονολογούνται αμέσως μετά το 364 π.Χ.

9Οι πελοποννησιακοί θησαυροί, που απεκρύβησαν το πρώτο μισό του 5^ου αι. π.Χ., τεκμηριώνουν, άλλωστε, κι από αυτή την πλευρά την κατά κύριο λόγο τοπική κυκλοφορία των πελοποννησιακών εκδόσεων, ενώ ολιγάριθμα είναι τα νομίσματα από άλλες περιοχές. Σημειωτέον ότι και στα μεγάλα ιερά, όπου η προσέλευση πιστών από διάφορες περιοχές του ελληνικού κόσμου είναι δεδομένη, τα μη πελοποννησιακά νομίσματα είναι ολιγάριθμα. Στα παλαιότερα κλειστά νομισματικά ευρήματα επί πελοποννησιακού εδάφους, με χρονολογία απόκρυψης το 480 π.Χ. περίπου, εξακολουθούν να συγκαταλέγονται τα 128 νομίσματα που βρέθηκαν κάτω από το δάπεδο του κλασικού ναού του Ποσειδώνα στο πανελλήνιο ιερό του στα Ίσθμια36. Παρά το γεγονός ότι το σύνολο των νομισμάτων παραμένει ελλιπώς δημοσιευμένο, με βάση τη δημοσίευση του O. Broneer, γνωρίζουμε ότι περιείχε κατά κύριο λόγο χελώνες θαλάσσης (61), οι οποίες μελετήθηκαν από την H. Nicolet37, και πώλους Κορίνθου (56), καθώς και λίγες ακόμη κοπές, ανάμεσα στις οποίες θα επισημάνουμε και μια κοπή της μακρινής Μιλήτου.

10Συγκέντρωση θησαυρών παρατηρείται κατά τον 5^ο και 4^ο αι., κυρίως στη βορειοανατολική αλλά και τη δυτική Πελοπόννησο, ιδίως στην ευρύτερη περιοχή της Ολυμπίας38, με χρονικό σημείο απόκρυψης το 470 π.Χ., καθώς επίσης και την Αρκαδία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα πανελλήνια και τα άλλα μεγάλα ιερά καθώς και οι πόλεις, οι οποίες είχαν την ευθύνη της λειτουργίας τους, υπήρξαν και οι κύριοι τόποι συσσώρευσης και διακίνησης χρήματος. Έτσι δικαιολογείται ενδεχομένως η ιδιαίτερη παρουσία θησαυρών στην ευρύτερη περιοχή του ιερού του Δία στην Ολυμπία. Ανάμεσα σε άλλους, άξιος ειδικής μνείας είναι ο θησαυρός της Ήλιδας του 191839 με χρονολογία απόκρυψης περίπου το 370 π.Χ., που αποτελείται αποκλειστικά από έντεκα χρυσούς δαρεικούς και ένα στατήρα Κυζίκου από ήλεκτρο. Δυστυχώς, δεν διαθέτουμε ικανοποιητικά στοιχεία σχετικά με τις συνθήκες ανεύρεσης του θησαυρού αυτού.

11Η εισαγωγική μορφή αυτού του σημειώματος δεν επιτρέπει να επεκταθούμε σε βάθος στις αλλαγές που διαδραματίζονται κατά τη διάρκεια των σημαντικών ιστορικών εξελίξεων στα τέλη του 5^ου αι. και του πρώτου μισού του 4^ου αι. π.Χ. Παρόλα αυτά, θα πρέπει οπωσδήποτε να σταθούμε σε ένα φαινόμενο που αφορά μεν τον κλασικό κόσμο γενικότερα αλλά συνδέεται στενά και με την Πελοπόννησο40 : την εισαγωγή του χάλκινου νομίσματος, φαινόμενο που αλλάζει ριζικά τα δεδομένα των συναλλαγών. Mε την σημασία και αξία του χάλκινου νομίσματος στις περιόδους κρίσης, αρχής γενομένης με τον Πελοποννησιακό πόλεμο, ασχολήθηκε πρόσφατα διεξοδικά η C. Grandjean41. Οι πόλεις που κατά τα φαινόμενα έκοψαν πρώτες χάλκινα νομίσματα σε πελοποννησιακό έδαφος ίσως μάλιστα το τελευταίο τέταρτο του 5^ου αι. π.Χ. είναι η Kόρινθος και η Σικυώνα42 ενώ κατά τον 4^ο αι. π.Χ., τόσο τα μεγάλα αλλά και πολλά μικρά νομισματοκοπεία προχωρούν βεβαίως παράλληλα με την εισαγωγή αργυρών κοπών και στην κοπή χάλκινων43.

12Ένα επίσης σημαντικό φαινόμενο, που αντικατοπτρίζει τα τεκταινόμενα στον πελοποννησιακό χώρο, αποτελεί, μετά τη μάχη των Λεύκτρων το 371 π.Χ.44, η σταδιακή εμφάνιση σε θησαυρούς βοιωτικών νομισμάτων κατ’ αρχάς και κοπών Φιλίππου Β´ και Αλεξάνδρου Γ´ στη συνέχεια, γεγονός που σηματοδοτεί πλέον μια νέα περίοδο στα δεδομένα της Πελοποννήσου. Όπως έχει ήδη επισημανθεί45, οι στατήρες του Αλεξάνδρου κυκλοφορούσαν ήδη στην Πελοπόννησο ενόσω μάλιστα ο Αλέξανδρος ήταν ακόμα εν ζωή. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα θησαυρού με βοιωτικές αλλά και μακεδονικές κοπές αποτελεί εκείνος των Μαγείρων Ηλείας46, που χρονολογείται περί το 330 με 325 π.Χ. και περιλαμβάνει, ανάμεσα σε άλλα, τετράδραχμα Φιλίππου, στατήρες και δραχμές Θηβών, ένα στατήρα Τανάγρας, τριώβολα Κοινού Βοιωτών. Στους μεγάλους θησαυρούς ανήκει σίγουρα και ο, δυστυχώς όχι πλήρως διατηρημένος, θησαυρός της Κάτω Κλειτορίας47, με χρονολογία απόκρυψης το 350 με 325 π.Χ., ο οποίος περιλαμβάνει πολλές μικρές υποδιαιρέσεις τόσο Θηβών, Τανάγρας, Φωκίδας και Λοκρίδας πλάι σε κοπές της Αίγινας αλλά και ποικίλες πελοποννησιακές κοπές, όπως της Σικυώνας, της Ήλιδας, της Παλλήνης, του Άργους, του Φενεού κ.ά.

13Λίγο πριν από τα μέσα του 4^ου αι. π.Χ. παρατηρείται επίσης και το φαινόμενο της κοπής ωραιότατων στατήρων υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας από διάφορα νομισματοκοπεία, όπως εκείνα της Στυμφάλου48, του Φενεού49 και του Αρκαδικού Κοινού50. Σύμφωνα με την ενδιαφέρουσα ερμηνεία που διατύπωσε πρώτος ο C.M. Kraay51 δεν θα πρέπει να περάσει απαρατήρητο ότι οι κοπές αυτές χρονολογούνται από την εποχή της σταδιακής εξασθένησης της σπαρτιατικής κυριαρχίας και ύστερα και συνδέονται πιθανότατα με την απελευθέρωση52 από τον σπαρτιατικό ζυγό.

14Με την καλλιτεχνική ποιότητα των κοπών αυτών ασχολήθηκε πρόσφατα και ο Chr. Flament53 επισημαίνοντας, με βάση τη διαφαινόμενη διασπορά ορισμένων μητρών, πιθανούς συσχετισμούς των νομισματοκοπείων της Πελοποννήσου με κοπές της Αθήνας και του Μακεδονικού βασιλείου αυτήν την περίοδο.

15Εκτός από την καλλιτεχνική τους ποιότητα, οι κύριοι εικονογραφικοί τύποι των κοπών αυτών διακρίνονται για τον αφηγηματικό τους χαρακτήρα, που έρχεται σε αντίθεση με τους καθαρά εμβληματικού χαρακτήρα νομισματικούς τύπους που κυριαρχούν τις προγενέστερες περιόδους. Τη σημασία και σημειολογία των νομισματικών τύπων του 4^ου αι. π.Χ. και τις σχέσεις αλληλεπίδρασης ορισμένων θεματικών ενοτήτων μελέτησε πριν από λίγα χρόνια ο S. Ritter ρίχνοντας το βάρος κατά κύριο λόγο στις πελοποννησιακές κοπές. Εξετάζοντας, για παράδειγμα, τον πολιτικό συμβολισμό και την αντιπαράθεση Αθήνας– Κορίνθου στην επιλογή και τον τρόπο απόδοσης της κεφαλής της Αθηνάς, καθώς και άλλων σημαντικών θεών, όπως του Διός, της Δήμητρας και της Ήρας αλλά και ηρώων όπως κατά κύριο λόγο την πολυσήμαντη μορφή του Ηρακλή, εκφραστών της συλλογικής συνείδησης των πολιτών της εκάστοτε εκδότριας αρχής, έδωσε νέα ερεθίσματα στην προσπάθεια προσέγγισης των αλλαγών που συντελούνται αυτή την περίοδο.

16Οι σημαντικές ιστορικές εξελίξεις κατά το τελευταίο τέταρτο του 4^ου αι. π.Χ., με τη μακεδονική πολιτική και στρατιωτική δύναμη να κάνει ολοένα και πιο αισθητή την παρουσία της στη νότια Ελλάδα, δημιουργούν ένα εντελώς διαφορετικό σκηνικό, όπως άλλωστε αποτυπώνεται γλαφυρά στη νομισματική παραγωγή και κυκλοφορία και στην ίδια την Πελοπόννησο. Το θέμα αυτό, όμως, αποτελεί αντικείμενο της εισήγησης που ακολουθεί.