Αναζητώντας τον ιππόδροµο των Δελφών: µαρτυρίες σε περιηγητικά κείµενα (15^ος-19^ος αι.)1

1Στo πλαίσιo του περιηγητικού ρεύµατος, το οποίο εκδηλώθηκε στον ελλαδικό χώρο κυρίως µετά τα µέσα του 17^ου αι., το ενδιαφέρον των επισκεπτών στράφηκε από νωρίς και προς τους Δελφούς.² Αρκετοί από αυτούς, εκτός της προσπάθειάς τους να εντοπίσουν τα κατάλοιπα του πανελληνίου ιερού, αποπειράθηκαν επίσης να ταυτίσουν και τη θέση του αρχαίου ιπποδρόµου. Στη συνέχεια θα εξεταστούν οι πρώτες αυτές απόπειρες και ειδικότερα οι παράγοντες που κάθε φορά επηρέασαν την εκάστοτε πρόταση.

2Πριν το 17^ο αι. η γνώση των ευρωπαίων για τις περισσότερες πόλεις του ελλαδικού χώρου προερχόταν από αποσπασµατικές και έµµεσες πληροφορίες, ενώ οι απεικονίσεις τους ήταν κατά κανόνα φανταστικές, συνήθως στο πρότυπο πολιτείας δυτικού-γοτθικού τύπου.³ Εξαίρεση αποτελεί το έργο του Κυριακού Αγκωνίτη, που επισκέφθηκε ο ίδιος τους Δελφούς το Μάρτιο του 1436.⁴ Μαρτυρία του για τον δελφικό ιππόδροµο σώζεται στον κώδικα Barberini, που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού: “in sublimi Ciutatis arce altissimis sub rupibus ornatissimum gradibus marmoreis hippodrom. DC p. logitudinis. Vidique confractas hinc inde statuas”.⁵ Από την περιγραφή του τόπου είναι εµφανές ότι στην πραγµατικότητα περιγράφει τα κατάλοιπα του σταδίου. H φράση µάλιστα “στο ανώτατο άκρο” (“in sublimi Ciutatis arce altissimis”) καθώς επίσης το µάρµαρο ως υλικό κατασκευής, απηχούν πιθανότατα την αρχαία πηγή, την οποία συµβουλεύεται κατά την επίσκεψή του, δηλαδή τον Παυσανία⁶. Παρόλα αυτά, πιθανώς από σύγχυση, µεταχειρίζεται τον όρο “ιππόδροµος” (“hippodrom”), αν και κατά τη µαρτυρία του Παυσανίου η θέση του ιπποδρόµου προσδιορίζεται σαφώς ἐς τὸ πεδίον.⁷

3Ως και τα µέσα του 18^ου αι. δεν εντοπίζεται άλλη περιηγητική αναφορά για τον δελφικό ιππόδροµο. Ασφαλώς, την περιοχή έχουν στο µεταξύ επισκεφθεί στο τελευταίο τέταρτο του 17^ου αι. ο Γάλλος γιατρός J. Spon µε τον Άγγλο G. Wheler. Στο έργο του τελευταίου περιλαµβάνεται και το πρώτο σκίτσο, όπου επιχειρείται η απόδοση της ευρύτερης διάταξης του δελφικού τοπίου. Σε αυτό σηµειώνεται η θέση του σταδίου µε την ορθή αυτή τη φορά ταύτιση.⁸ Επίσης, στο πρώτο ήµισυ του 18^ου αι. στους Δελφούς βρέθηκαν πιθανώς ο Άγγλος έµπορος Ch. Thompson (αν και από ορισµένους έχει προταθεί ότι πρόκειται για φανταστική αφήγηση)⁹ και οι Βρετανοί αρχιτέκτονες J. Stuart και N. Revett, µέλη της Society of Dilettanti.¹⁰ Όλοι ωστόσο οι παραπάνω προσέγγισαν την περιοχή οδικώς: οι µεν J. Spon και G. Wheler ακολούθησαν το δροµολόγιο από τα Σάλωνα (αρχαία Ἄµφισσα) στο Καστρί (Δελφοί    ) και από εκεί στην Αράχωβα, ο Ch. Thompson αναφέρει την πορεία Λειβαδιά – Αράχωβα – Καστρί και επιστροφή στην Αράχωβα και µόνον οι J. Stuart και N. Revett έφθασαν ως το Χρισσό (αρχαία Κρίσσα) ακολουθώντας το δροµολόγιο Σάλωνα – Δελφοί – Χρισσό. Είναι εποµένως εύλογο, ότι το ορεινό τοπίο που επισκέφθηκαν δεν επέτρεπε συνειρµούς, ή υποθέσεις σχετικά µε την ύπαρξη εκεί του ιπποδρόµου.

4Αντιθέτως, δεκαπέντε µόλις έτη µετά την επίσκεψη των J. Stuart και N. Revett, ένας άλλος απεσταλµένος της Society of Dilettanti, ο R. Chandler, συνοδευόµενος από τον N. Revett (που επισκεπτόταν την περιοχή για δεύτερη φορά) και τον Άγγλο ζωγράφο W. Pars, ακολούθησε το δροµολόγιο Δαύλεια – Δελφοί – Κίρρα και, δια θαλάσσης, Γαλαξείδι. Στην κάθοδο από τους Δελφούς προς την Κίρρα, σχολιάζει: “Cirrha continued to be the port of Delphi in the time of Pausanias. It had then a temple of Apollo. On the way to it was the Hippodrome, or course for the Pythian horseraces. This was in the plain, then naked. No one would plant, either fearing the curse, or knowing the soil to be unfit for trees…”.¹¹ Στο σχόλιό του αναπαράγει, σχεδόν κατά λέξη, τη µαρτυρία του Παυσανίου.¹² Από την υπόλοιπη περιγραφή του τοπίου διαφαίνεται ότι δεν διέκρινε κάποια πιο συγκεκριµένη κατασκευή ή διαµόρφωση στην πεδιάδα, προκειµένου να προσδιορίσει περαιτέρω τη θέση του ιπποδρόµου. Αναφέρει:

The small stream of Pleistus, instead of pursuing its way to Cirrha and the sea, was absorbed among the olive-trees, vineyards and plantations. The rich vale ending, we crossed the Cirrhaean or Crissaean plain, which, as anciently, was bare. We saw the town of Salona on our right, at a distance, on a knoll of eminence. We passed over a root of Mount Cirphis, and came, after about three hours, in view of our bark, lying in anchor, with some small-craft.

5Αντίστοιχη περιγραφή, µε µικρές διαφοροποιήσεις, ακολουθεί η πλειονότητα των µεταγενέστερων επισκεπτών. Ενδεικτικά αναφέρουµε τον Σουηδό περιηγητή A. Sturtzenbecker και τον S. Fauvel µαζί µε τον F. de Beaujour στα τέλη του 17^ου αι., τον Βρετανό κληρικό Th. Smart Hughes µε τον αρχιτέκτονα R. Cockerell, τον Άγγλο επίσκοπο Chr. Wordsworth και τoν Σκωτσέζο λόγιο και πολιτικό W. Mure στο πρώτο ήµισυ του 18^ου, το Γερµανό αρχαιολόγο C. Bursian το 1854, ενώ προς τα τέλη του αιώνα το Νορβηγό φιλόλογο L. B. Stenersen και ακόµη τον H. Schliemann, που ταξίδευε µε τη σύζυγό του, Σοφία.¹³ Όλοι οι παραπάνω αναπαράγουν κατά κανόνα τις πληροφορίες από τον Παυσανία, άλλοτε µνηµονεύοντας την πηγή τους και άλλοτε όχι, ενώ στo έργo ορισµένων περιλαµβάνονται επίσης περιγραφές και γενικές απόψεις του τοπίου της κοιλάδας του Πλείστου. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η πλειονότητα των επισκεπτών που αναφέρονται, έστω και έτσι – γενικόλογα – στον ιππόδροµο, έχουν διέλθει από την παραλιακή ζώνη (εικ. 1).

Εικ. 1 — Δροµολόγια περιηγητών, 18^ος – 19^ος αι.

6Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί το έργο του Γάλλου αββά J.-J. Barthélémy, Voyage du jeune Anacharsis en Grèce.¹⁴ Πρόκειται για µια αναπαράσταση του ελλαδικού χώρου κατά την ελληνιστική περίοδο, υπό τη µορφή ταξιδιωτικού χρονικού του Σκύθη φιλοσόφου Ανάχαρση. Ο ίδιος ο συγγραφέας δεν είχε επισκεφθεί τους τόπους και στο χάρτη που συνοδεύει τη σχολιασµένη έκδοση του Γάλλου γεωγράφου J.-D. Barbié du Bocage φαίνεται ότι η τοπογραφία της περιοχής αποδίδεται µε βάση τις αρχαίες πηγές. Η θέση του ιπποδρόµου σηµειώνεται υποθετικά, στο µέσον της απόστασης από τους Δελφούς προς την Κίρρα (εικ. 2).

Εικ. 2 — Χάρτης της περιοχής των Δελφών. Σηµειώνεται θέση για τον ιππόδροµο.

7Οι µόνοι επισκέπτες που αναφέρθηκαν στον ιππόδροµο, παρότι κινήθηκαν µόνο στο ορεινό τµήµα, είναι προσωπικότητες που, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, είχαν κάποια επαφή µε την αρχαιογνωστική µελέτη: ο Γερµανός καθηγητής φιλοσοφίας K. G. Fiedler (1836), ο Γάλλος αρχιτέκτονας A.-M. Chenavard µαζί µε τον É. Rey (1840) και ο Αυστριακός φιλόλογος W. Vischer (1853).¹⁵ Από την τελευταία αυτή κατηγορία των πιο “εξειδικευµένων” επισκεπτών, οι οποίοι πληθαίνουν κατά τον 19^ο αι., υπήρξαν ορισµένοι, που διέθεσαν περισσότερο χρόνο στην αναζήτηση του µνηµείου, και µπόρεσαν έτσι να προβούν σε ειδικότερες παρατηρήσεις επί του αναγλύφου.

8Πρώτος, ο Ιρλανδός αρχαιοδίφης και ζωγράφος E. Dodwell, συνοδευόµενος από τον Ιταλό, επίσης ζωγράφο, S. Pomardi, οι οποίοι βρέθηκαν στους Δελφούς δύο φορές, το 1801 και το 1805 και προσέγγισαν το χώρο παραλιακά, από το Γαλαξείδι στη Σκάλα των Σαλώνων, δηλαδή την Ιτέα, στο Χρισσό και το Καστρί. O E. Dodwell, περιγράφοντας την πορεία του από την Κασταλία πηγή προς τον ποταµό Πλείστο, σχολιάζει :¹⁶

At the bottom of the glen, the water of the Kastalian spring forms a small cascade, and a few paces further, enters the Pleistos; […]. I searched in vain for the Hippodrome: it was probably only a space railed in, without any permanent building: ten chariots started sometimes at the same moment, in these contests. Sophocles calls the plain of Krissa, the shipwreck of horsemen, alluding to the Hippodrome.

9Είναι εποµένως ο πρώτος στην ουσία περιηγητής, ο οποίος φαίνεται ότι αναζητά µέσω αυτοψίας τη θέση του µνηµείου, έστω και χωρίς επιτυχία. Μάλιστα, κάνει µια πρώτη εκτίµηση σχετικά µε το είδος της κατασκευής, που πιθανολογεί ότι θα ήταν προσωρινού χαρακτήρα.

10Την ίδια περίοδο ο Άγγλος αρχαιοδίφης W. Gell πραγµατοποιούσε τη δική του επιτόπια έρευνα στον κεντρικό ελλαδικό χώρο, αποτέλεσµα της οποίας ήταν και το έργο για την περιήγηση στην Ελλάδα, που περιλαµβάνει εκατό προτεινόµενες διαδροµές µε σχολιασµό του τοπίου. Η 58^η διαδροµή από το Καστρί προς τη Σκάλα Σαλώνων, δηλαδή την Ιτέα, διερχόταν από το Χρισσό. Εκεί περιγράφει: “The ancient town, or at least the citadel of Crissa, stood at the point of the rock now occupied by the church, perhaps the site of the temple of Ceres, and where the walls may be traced”. Πρόκειται για την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στη θέση όπου έχει ανασκαφεί προϊστορικός οικισµός.¹⁷ Η αφήγηση συνεχίζει:¹⁸

… Crisso is about an hour from Scala di Salona. The glen of Pleistus below this church is probably the site of the Delphic Hippodrome, for which there was no sufficient space on the declivities above. In nine minutes descend from the height of Crissa to the Pleistus, near the insulated rocks in the glen. The road lies down a chasm. […] Under the church close to the foot of the rock, and between the precipice and the road is a flat space, which seems to have been the Hippodrome.

11Για πρώτη εποµένως φορά προτείνεται συγκεκριµένος χώρος στην ευρύτερη περιοχή για τη θέση του ιπποδρόµου (εικ. 3, A).

Εικ. 3 — Η περιοχή Δελφών – Κρίσσας. Α-Γ: οι προτεινόµενες από τους περιηγητές θέσεις για τον ιππόδροµο.

12Τρίτος αρχαιοδίφης, ο Βρετανός αντισυνταγµατάρχης W. M. Leake, βρέθηκε στους Δελφούς το ίδιο διάστηµα, το 1802 και 1806, και έφτασε στο χώρο από τη Δεσφίνα προς το Καστρί και µέχρι το Χρισσό. Στην πρώτη απόπειρα ταυτίσεως της θέσης δεν καταφέρνει να εντοπίσει κάποιο κατάλληλο χώρο. Στις 11 Φεβρουαρίου του 1806, σηµειώνει (εικ. 3, B):

This afternoon I made another attempt to ascertain the site of the Hippodrome of the Pythian Games, which, according to Pausanias, was at the foot of the mountain going from Delphi to Cirrha, and I find in a small retired level, called Komara (πιθανότατα πρόκειται για παραφθορά της λέξης “Καµάρα”), immediately below Krisso, and inclosed between two projects of its hill, on one of which stands a small church, some ancient squared blocks in the fields, and near them on the foot of the rocks a ruin of small stones and mortar. This κόλπος (sic) or bay of the plain, which is separated only by the south-eastern of the two projections from the vale of the Pleistus, and just at its entrance, leading to Delphi, seems to have been admirably adapted to the Hippodrome, as the sides of the hill would accommodate an immense number of spectators.

13Για την εικόνα του χώρου συνεχίζει:¹⁹

the site is very low and now marshy, but as the Pythian Games were celebrated in the summer, this characteristic of the place was no objection. It is probable that the hippodromes of Greece, like our race-courses, were seldom much indebted to art, and that for this reason little or no remains of them are to be found.

14Στην περίπτωση του W. M. Leake έχουµε όχι µόνο την αυτοψία ως µέθοδο για τον εντοπισµό του τόπου, αλλά και ειδικότερες εκτιµήσεις σχετικά µε την καταλληλότητα του χώρου και το είδος της κατασκευής. Επισηµαίνει δηλαδή ο ερευνητής αφενός την αναγκαιότητα ύπαρξης πρανών, ώστε να φιλοξενούνται οι θεατές των αγώνων, και αφετέρου την πιθανότητα οι όποιες κατασκευές να ήταν πρόχειρου χαρακτήρα, ερµηνεύοντας µε αυτόν τον τρόπο την απουσία µνηµειακών κτηριακών καταλοίπων.

15Περί τα τριάντα χρόνια αργότερα, το 1840, ο Γερµανός φιλόλογος H. N. Ulrichs, ο οποίος διετέλεσε καθηγητής στο νεοσύστατο Πανεπιστήµιο Αθηνών, εξέδωσε το χρονικό των ερευνών του στον Ελλαδικό χώρο, ενώ την ίδια χρονιά δηµοσίευσε και µια ειδική πραγµατεία 22 σελίδων µε τον τίτλο Über die Städte Crissa und Cirrha.²⁰ Φαίνεται ότι γνωρίζει καλά το ανάγλυφο και τα τοπωνύµια της περιοχής, καθώς επίσης ότι λαµβάνει υπόψη τις αρχαίες πηγές και τα µέχρι τότε αρχαιολογικά ευρήµατα. Το ενδιαφέρον του ερευνητή στρέφεται αρκετά νοτιώτερα, προς τη θάλασσα. Στο δρόµο προς την Ιτέα περιγράφει (εικ. 4):²¹

Von Scala aus südöstlich am Meere fortgehend, erreicht man in fünfzehn Minuten eine Quelle, die unweit des Strandes in einem alten, aus grossen Quadern erbauten Bassin entspringt, und dasselbe mit schönem trinkbaren Wasser anfüllt. Ein Weidenbaum, der hier vor mehren Jahren neben einer Platane und einer Pappel stand, gab der Gegend den Namen Itia, η Ιτιά oder Ιτέα’. [...] In der Nähe ist man beschäftigt für die Bewohner von Salona, Chryso und Kastri eine Hafenstadt anzulegen, die, wie wir im Verfolge sehen werden, ungefähr die Stelle des ältesten Pythischen Stadiums und des Hippodroms einnehmen wird.

Εικ. 4 — Χάρτης της περιοχής των Δελφών. Σηµειώνεται θέση για τον ιππόδροµο.

16Προκειµένου να τεκµηριώσει την άποψή του και αναφερόµενος ξανά στην κρήνη της Ιτέας, σηµειώνει:²²

Hier in der Nähe der Ruinen Cirrhas war der Hippodrom errichtet und noch zu Pindars Zeit auch das Stadium. Der grössere Hippodrom blieb immer in der Ebene am Meere, für das kleinere Stadium fand man spätter in der Nähe Delphis einen Platz […]. Eine Inschrift giebt zugleich mit dem Stadium einen Brunnen in der Ebene an, welcher der erhaltene antike bei Itia sein mag, denn ausser diesem und dem kleinen trüben Brunnen dei den Ruinen Cirrhas gibt es in der Cirrhaeïschen Ebene keine andere süsse Quelle, ja nicht einmal in der grossen Crissaeïschen Ebene bis hinauf zum Dorfe Chryso.

17Πρόκειται για την CID I 10, νόµο της Δελφικής Αµφικτυονίας του 380/79 π.Χ., όπου επισηµαίνονται οι υποχρεώσεις των ιεροµνηµόνων. Μεταξύ αυτών, στους στ. 35-36, αναφέρεται ότι εκείνοι οφείλουν να φροντίσουν τὸν δρόµον καὶ τὰν κράναν τὰν ἐµ πεδίωι.

18Γίνεται φανερό ότι οι παραπάνω περιηγητές, πιό σωστά πλέον, ερευνητές, ξεκινώντας από τη γενική πληροφορία του Παυσανίου, ότι ο ιππόδροµος βρισκόταν σε κάποιο σηµείο εντός του Κρισσαίου πεδίου, προσπάθησαν, βάσει επιτόπιας έρευνας, συγκρίσεων και ερµηνείας των πηγών, να εντοπίσουν τη θέση εκείνη που θα άρµοζε περισσότερο για την κατασκευή.

19Ο Βρετανός ζωγράφος W. Linton από την άλλη, εφάρµοσε το 1840 µια διαφορετική προσέγγιση. Στο κείµενο που συνοδεύει τον 14^ο πίνακα του ταξιδιωτικού του χρονικού, σχολιάζει:²³

At some little distance below the rocky boundary of the Delphian temenos, on which are the remains of the old walls, and beneath which are cut many sepulchral chambers, fronting the valley below, and to the right of the rugged and steep descent towards Crisso by the via sacra, is an extensive platform among the masses of cliff which project from the sides of the mountain, called by the natives “the Hippodrome”. Classical antiquarians have generally placed this arena in the valley below the town of Crisso, partly from the authority of Pausanias, and possibly from not having been made acquainted with this snug little course, so much more convenient from its almost immediate vicinity to Delphi. The writer can offer an additional evidence for its being the possible site of an old race-course, in its having afforded him the only opportunity for a hand-gallop he had enjoyed for many days, to the great consternation of the horse-owners, or αγωγιάται, who have an instinctive horror of their property being coerced into any pace beyond the odious one of two and a half miles an hour.

20Πρόκειται για τη µοναδική µαρτυρία σχετικά µε το τοπωνύµιο “ιππόδροµος”, η οποία αποδίδεται σε ντόπιους κατοίκους. Ο W. Linton την αντλεί πιθανώς από κάποιο λόγιο της περιοχής, που µπορεί να τον ξενάγησε, ή από κάποιον από τους ντόπιους συνοδούς του, που συχνά αναπαράγουν πληροφορίες από προηγούµενους περιηγητές, όπως τις έχουν εκείνοι αντιληφθεί. Στην εικόνα ωστόσο, η οποία συνοδεύει το κείµενο, δε σηµειώνεται ευκρινώς το “γήπεδο”, στο οποίο αναφέρεται ο περιηγητής, ούτε είναι άµεσα αναγνωρίσιµη η θέση (εικ. 5). Από την περιγραφή του τόπου, µπορούµε να υποθέσουµε ότι ο χώρος βρισκόταν σε κάποιο σηµείο στα δυτικά του αρχαίου µονοπατιού Δελφοί – Χρισσό – Κίρρα, το οποίο είναι διαµορφωµένο και σήµερα,²⁴ ενδεχοµένως στη θέση που σηµειώνεται στο χάρτη (εικ. 3, Γ). Η έκταση βεβαίως δεν επαρκεί για τέτοια κατασκευή, είναι ωστόσο το µεγαλύτερο πλάτωµα στην περιοχή, στην οποία παραπέµπει ο W. Linton.

Εικ. 5 — Άποψη του Χρισσού από τους Δελφούς.

21Ενδεχοµένως µάλιστα από αντίστοιχη πηγή, δηλαδή κάποιον ντόπιο “ξεναγό”, να είχε λάβει πληροφορίες και ο R. Cockerell το 1813, καθώς σε σκίτσο του που φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο, σε αντίστοιχη θέση, σε πλάτωµα µεταξύ των χωριών Καστρίου και Χρισσού, προσθέτει τη σηµείωση “probable Hippodrome” (εικ. 6).²⁵ Στο ταξιδιωτικό του χρονικό ωστόσο, η αναφορά στις αρχαιότητες των Δελφών είναι ιδιαιτέρως σύντοµη, χωρίς µνεία για τον ιππόδροµο.²⁶

Εικ. 6 — Άποψη των Δελφών από το Χρισσό. Σχόλιο στο σκίτσο: “probable Hippodrome”.

22Συνοψίζοντας, µπορούµε να παρατηρήσουµε ότι πριν τη Μεγάλη Ανασκαφή και την εισαγωγή των σύγχρονων επιστηµονικών µεθόδων στην έρευνα του τόπου, οι ανά τους αιώνες επισκέπτες των Δελφών προσέγγισαν το χώρο, τα µνηµεία και την ιστορία του ιερού µε τα ερευνητικά εργαλεία που διέθεταν σε κάθε εποχή. Ειδικώς στην έρευνα για την ανακάλυψη της θέσεως του ιπποδρόµου, την προσέγγιση επηρρέασαν τρεις κυρίως παράµετροι: το δροµολόγιο που ακολούθησε ο κάθε επισκέπτης, διότι διαµόρφωνε την ευρύτερη αντίληψή τους για το χώρο, το διάστηµα που καθένας είχε στη διάθεσή του και κυρίως, η ιδιότητά τους, που εύλογα υπαγόρευσε µία διαφορετική κάθε φορά µεθοδολογική προσέγγιση. Πρόκειται για τα πρώτα βήµατα µιας µακράς πορείας, τη σύγχρονη εξέλιξη της οποίας παρακολουθούµε στις πρόσφατες έρευνες που παρατίθενται στον παρόντα τόµο.²⁷ Λαµβάνοντάς τα υπόψη, αποκτούµε µια συνολική εικόνα τόσο της ιστορίας της έρευνας, όσο και των ανθρώπων που διατύπωσαν τις εκάστοτε θεωρίες και ακόµη, των ειδικών συνθηκών κάτω από τις οποίες αυτές διαµορφώθηκαν.