1Η επιγραφική µαρτυρία έχει αξιοποιηθεί εκτενώς στις µελέτες για τον αρχαίο ελληνικό αθλητισµό προκειµένου να διερευνηθεί ποικιλία θεµάτων, κυρίως ζητήµατα σχετικά µε την διοργάνωση και την διεξαγωγή των αγώνων, τα πρόσωπα των νικητών και τα έπαθλα. Σε µικρότερο βαθµό έχει χρησιµοποιηθεί για την διερεύνηση της κοινωνικής αντίληψης για τον αθλητισµό και τους αθλητές, καθὼς και ευρύτερα της πολιτικής δοµής στις αρχαίες κοινωνίες.2

2Σε αυτό το άρθρο θα παρουσιαστούν οι ρητές αναφορές σε εγκαταστάσεις ιπποδρόµων· στην συνέχεια θα περιγραφεί συνοπτικά το διαθέσιµο επιγραφικό υλικό προκειµένου να προβληθεί ο πολυδιάστατος χαρακτήρας του και οι επακόλουθες δυνατότητες για την κατανόηση του ρόλου των ιππικών αγώνων στην κοινωνική και πολιτική ζωή των πόλεων.

3Οι παρατηρήσεις που θα ακολουθήσουν, βασίζονται σε µια συλλογή 350 επιγραφών, στις οποίες υπάρχει ρητή αναφορά σε ιπποδρόµους και ιππικούς αγώνες. Η συλλογή δεν είναι πλήρης, είναι όµως χαρακτηριστική δεδοµένου ότι σε αυτήν περιλαµβάνονται όλες οι κατηγορίες των επιγραφών που έχουν αποκλειστική σχέση µε αγώνες και αθλητές: ψηφίσµατα για την συµµετοχή πόλεων σε αγώνες, ψηφίσµατα τιµητικά, κατάλογοι νικητών και επάθλων, αναθηµατικά και τιµητικά µνηµεία νικητών, κατάδεσµοι· επιπλέον συµπεριλήφθηκαν επιγραφές, που δεν σχετίζονται αποκλειστικά µε αθλητικούς αγώνες, αλλά περιέχουν παρεπιπτόντως σχετικές πληροφορίες: ιεροί νόµοι, λόγοι δηµοσίων λειτουργών, κατάλογοι ευεργεσιών, χρονικά, επιτύµβια µνηµεία.

4Οι επιγραφές της συλλογής που έχουν χρονολογηθεί µε σχετική ακρίβεια, εκτείνονται από τον 6^ο π.Χ. έως τον 7^ο µ.Χ. αἰ. (εικ. 1). Ο αριθµός των µνηµείων του 6^ου και του 5^ου π.Χ. αι. είναι µονοψήφιος, ενώ παρατηρείται σηµαντική αύξηση κατά τον 4^ο και η κορύφωση κατά τον 3^ο και τον 2^ο αι. π.Χ. Τον 1^ο αι. π.Χ. µειώνονται σηµαντικά και ο αριθµός αποκλιµακώνεται ραγδαία κατά τους τρεις πρώτους µ.Χ. αιώνες.3 Από τον 4^ο έως τον 7^ο αι. µ.Χ. χρονολογoύνται από ένα έως δύο µνηµεία ανά αιώνα.

Εικ. 1 — Η κατανοµή των επιγραφών ανά τους αιώνες.

5Η πρωιµότερη από αυτές τις επιγραφές µε βέβαιη σχετική αναγραφή χρονολογείται περί το 540 π.Χ. Είναι ανάθεση του Αλκµεωνίδου Αλκµέωνος στο ιερό του Απόλλωνος στο Πτώο για νίκη του σε ιππικό αγώνισµα στα Παναθήναια και συνδέεται µε την περίοδο εξορίας των Αλκµεωνιδών κατά την τυραννία στην Αθήνα.4 Την ίδια εποχή χρονολογείται και η αναθηµατική επιγραφή του Παντάρους από την Γέλα στην Ολυµπία, πατέρα των τυράννων Κλεάνδρου και Ιπποκράτους, για νίκη του σε ιππικό αγώνισµα.5 H υστερότερη επιγραφή της συλλογής είναι του 7^ου αι. µ.Χ. και έχει βρεθεί στην Σαλαµίνα της Κύπρου.6 Αφορά στην ανέγερση αψίδων από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο και το έργο συσχετίζεται µε ιππόδροµο.

6Το τοπικό πλαίσιο διασποράς διαµορφώνεται από την Καρχηδόνα στα δυτικά µε µνηµεία του 2^ου-3^ου µ.Χ αἰ.7 έως την Απάµεια στα ανατολικά τον 5^ο µε 6^ο αι. µ.Χ.,8 και από την Ολβία του Ευξείνου Πόντου στα βόρεια τον πρώιµο 1^ο αι. π.Χ.9 έως την Σιδώνα προς Νότον τον 3^ο αι. π.Χ.10 Στις δύο πρώτες θέσεις πρόκειται για καταδέσµους, στην Ολβία τιµητικό ψήφισµα, από την Σιδώνα τιµητικό µνηµείο.

7Αυτή η γενική περιγραφή των κατηγοριών των επίµαχων επιγραφών, καθώς και του χρονικού και τοπικού πλαισίου τους, ισχύει µε µικρές τροποποιήσεις για όλα τα αθλήµατα, όχι µόνο τα ιππικά. Ωστόσο στην περίπτωση των ιππικών αγωνισµάτων η επιγραφική µαρτυρία αποκτά ιδιάζουσα σηµασία εξ αιτίας δύο ιδιαιτεροτήτων: πρώτον, οι ελληνικοί ιππόδροµοι αφήνουν πολύ περιορισµένα ή καθόλου κατασκευαστικά ίχνη, οπότε τα ανασκαφικά ευρήµατα σπανίζουν· δεύτερον, στα ιππικά αγωνίσµατα των ελληνικών αγώνων αυτός που βραβεύεται, δεν είναι ο αθλητής αλλά ο ιδιοκτήτης του ίππου ή των ίππων πλην εξαιρέσεων.11 Εποµένως η µαρτυρία αφορά κατὰ κανόνα σε µια κοινωνική οµάδα διάφορη από εκείνη των υπόλοιπων πρωταθλητών. Τα µέλη αυτής της οµάδας δεν χαρακτηρίζονται από τις φυσικές, σωµατικές τους ικανότητες αλλά από µια σχέση ιδιοκτησίας που παραπέµπει σε συγκεκριµένη κατάσταση οικονοµικής ευρωστίας. Αυτό το δεδοµένο είναι τόσο κυριαρχικό ώστε συνήθως καθίστανται αφανείς οι φυσικοί αυτουργοί της νίκης, οι ηνίοχοι - αναβάτες.

Αναφορες σε ιπποδροµους

8Οι ρητές αναφορές ιπποδρόµων ή τµηµάτων τους αφορούν σε 17 θέσεις.12 Απαριθµούνται στην συνέχεια κατά την σχετική χρονολογική σειρά των επιγραφών :13

• στο Άργος, µνηµονεύεται ιππόδροµος σε επιτύµβιο µνηµείο και σὲ ανάθηµα ιεροµνηµόνων των πρώτων δεκαετιών του 5^ου αι. π.Χ., ενώ σε έλασµα του ιερού θησαυρού καταγράφεται τον 4^ο αι. π.Χ. δαπάνη για την ιππάφεση14
• στην Επίδαυρο, έχει βρεθεί όρος του ιπποδρόµου, που χρονολογείται στον 5^ο αι. π.Χ.15
• στην Αθήνα, αναφέρεται ιππόδροµος σε ιερό νόµο του 335-330 π.Χ.16 και στους καταλόγους νικητών των Παναθηναίων του 2^ου αι. π.Χ.17
• στους λόγους δηµόσιων λειτουργών της Δήλου του 4^ου-3^ου αι. π.Χ.18 καταγράφονται έσοδα από την µίσθωση του ιπποδρόµου, αλλά και έξοδο για την αµοιβή τοῖς ἄρασιν την νεωκόρο του οίκου των Καρυστίων από αυτόν19
• στους Δελφούς, σε λόγους ιεροµνηµόνων του 4^ου αι. π.Χ., απαριθµούνται δαπάνες για την συντήρηση του ιπποδρόµου,20 ορισµένες φορές ειδικά για την ιππάφεση και τους καµπτήρες. Μνηµονεύονται επίσης ο µεν ιππόδροµος σε ιερό νόµο του 2^ου αι. π.Χ. ως σηµείο αναφοράς για να οριστεί µια περιοχή της ιεράς χώρας,21 η δε ιππάφεση σε τιµητικό ψήφισµα του 3^ου αι. π.Χ.22
  στους Επιζεφυρίους Λοκρούς, στο επίγραµµα του τιµητικού µνηµείου του Δεξάνδρου του ύστερου 4^ου - αρχών του 3^ου αι. π.Χ.· σε αυτήν την επιγραφή αναφέρεται και ύσπληξ23
  στην Πέργαµο, στο επίγραµµα του Αττάλου, πατέρα του βασιλέως Αττάλου του Ι, του 3^ου αι. π.Χ.,24 όπου και πάλι αναγράφεται ὕσπληξ
  στην Βοιωτία, σε λόγο ναοποιών του ύστερου 1^ου π.Χ. / πρώιµου 1^ου µ.Χ. αι. συµπληρώνεται ο όρος ἱππαφέσεως25
• στην Μεσσηνία, στον ιερό νόµο της Ανδανίας του 1^ου µ.Χ. αι.26 αναγράφεται ιέρεια της Δήµητρος ἐφ’ ἱπποδρόµῳ· διίστανται οι απόψεις για το αν ο ιππόδροµος αυτός βρίσκεται στην Μεσσήνη ή στην ίδια την Ανδανία27
• στην Άγκυρα, σε κατάλογο ιερέων και δωρεών τον 1^ο αι. µ.Χ. απαριθµούνται οι ευεργεσίες του Πυλαιµένους, γιου του τελευταίου βασιλιά των Γαλατών, ιερέα του Αυγούστου το 2/1 π.Χ., και µεταξύ αυτών αναφέρεται ο τόπος, στον οποίο γίνεται ο ιππόδροµος28
• στην Απολλωνία της Φρυγίας, σε κατάλογο ευεργεσιών αναφέρεται ναός προς τον µεγάλο ιππόδροµο και δεύτερος ιππόδροµος κατά συµπλήρωση, ο λεγόµενος Φλαµίνιος (14-19 µ.Χ.).29 Αν η συµπλήρωση ευσταθεί είναι ίσως η µόνη µέχρι στιγµής γνωστή µαρτυρία για την ύπαρξη δύο ιπποδρόµων στην ίδια πόλη
• στην Λάρισσα, σε επιτύµβιο νικητή ιππικών αγώνων στα Αδριάνεια και τα Ολύµπια, χρονολογούµενο µετά την περίοδο του Τραϊανού30
• στην Ρόδο, σε ανάθεση κοινών του νησιού, συνεργασαµένων τὸν ἱππόδροµον·31 το µνηµείο δεν έχει χρονολογηθεί ακριβώς32
• στην Καρχηδόνα, σε καταδέσµους του 2^ου-3^ου αι. µ.Χ.33
• στην Απάµεια, στους καταδέσµους του τέλους του 5^ου-6^ου αι. µ.Χ.34
• στην Δάλδι της Μ. Ασίας, σε επιτύµβιο µνηµείο χριστιανικών χρόνων, του οποίου ο ιδιοκτήτης δηλώνεται ως οικοδόµος ιπποδρόµων35
• και τέλος στην Σαλαµίνα της Κύπρου, στην οικοδοµική επιγραφή που προαναφέρθηκε, του 7^ου αι. µ.Χ.36

9Επιπλέον, στην Φρυγία (στο Bakşeyiş) βρέθηκε όρος γυµνασίου ἱππικοῦ, του 4^ου αι. µ.Χ.37 Η ένδειξη παραπέµπει σε χώρο εκγύµνασης ίππων και αθλητών.

10Πολλές από αυτές τις επιγραφές είναι ρωµαϊκές και εποµένως τίθεται το ερώτηµα αν οι ιππόδροµοι που µαρτυρούνται, είναι ελληνικού ή ρωµαϊκού τύπου. Στην Kαρχηδόνα και την Απάµεια είναι σαφές ότι οι ιππόδροµοι είναι ρωµαϊκού τύπου.38 O ελλαδικός και µικρασιατικός χώρος όµως, είναι περιοχές στις οποίες υπήρχε µακρά παράδοση των ελληνικών αγώνων και διαφοροποιήθηκαν για µεγάλο χρονικό διάστηµα τόσο στον τρόπο διεξαγωγής των αγώνων όσο και στον τύπο των ιπποδρόµων.39 Λίγοι ιππόδροµοι ρωµαϊκού τύπου έχουν διαπιστωθεί σε αυτές τις περιοχές, κυρίως περιµετρικά: στην Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη, την Νικοµήδεια, την Γόρτυνα, καθώς και νότια στην Κιλικία (Ανάζαρβος, Αντιόχεια και Αιγαί). Όλοι χρονολογούνται από τον 2^ο µ.Χ. αι. κε.40 Ωστόσο, πρόσφατα εντοπίστηκε ρωµαϊκός ιππόδροµος στην Κόρινθο και µάλιστα χρονολογείται στην περίοδο του Αυγούστου.41 Αυτό σε συνδυασµό µε την παρατήρηση ότι οι διαστάσεις των δύο τύπων ιπποδρόµων ενδεχοµένως να διέφεραν λιγότερο από ό,τι εθεωρείτο µέχρι τώρα,42 δείχνει ότι απαιτείται ιδιαίτερη εκτίµηση κάθε θέσης.

11Σε αυτό το πλαίσιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η ένδειξη οἰκοδόµου εἰποδρόµον στην επιγραφή από την Δάλδι, η οποία θέτει ζήτηµα ύπαρξης ρωµαϊκού ιπποδρόµου στην καρδιά της Μ. Ασίας, βέβαια σε χριστιανικούς χρόνους, ενδεχοµένως πολύ ύστερους. Συγγενής ειδικότητα υπήρχε και την Κλασική περίοδο στον ελλαδικό χώρο: ο αρχιτέκτων της ιππαφέσεως που αναφέρεται σε επιγραφή στους Δελφούς του 328 π.Χ.43 Άλλωστε οι ιππαφέσεις είναι ίσως το µόνο σηµείο του ελληνικού ιπποδρόµου που µπορεί να αφήσει κατασκευαστικά ίχνη πέραν της διαµόρφωσης του εδάφους, παρά το ότι οι πολύ γνωστές της Ολυµπίας ίσως ήταν µοναδική περίπτωση. Ἱππάφεσις αναφέρεται και σε άλλες επιγραφές, σε µία τουλάχιστον κατηγορία µε διαφοροποιηµένο λεκτικό τύπο.44

ΙπποδροµΙες

12H απήχηση των ιπποδρόµων και των ιπποδροµιών στην κοινωνική ζωή της πόλης είναι φανερή από την διείσδυση σχετικών όρων σε πεδία τελείως ανεξαρτητα από τον αθλητισµό, όπως η ονοµασία πλοίου Ιπποδροµία στην Αθήνα,45 ο µήνας Ιπποδρόµιος σε περιοχές γύρω από τους Δελφούς,46 το ανδρικό όνοµα Ιππόδροµος,47 οι λατρείες του Ποσειδώνος Ιπποδροµίου στην Αθήνα48 καὶ της Δήµητρος τῆς ἐφ᾽ ἱπποδρόµῳ στην Μεσσηνία.49

13Άλλες πληροφορίες αφορούν την διεξαγωγή ιπποδροµιών ειδικού σκοπού, που ιδρύθηκαν ή διεξήχθησαν υπό συγκεκριµένες συνθήκες και δεν ανήκουν στο καθιερωµένο πρόγραµµα αγώνων των εορτών.

14Σε λόγο επιστατών του Ελευσινίου του 330/29 περιλαµβάνεται δαπάνη για την ιπποδροµία τὴν προστεθεῖσαν κατὰ ψήφισµα.50 Η δαπάνη για τα άθλα αυτής της επιπλέον ιπποδροµίας είναι ίση µε την δαπάνη για όλους τους αγώνες της τριετηρίδος των Ελευσινίων.51 Ένας τόσο ακριβός αγώνας πρέπει να έχει και αντίστοιχα ισχυρό συµβολισµό και να αφορά ένα µείζον γεγονός.

15Σε ψήφισµα ή νόµο που χρονολογείται στο 335-330 π.Χ., αναφέρεται σαφώς αγώνας µουσικός, διασώζεται όµως και η λέξη τέθριππα.52 Οι περισσότεροι µελετητές συµφωνούν ότι το πολύ αποσπασµατικό κείµενο προβλέπει να αναγραφεί στην στήλη περὶ τῆς εἰρήνης η διεξαγωγή (ή και ίδρυση) αγώνων. Έχει επιπλέον προταθεί ότι αυτή η επιγραφή είναι το “ψήφισµα” που αναφέρει ο λόγος των επιστατών του Ελευσινίου· κατά την ίδια πρόταση το ψήφισµα συµπληρώνεται [θεῖναι ἱπποδροµίαν ὑπὲρ ἅρµατα τέ]θριππα.53 Ο συσχετισµός των δύο επιγραφών δεν έγινε αποδεκτός,54 ενώ αντιρρήσεις διατυπώθηκαν και για την συµπλήρωση και προτείνεται ποµπὴ µε τέθριππα αντί ιπποδροµία.55 Ωστόσο, εφόσον το κείµενο αφορά σε αγώνες, είναι παράδοξο η λέξη τέθριππα να µην συνδέεται µε αυτούς.56 Έχουν γίνει διάφορες προτάσεις για την ταύτιση της ειρήνης και φαίνεται να επικρατεί η ειρήνη του 338 π.Χ. µε τον Φίλιππο.57 Επιπλέον διατυπώθηκε η άποψη ότι ο αγώνας (και εποµένως και η ενδεχόµενη αρµατοδροµία) διεξήχθη ή ιδρύθηκε ως επισφράγιση του συµβιβασµού των Αθηναίων µε τον Αλέξανδρο µετά την καταστροφή της Θήβας.58 Γεγονός είναι ότι η βαρύνουσα σηµασία του αγώνα δηλώνεται και µόνο από την πρόβλεψη να χαραχθεί µαζί µε την συνθήκη ειρήνης.

16Σε µια άλλη περίπτωση, στην Λητή το 118 π.Χ., τιµάται ταµίας της Ρώµης µε ετήσιο ιππικό αγώνα.59 Μεταξύ των ευεργεσιών του προς την πόλη είναι και νίκη που πέτυχε κατά επιτιθέµενων Γαλατών. Χαρακτηριστικό είναι ότι ως χρόνος διεξαγωγής του αγώνα ορίζεται ο µήνας κατά τον οποίο λαµβάνουν χώρα όλοι οι αγώνες προς τιµήν ευεργετών της πόλης. Ατυχώς δεν µαθαίνουµε τι είδους αγώνες είναι αυτοί.

17Από την Μεσσήνη γνωρίζουµε την τέλεση ιππικού αγώνα νέων (παράλληλα µε γυµνικό αγώνα παίδων και εφήβων) γιά την γενέθλια ηµέρα του αυτοκράτορα Τιβερίου·60 προβλέπονται επίσης και άλλα µέτρα αποβλέποντα στην εύνοιά του.

ΠαραδεΙγµατα επιγραφΩν

18Στην συνέχεια αναφέρονται χαρακτηριστικά παραδείγµατα διαφορετικών κατηγοριών επιγραφών.

19Στους καταλόγους νικητών το πιο ανεπτυγµένο πρόγραµµα είναι εκείνο των Παναθηναίων τον 2^ο αι. π.Χ. µε 27 διαφορετικούς τίτλους αγωνισµάτων, ορισµένα από τα οποία διεξάγονταν περισσότερες από µία φορές σε κάθε διοργάνωση,61 δεδοµένου ότι οι συµµετέχοντες χωρίζονταν σε κατηγορίες (ἐκ πάντων, πολιτῶν, φυλάρχων και ἱππέων) και οι αγώνες διεξάγονταν σε δύο µέρη, στον ιππόδροµο και στην πόλη, σε σχέση µε το Ελευσίνιον.62 Αποσπασµατικές επιγραφές τέτοιου τύπου διασώζονται και από άλλες περιοχές και αγώνες, όπως απὸ διαφορετικὰ σηµεία στην Βοιωτία (π.χ. από τον Ωρωπό63 και τις Θεσπιές64) και από την Θεσσαλία.65 Πλην των ευρέως διαδεδοµένων αγωνισµάτων των κελήτων, των τεθρίππων και των συνωρίδων διαφορετικών ηλικιών ίππων (πώλων και τελείων), κινούν το ενδιαφέρον οι σπανιότερες ενδείξεις, όπως: ἀφιπποδροµῇ, προσδροµῇ ἱππέων, προσδροµῇ συνωρίδι, σκοπῷ ἱππέων και ἀφιππολαµπάδι στις επιγραφές της Θεσσαλίας, ἵππῳ λαµπρῷ καὶ ἱππέων εὐανδρίᾳ σε επιγραφές των Θησείων των µέσων του 2^ου αι. π.Χ.,66 ζεύγει ὀρεικῷ στην Ελευσίνα επίσης τον 2^ο π.Χ. αι.,67 πώλων ἀβό[λων ἅρµα] στο χρονικό των Ολυµπιακών αγώνων68 και ἵππῳ ἀβόλῳ σε ανάθεση από την Τερµησό,69 ἀφ᾽ ἵππου ἀκοντίζειν στὴν Αθήνα (στα Θησεία και τα Παναθήναια70) και στον εφηβαρχικό νόµο της Αµφίπολης κατά την εκπαίδευση των εφήβων.71

20Οι κατάλογοι επάθλων είναι περιορισµένου αριθµού. Διασώζονται από την Αθήνα72και από την Αφροδισιάδα.73 Τα έπαθλα των Παναθηναίων του 4^ου αι. π.Χ. είναι διπλάσιας αξίας από τα έπαθλα καταλόγου του 5^ου αι. π.Χ., που πιθανὸν να ανήκει επίσης στα Παναθήναια. Αυτό το δεδοµένο οδήγησε στην πρόταση ότι υπήρξε αλλαγή στην πολιτική της Αθήνας σε σχέση µε την ακτινοβολία της εορτής και κατ᾽ επέκταση της πόλεως, που εκφράζεται στη συγκεκριµένη περίπτωση µε τον διπλασιασµό των επάθλων ώστε να κατασταθούν τα Παναθήναια διεθνής αγώνας.74

21Από το πλήθος των αναθηµατικών και τιµητικών µνηµείων ιδιαίτερο είναι το µνηµείο των Λακεδαιµονίων Δαµόνωνος και του γιου του Ενυµακρατίδα, στο οποίο απαριθµούνται πάνω από 60 νίκες, στην πλειονότητά τους σε ιππικά αγωνίσµατα. Το µνηµείο χρονολογείται στον 5^ο αι. π.Χ.75 Εντυπωσιακὲς είναι και οι επιγραφές του µνηµείου προς τιµήν του Άρχωνος Κλείνου, αξιωµατούχου του Αλεξάνδρου και σατράπη της Βαβυλώνας, το οποίο ιδρύθηκε στους Δελφούς µετά το 321 π.Χ. από την γενέτειρά του την Πέλλα,76 αναπαράγοντας όµως προγενέστερο µνηµείο του, που αφορούσε αποκλειστικά τις νίκες του στην συνωρίδα στα Ίσθµια καὶ τὰ Πύθια. Στο νέο µνηµείο αναφέρονται και τα κατορθώµατά του µε τον Αλέξανδρο, και τιµάται τόσο ο ίδιος όσο και η οικογένειά του µε προξενία, προµαντεία, προεδρία, ατέλεια, ασυλία, προδικία, επιτιµία και τἄλλα ὅσα καὶ τοῖς ἄλλοις προ[ξένοις. Άλλη τιµή για νικητές των ιερών αγώνων είναι η σίτηση, η οποία αναφέρεται για τους νικητές του άρµατος τελείου και του κέλητος σε αττικό ψήφισµα του 5^ου αι. π.Χ.77

22Τα γνωστά επιτύµβια µνηµεία νικητών και αθλητών είναι λιγοστά σε σχέση µε τον σηµαντικό αριθµό ονοµάτων που γνωρίζουµε κυρίως από τους καταλόγους νικητών. Σε ένα σχετικά πρόσφατο εύρηµα επιτυµβίου µνηµείου από το Μοσχάτο, στην Αθήνα, παρατίθενται οι νίκες του νεκρού σε ιππικά αθλήµατα κατά τρόπο που ανακαλεί τιµητικό µνηµείο. Πρόκειται για µαρµάρινη λήκυθο που βρέθηκε µαζί µε το βάθρο της και αναφέρει νίκες σε ιππικά αγωνίσµατα στα Πύθια, τρεις φορές στα Νέµεα, δύο φορές στα Ίσθµια, µία στα Παναθήναια.78 Δεν περιλαµβάνεται το όνοµα του νεκρού αλλά πιθανόν να πρόκειται για µέλος της οικογένειας του Λύσιδος,79 φίλου του Σωκράτη, του οποίου το όνοµα φέρει ο πλατωνικός διάλογος Λύσις,80 όπου αναφέρονται και οι ιππικές νίκες της οικογένειας. Επιπλέον έχουµε το επιτύµβιο του Μηνογένους που κατείχε καλά την ιππευτική (τέχνην δ’ ἵπποι[σιν] ὀχεῖσθαι εὖ εἰδ[ώς]   ), αλλά είχε ατυχή θάνατο από λοιµό·81 ίσως πρόκειται για την επιδηµία που µεταδόθηκε από τα στρατεύµατα του Λεύκιου Βέρου κατά την επιστροφή τους από τους Παρθικούς πολέµους.

23Μια άλλη ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα κατηγορία αποτελούν οι κατάδεσµοι,82 κείµενα ύστερης χρονολόγησης, όπως αναφέρθηκε ήδη. Οι κατάδεσµοι της Καρχηδόνας είναι τόσο ακραία κακόβουλοι που αξίζει να αναφερθούν,83 παρόλο που τα ήθη των ρωµαϊκών αγώνων διαφοροποιούνται ευρέως από εκείνα των κλασσικών αγώνων. Ο καταρώµενος καλεί τον νεκυδαίµονα (του) να δεινοπαθήσουν τα φτωχά άλογα των αντιπάλων του: να τους δέσει τα πάντα (τον δρόµο, τα πόδια, την ορµή, την ψυχή), να τα “κόψει”, να τους κόψει τα νεύρα, να τους εξαρθρώσει τις αρθρώσεις, να τους αφαιρέσει την νίκη, να τους εµποδίσει τα πόδια. Και οι ίδιοι οι αντίπαλοι του δεν έχουν καλύτερη τύχη: ο δαίµων καλείται µεταξύ άλλων να τους δέσει τα χέρια, να τους αφαιρέσει την απόβαση, να τους αφαιρέσει την όραση για να µην βλέπουν τους αντιπάλους τους ενώ θα ηνιοχούν, να τους αρπάξει από τα άρµατα και να τους πετάξει κάτω ώστε να συρθούν σε όλον τον ιππόδροµο! Πολύ συγγενή κείµενα υπάρχουν και στα λατινικά,84 ενώ οι κατάδεσµοι της Απάµειας είναι κείµενα µε τον ίδιο τελικό σκοπό αλλά όχι µε την ίδια οξύτητα.

24Διαφορετικής ποιότητας ένταση µας επιφυλάσσει η αινιγµατική επιγραφή ενός χρηστηρίου ελάσµατος από την Δωδώνη, το οποίο αφορά σε αγώνα κελήτων:85

ἀγαθᾶι τύχαι. ἐπικοινῆται Σάτυρος τῶι Διὶ τῶι Νάωι
καὶ τᾶι Διώναι – οὐκ ἀνεθέθη ὁ Σατύρου σκύφος – ἐν Ἐλέαι
ἂν τὸν κέλητα τὸν Δωριλάου ὁ κ(έλης) ἀπ’ Ἀκτίου ἀπέτιλε

25Τρεις γραµµές, πολλές πληροφορίες. Τρία στοιχεία σε αυτή την επιγραφή µας αποκαλύπτουν το πάθος και την αγωνία µε τα οποία περιβάλλονταν οι ιππικοί αγώνες στην κλασσική αρχαιότητα. Πρώτον, το ρήµα ἀπέτιλε το οποίο κυριολεκτικά σηµαίνει “µάδησε”. Το ερώτηµα που τίθεται στο µαντείο, δεν εκφράζεται µε ένα σύνηθες ρήµα όπως “νίκησε” ή “επικράτησε”. Αντίθετα η ερώτηση είναι αν “µάδησε” ο ένας κέλης τον άλλο. Δεύτερον, ο Σάτυρος ανέθεσε ή υποσχέθηκε να αναθέσει έναν σκύφο για να εξασφαλίσει τη νίκη του ίππου που υποστηρίζει, και όχι µόνο αυτό, αλλά, τρίτον, προσφεύγει στο µαντείο, ενώ έχει γίνει ο αγώνας και πρέπει να ξέρει ή να µάθει σύντοµα το αποτέλεσµα: δηλαδή ζητάει χρησµό για γεγονός τετελεσµένο όπως δείχνουν οι παρελθόντες χρόνοι, πράγµα δυσερµήνευτο. Μπορούµε να υποθέσουµε ότι τα δύο άλογα ήταν τα επικρατέστερα, εκτός αν υποκρύπτεται κάποια ειδικότερη αντιπαλότητα.

26Η πιο πρόσφατη ανάγνωση και ερµηνεία του κειµένου προτείνεται από τον É. Lhôte (µετάφραση από τα γαλλικά):86

Αγαθή Τύχῃ. Ο Σάτυρος ζητά να µάθει από τον Δία τον Νάο και την Διώνη:
Δεν ανετέθη ο σκύφος του Σατύρου; Στην Ελέα ο κέλης του Ακτίου θα
κατατρόπωσε τον κέλητα του Δωριλάου!

27Βάσει αυτής της ανάγνωσης ο É. Lhôte προτείνει ότι ο Σάτυρος στοιχηµάτισε υπέρ του ίππου ἀπ’ Ἀκτίου και ανέθεσε τον σκύφο για να εξασφαλίσει το στοίχηµα. Θεωρείται όµως ότι έχασε και γι᾽αυτό ζητάει επιβεβαίωση από το µαντείο ότι δεν εξαπατήθηκε από τους αντιπάλους του. Η υπόθεση του στοιχήµατος και της εξαπάτησης ως προς το αποτέλεσµα είναι εύλογη, παραµένουν ωστόσο και αναπάντητα ερωτήµατα: π.χ. γιατί ο ένας κέλης καθορίζεται µε το όνοµα του ιδιοκτήτη του ενώ ο άλλος µέσω της προέλευσής του... Θα µπορούσε να εκπροσωπεί ο ίππος ἀπ’ Ἀκτίου την πόλη του Ακτίου (πράγµα τουλάχιστον ασύνηθες)87 ή υπάρχει η πιθανότητα αυτός ο ίππος να ανήκει στον Σάτυρο, εξ ου και η έντονη συναισθηµατική εµπλοκή; Σε αυτή την περίπτωση το να χάσει ο ίππος θα σήµαινε και µεγάλη υλική απώλεια για τον Σάτυρο.

28Η διατύπωση του κειµένου είναι ασυνήθης στα ελάσµατα της Δωδώνης,88 ως προς το ότι την εισαγωγή του ερωτήµατος (επίκληση, “ο τάδε ερωτά”) δεν ακολουθεί µια σαφής ερώτηση (συνήθως πλάγια), αλλά παρατίθενται δύο κύριες προτάσεις των οποίων η σχέση δεν δηλώνεται από το κείµενο µονοσήµαντα. Ακολουθώντας την άποψη του É. Lhôte ότι η πρόταση “Δεν ανετέθη ο σκύφος του Σατύρου” είναι ερώτηση, τότε αυτή είτε είναι ρητορική,89 είτε αντιθέτως πραγµατικής άγνοιας, εφόσον ο Σάτυρος είχε επιφορτίσει κάποιον άλλον να κάνει την ανάθεση (ενδεχοµένως σε άλλο ιερό, στην Ελαία π.χ.) και αµφιβάλλει ότι πράγµατι ανατέθηκε.

29Αν όµως αυτή η πρόταση δεν θεωρηθεί ερώτηση, η µετάφραση θα έχει ως εξής:

Αγαθή Τύχῃ. Ο Σάτυρος ζητά να µάθει από τον Δία τον Νάο και την Διώνη. Δεν ανετέθη ο σκύφος του Σατύρου.90 Στην Ελέα µάδησε άραγε ο κέλης του Ακτίου τον κέλητα του Δωριλάου;91

30Σε αυτήν την περίπτωση ο Σάτυρος γνωρίζει ότι δεν ανατέθηκε ο σκύφος που είχε υποσχεθεί ενδεχοµένως από αµέλεια ή κώλυµα. Αφού λοιπόν η ανάθεση δεν έγινε, ρωτάει να µάθει ποιο άλογο νίκησε, φοβούµενος ότι θα ηττήθηκε το άλογο που υποστήριζε, το οποίο υπό αυτές τις συνθήκες θα είναι ο κέλης του Δωριλάου. Με αυτές και άλλες ερµηνευτικές πιθανότητες µάλλον δεν θα µάθουµε ποτέ τι ακριβώς σηµαίνει αυτή η επιγραφή.

31Παρόλα αυτά, η σύντοµη ενδεικτική παράθεση επιγραφών που προηγήθηκε, αγγίζει την πολύπλευρη φύση της επιγραφικής µαρτυρίας και την ποικιλία των θεµάτων των οποίων άπτονται τα κείµενα για τους ιπποδρόµους και τους ιππικούς αγώνες από τον 6^ο αι. π.Χ. έως τον 7^ο µ.Χ. Μεταξύ άλλων αναδείχθηκε το ζήτηµα του χρόνου διαδοχής των δύο τύπων ιπποδρόµων, του ελληνικού και του ρωµαϊκού, σε διαφορετικές περιοχές του ελληνικού κόσµου.