Versión clásicaVersión móvil

Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique

 | 
Jean-Charles Moretti
, 
Panos Valavanis

Hippodromes et concours hippiques grecs : Histoire de la recherche et nouvelles données

Ὁ Ἱππόδροµος τῶν Ἀθηνῶν

Ἄγγελος Π. Ματθαιου

Resumen

Ἐξετάζονται οἱ σχετικὲς μὲ τὸν ἱππόδρομο τῶν Ἀθηνῶν ἐπιγραφικὲς καὶ φιλολογικὲς μαρτυρίες, ἄμεσες ἢ ἔμμεσες. Προτείνεται ὅτι ὁ ἱππόδρομος θὰ ἐγειτνίαζε πρὸς τὸ ἱερὸ τοῦ τετρακώμου Ἡρακλείου. Τὴν θέση τοῦ ἱεροῦ στὴν περιοχὴ Βάρη-Καμίνια τοῦ Πειραιῶς καὶ ἀκριβέστερα παρὰ τὸ ἐκκλησίδιο τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς καθορίζουν ἐπιγραφὲς ἀφορῶσες στὴν λατρεία τοῦ Ἡρακλέους ποὺ βρέθηκαν ἐκεῖ κυριώτατα στὰ τέλη τῆς δεκαετίας 1920-1930.

Texto completo

  • 1 ‘O Judeich 1931, σ. 456, τοποθετεῖ τὸν Ἱππόδροµο ΒΔ. τοῦ Πειραιῶς· ὁ Travlos 1988, σ. 288, παρὰ τὸ (...)

1Κατάλοιπα τοῦ Ἱπποδρόµου τῶν Ἀθηνῶν δὲν ἔχουν ἐντοπισθῆ µέχρι σήµερα καὶ ἡ ἀκριβὴς θέση του εἶναι ἄγνωστη. Ἡ ἔρευνα στηριζόµενη στὶς διαθέσιµες µαρτυρίες, φιλολογικὲς καὶ ἐπιγραφικές, τοποθετεῖ τὸν Ἱππόδροµο πλησίον τοῦ Πειραιῶς.1

  • 2 Tὴν ἐπιγραφὴ ἐξέδωσαν οἱ Tracy, Habicht 1991.
  • 3 Γιὰ τὸ ἔτος τοῦ ἄρχοντος Ἀθηνοδώρου, βλ. IG II3 1, fasc. 4 (edd. M. J. Osborne, S. G. Byrne), archo (...)
  • 4 Νεώτερη ἔκδοση βλ. IEleusis 177 (οἱ ἀντίστοιχοι στίχοι εἶναι οἱ 387, 389 καὶ 390)· βλ. καὶ τὰ σχόλ (...)
  • 5 Τὴν ἐπιγραφὴ δηµοσίευσε πρῶτος ὁ Walbank 1982 (SEG XXXII 86).

2Στὶς Ἀττικὲς ἐπιγραφές, καθ᾽ ὅσον γνωρίζω, εὑρίσκονται λίγες µνεῖες, ἄµεσες ἢ ἔµµεσες τοῦ Ἱπποδρόµου τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν. Σὲ καταλόγους νικητῶν τῶν ἀγώνων κατὰ τὴν ἑορτὴ τῶν Παναθηναίων τὸν 2ο αἰ. π.Χ. µνηµονεύονται ἱππικὰ ἀγωνίσµατα διεξαγόµενα ἐκεῖ, βλ. IG II2 2314.83, SEG XLI 115, col. I.27, col. II.21, III.11,2 SEG XLI 118 [IG II² 2317].19, 36. Ἐπίσης σὲ ψήφισµα τοῦ ἔτους 239/8 π.Χ.3 (ἄρχων Ἀθηνόδωρος) πρὸς τιµὴν ἀθλοθετῶν τῶν Παναθηναίων µνηµονεύεται µεταξὺ τῶν ἄλλων ἀγωνισµάτων καἱ ἡ ἱπποδροµία, βλ. IG II3 1, 1022 (II2 784).9-10. Τὸ ἀγώνισµα τῆς ἱπποδροµίας, ἀλλὰ ἐν προκειµένῳ κατὰ τὴν ἑορτὴ τῶν Ἐλευσινίων, µνηµονεύεται καὶ στὸν λόγο τῶν ἐπιστατῶν τοῦ ἱεροῦ τῆς Ἐλευσῖνος τοῦ 329/8 π.Χ., βλ. IG II2 1672.258, 260, 261.4 Μία ἀκόµη µνεία τοῦ ἱπποδρόµου, ἡ ὁποία δὲν παρέχει ὅµως τοπογραφικὴ ἔνδειξη, σώζεται σὲ ἐλλιπῆ ἐπιγραφὴ τῶν χρόνων τοῦ ρήτορος Λυκούργου ἀναφερόµενη στὸν κανονισµὸ ἄγνωστης Ἀττικῆς ἑορτῆς, βλ. IG II/III3 1, 449.14.5

3Λίγες εἶναι καὶ οἱ σωζόµενες µαρτυρίες στοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς καὶ τοὺς Λεξικογράφους περὶ τοῦ Ἱπποδρόµου τῶν Ἀθηνῶν.

41-2. Σὲ δύο χωρία τοῦ Ξενοφῶντος Ἱππαρχικοῦ µνηµονεύεται ὁ Ἱππόδροµος ἀλλὰ δὲν παρέχεται τοπογραφικὴ ἔνδειξη. Τὸ πρῶτο ἀναφέρεται στὰ καθήκοντα τοῦ ἱππάρχου (3.1):

  • 6 Τὸ χωρίον νοσεῖ, βλ. τὸ ap. crit. τῆς ἐκδόσεως Xenophontis opera omnia (ed. E. C. Marchant) V (1920 (...)

Τῶνδέ γε µὴν αὐτῷ ἤδη µέλειν δεῖ τῷ ἱππάρχῳ· πρῶτον µὲν ὅπως καλλιερήσει τοῖς θεοῖς ὑπὲρ τοῦ ἱππικοῦ, ἔπειτα ὅπως τὰς ποµπὰς ἐν ταῖς ἑορταῖς ἀξιοθεάτους ποιήσει, ἔτι δὲ καὶ τἆλλα ὅσα ἐπιδεικνύναι δεῖ τῇ πόλει ὅπως ᾗ δυνατὸν κάλλιστα ἐπιδείξει, τά τε ἐν Ἀκαδηµείᾳ καὶ τὰ ἐν Λυκείῳ καὶ τὰ Φαληροῖ καὶ τὰ ἐν τῷ ἱπποδρόµῳ.6

5Στὸ δεύτερο χωρίο περιγράφεται τὸ ἀγώνισµα τῆς ἀνθιππασίας, τὸ ὁποῖο διεξήγετο στὸν Ἱππόδροµο. Συµφώνως πρὸς τὴν περιγραφὴ ἡ ἀνθιππασία ἦταν ἐπίδειξη ἱκανότητος τῶν Ἀθηναίων ἱππέων καὶ κατὰ κάποιο τρόπον µίµηση ἱππικῆς µάχης, στὴν ὁποία οἱ δέκα φυλὲς τῶν ἱππέων χωρίζονταν σὲ δύο τµήµατα τῶν πέντε καὶ ἐπελαύνοντας ἔρχονταν ἀντιµέτωπα (3.10):

ὅταν γε µὴν ἐν τῷ ἱπποδρόµῳ ἡ ἐπίδειξις ᾖ, καλὸν µὲν οὕτω πρῶτον τάξασθαι ὡς ἂν ἐπὶ µετώπου ἐµπλήσαντες ἵππων τὸν ἱππόδροµον ἐξελάσειαν τοὺς ἐκ τοῦ µέσου ἀνθρώπους· καλὸν δ’, ἐπεὶ αἱ φυλαὶ ἐν τῇ ἀνθιππασίᾳ φεύγουσί τε ἀλλήλας καὶ διώκουσι ταχέως, ὅταν οἱ ἵππαρχοι ἡγῶνται ταῖς πέντε φυλαῖς, ἑκατέρας διελαύνειν τὰς φυλὰς δι’ ἀλλήλων. ταύτης γὰρ τῆς θέας τό τε ἀντιµετώπους προσελαύνειν ἀλλήλοις γοργόν, τό τε διελάσαντας τὸν ἱππόδροµον ἀντίους πάλιν στῆναι ἀλλήλοις σεµνόν, καὶ τὸ ὑπὸ σάλπιγγος αὖ τὸ δεύτερον θᾶττον ἐπελαύνειν καλόν.

63. [Δηµ.] Κατὰ Εὐέργου καὶ Μνησιβούλου ψευδοµαρτυρίων (47).

  • 7 Πρβλ. καὶ τὴν παράγρ. 76: ἐπειδὴ δὲ ἐπήγγειλα αὐτῷ κοµίσασθαι τὴν δίκην, ἐλθών µου τά τε σκεύη καὶ (...)

53. ἐπεισελθόντες εἰς τὸ χωρίον (γεωργῶ δὲ πρὸς τῷ ἱπποδρόµῳ, καὶ οἰκῶ ἐνταῦθα ἐκ µειρακίου)7 […] ἐλθόντες πρὸς τὴν οἰκίαν […] Εὔεργός τε […] καὶ Μνησίβουλος […] εἰσελθόντες ἐπὶ τὴν γυναῖκά µου καὶ τὰ παιδία ἐξεφορήσαντο ὅσα ἔτι ὑπόλοιπά µοι ἦν σκεύη ἐν τῇ οἰκίᾳ. 56. ἀριστώντων δὲ ἐν τῇ αὐλῇ, ὡς ἐπεισπηδῶσιν οὗτοι καὶ καταλαµβάνουσιν αὐτὰς καὶ ἥρπαζον τὰ σκεύη, αἱ µὲν ἄλλαι θεράπαιναι (ἐν τῷ πύργῳ γὰρ ἦσαν, οὗπερ διαιτῶνται) ὡς ἤκουσαν κραυγῆς, κλείουσι τὸν πύργον, καὶ ἐνταῦθα µὲν οὐκ εἰσῆλθον […] 62. Ἐπειδὴ τοίνυν µοι ἀπηγγέλθη εἰς Πειραιᾶ τὰ γεγενηµένα ὑπὸ τῶν γειτόνων, ἐλθὼν εἰς ἀγρὸν τούτους µὲν οὐκέτι καταλαµβάνω, ἰδὼν δὲ τὰ ἐκ τῆς οἰκίας ἐκπεφορηµένα καὶ τὴν γραῦν ὡς διέκειτο, καὶ ἀκούων τῆς γυναικὸς τὰ γενόµενα, προσελθὼν τῷ Θεοφήµῳ τῇ ὑστεραίᾳ ἕωθεν ἐν τῇ πόλει µάρτυρας ἔχων ἐκέλευον αὐτὸν πρῶτον µὲν τὴν καταδίκην ἀπολαµβάνειν…

7Tὰ χωρία (53, 56, 62) τοῦ λόγου τοῦ [Δηµ.] παρέχουν ἔµµεση τοπογραφικὴ ἔνδειξη ὅτι ὁ Ἱππόδροµος βρισκόταν πλησίον τοῦ Πειραιῶς. Ὁ ἐνάγων τοῦ λόγου περιγράφει τὴν εἰσβολὴ τῶν κατηγορουµένων ἐν τῇ ἀπουσίᾳ του στὴν οἰκία του καὶ τὴν κατάσχεση καὶ ἁρπαγὴ µεγάλου µέρους τῆς ἀκινήτου περιουσίας ἔναντι τῶν σκευῶν τῆς τριήρους, στὴν ὁποία τριηραρχοῦσε ἐκεῖνος καὶ κατὰ τὸν νόµο ὄφειλε νὰ τὰ παραδώση στὸν τριήραρχο ποὺ τὴν ἀνέλαβε τὸ ἑπόµενο ἔτος. Ἡ δικαστικὴ διαδικασία δὲν εἶχε ὁλοκληρωθῆ, ἀλλὰ οἱ κατηγορούµενοι προχώρησαν στὴν κατάσχεση. Ὁ ἐνάγων λέγει ὅτι τὸ χωράφι, τὸ ὁποῖο καλλιεργοῦσε καὶ ὅπου βρισκόταν καὶ ἡ οἰκία ποὺ κατοικοῦσε ἀπὸ µικρὸ παιδί, ἦταν ἀκριβῶς δίπλα στὸν Ἱππόδροµο (§ 53). Ὅτι ὁ γεωργούµενος ἀγρὸς δὲν βρισκόταν µέσα σὲ ἀστικὴ περιοχὴ βεβαιώνεται καὶ ἀπὸ τὴν ὕπαρξη πύργου (§ 56), πυργοειδοῦς δηλαδὴ κτίσµατος, ὡς ἀνεξαρτήτου ἀλλὰ καὶ συστατικοῦ µέρους µιᾶς ἀγροτικῆς οἰκίας στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα καὶ βεβαίως καὶ στὴν Ἀττική. Ὁ ἐνάγων εὑρισκόµενος στὸν Πειραιᾶ πληροφορήθηκε (§ 62) τὰ τῆς εἰσβολῆς καὶ τῆς κατασχέσεως ἀπὸ αὐτόπτες µάρτυρες γειτόνους του καὶ ἔσπευσε στὸν ἀγρό του, ὅπου καὶ ἡ οἰκία του.

8Προκύπτει λοιπὸν ἀπὸ τὰ παρατεθέντα χωρία ὅτι ὁ Ἱππόδροµος βρισκόταν στὴν ὕπαιθρο, ἀλλὰ πολὺ κοντὰ στὸν Πειραιᾶ.

94. Ἡ αὐτὴ τοπογραφικὴ πληροφορία γιὰ τὴν θέση τοῦ ἱπποδρόµου προκύπτει ἀπὸ µία ἀκόµη φιλολογικὴ µαρτυρία ποὺ παρέχει ἡ εἰσαγωγικὴ σκηνὴ τοῦ Συµποσίου τοῦ Ξενοφῶντος, 1.2-4:

ἦν µὲν γὰρ Παναθηναίων τῶν µεγάλων ἱπποδροµία, Καλλίας δὲ ὁ Ἱππονίκου ἐρῶν ἐτύγχανεν Αὐτολύκου παιδὸς ὄντος, καὶ νενικηκότα αὐτὸν παγκράτιον ἧκεν ἄγων ἐπὶ τὴν θέαν. ὡς δὲ ἡ ἱπποδροµία ἔληξεν, ἔχων τόν τε Αὐτόλυκον καὶ τὸν πατέρα αὐτοῦ ἀπῄει εἰς τὴν ἐν Πειραιεῖ οἰκίαν· […] ἰδὼν δὲ ὁµοῦ ὄντας Σωκράτην τε καὶ Κριτόβουλον καὶ Ἑρµογένην καὶ Ἀντισθένην καὶ Χαρµίδην, […] προσῆλθε τοῖς ἀµφὶ Σωκράτην, καὶ εἶπεν· Εἰς καλόν γε ὑµῖν συντετύχηκα· ἑστιᾶν γὰρ µέλλω Αὐτόλυκον καὶ τὸν πατέρα αὐτοῦ.

10Ὁ Καλλίας Ἱππονίκου, ἕνας ἀπὸ τοὺς πλουσιώτερους Ἀθηναίους τῶν χρόνων τοῦ Περικλέους, ἐµφανίζεται νὰ παρακολουθῆ τὴν ἱπποδροµία τῶν Παναθηναίων τῶν Μεγάλων ἔχοντας µαζί του ἕνα νεαρὸ ποὺ τοῦ ἄρεσε, τὸν Αὐτόλυκο, ὁ ὁποῖος µόλις εἶχε νικήσει στὸ παγκράτιον. Μετὰ τὴν λήξη τῆς ἱπποδροµίας θὰ προσέφερε γεῦµα στὸν Αὐτόλυκο καὶ στὸν πατέρα του στὴν οἰκία του στὸν Πειραιᾶ· καθὼς ἐβάδιζαν πρὸς τὰ ἐκεῖ, συνάντησαν τὸν Σωκράτη µὲ µιὰ µικρὴ συντροφιά, καὶ ὁ Καλλίας τοὺς ἐκάλεσε στὸ γεῦµα.

11Οἱ ἐπιγραφές, στὶς ὁποῖες ἀναγράφονται νικητὲς στοὺς ἀγῶνες τῶν Παναθηναίων καὶ µνηµόνευσα ἀνωτέρω, µαρτυροῦν ὅτι ἡ ἱπποδροµία των Παναθηναίων γινόταν στὸν ἱππόδροµο. Ὥστε ὁ Καλλίας παρακολούθησε τὸ ἀγώνισµα στὸν Ἱππόδροµο. Ἀπὸ τὴν µετάβασή του ἀπὸ τὸν χῶρο ποὺ διεξήχθη ἡ ἱπποδροµία, τὸν Ἱππόδροµο, στὴν ἐν Πειραιεῖ οἰκία του καὶ τὴν συνάντηση καθ᾽ ὁδὸν µὲ τὸν Σωκράτη καὶ τὴν συντροφιά του προκύπτει ὅτι ὁ Ἱππόδροµος βρισκόταν κοντά στὸν Πειραιᾶ.

12Καὶ αὐτὴ λοιπὸν ἡ φιλολογικὴ πηγὴ ὑποδεικνύει ὅτι ὁ Ἱππόδροµος βρισκόταν πλησίον τοῦ Πειραιῶς. Τὴν παρεχόµενη τοπογραφικὴ ἔνδειξη δὲν εἶχε, καθ᾽ ὅσον γνωρίζω, ἀξιοποιήσει µέχρι σήµερα ἡ ἔρευνα.

135. Οἱ λεξικογράφοι Ἡσύχιος καὶ Φώτιος, ἀλλὰ καὶ τὸ Μέγα Ἐτυµολογικόν, ὑπὸ τὸ λῆµµα Ἐχελίδαι παραδίδουν ὅτι ὁ Ἱππόδροµος βρισκόταν στὸν δῆµο τῶν Ἐχελιδῶν.

14Α. Ἡσυχίου Λεξικόν (Hesychii Alexandrini Lexicon, ed. K. Latte) ε 2981: ἐν Ἐχελιδῶν· Ἔχελος ἥρως, ὡς δὲ ἔνιοι ἐπίθετον ἥρωος, ἀπὸ τοῦ ἕλος παρακεῖσθαι τῷ ἡρῴῳ. ἔστιν δὲ ὁ Ἀθηναίων ἱππόδροµος ἐν Ἐχελιδῶν ἐν ᾧ ἱππικοὶ ἤγοντο ἀγῶνες καὶ ναὸς Ἐχέλου.

15Β. Φωτίου Πατριάρχου Λεξικόν (Photii Patriarchae Lexicon, ed. C. Theodoridis) ε 2490: Ἐχελιδῶν· τόπος ἔχων ἱππόδροµον, ἀπὸ Ἐχέλου ὀνοµασθείς.

16Γ. Μέγα Ἐτυµολογικόν (Etymologicon Magnum, ed. T. Gaisford) σ. 340: Ἐνεχελιδώ: Τόπος Ἀθήνῃσι σταδίων ὀκτώ, ἐν ᾧ αἱ ἱπποδροµίαι· ἀπό τινος Ἐχέλου· καὶ σ. 404: Ἔχελος· Ἥρως παρὰ Ἀθηναίοις τιµώµενος· καὶ δῆµος τῆς Ἀττικῆς Ἐχελίδαι, ἀπὸ τοῦ παρακειµένου ἕλους τῷ τόπῳ, ἐν ᾧ ἵδρυται τὸ τοῦ Ἐχέλου ἄγαλµα. Παρὰ τὸ ἕλος ἔχειν, ἔχελος. Καὶ Ἐχελιδῶν δῆµος, ἀπὸ τοῦ Ἐχέλου.

  • 8 Ἤδη ὁ Traill 1975, σ. 87, 114, ἔχει ὑποστηρίξει ὅτι δὲν ἦταν Κλεισθένειος δῆµος, ἀλλὰ “place name”.

17Συµφώνως πρὸς τοὺς Λεξικογράφους ὁ δῆµος τῶν Ἐχελιδῶν ὀνοµάσθηκε ἔτσι ἀπὸ τὸν ἥρωα Ἔχελο. Οἱ Ἐχελίδαι δὲν ἦσαν Κλεισθένειος δῆµος, ἀλλὰ οἰκισµός,8 χωριό, ποὺ προϋπῆρχε τῆς µεταρρυθµίσεως τοῦ Κλεισθένους.

18Ἡ µαρτυρία τῶν Λεξικογράφων περὶ τῆς καταγωγῆς τῆς ὀνοµασίας τοῦ δήµου ἀπὸ τὸν ἥρωα Ἔχελο συνδυάζεται µὲ µία ἐπιγραφικὴ µαρτυρία περὶ τῆς λατρείας τοῦ Ἐχέλου.

  • 9 Cavvadias 1893.

19Τὸ 1893 δηµοσιεύθηκε9 ἀπὸ τὸν Π. Καββαδία ἀµφίγλυφο ἐνεπίγραφο ἀνάγλυφο χρονολογούµενο στὰ τέλη τοῦ 5ου αἰ. π.Χ. [IG I3 986B = IG II2 4546 (A), (B)], ποὺ βρέθηκε βορείως τοῦ Νέου Φαλήρου, σὲ ἀπόσταση τριακοσίων ποδῶν ἀπὸ τὸ οἰνοπνευµατοποιεῖο “  Ἥβη”. Τὸν τόπο εὑρέσεως ὁρίζει (σ. 129) ὁ ἐκδότης ὡς ἑξῆς:

Τὸ ἀνάγλυφον τοῦτο εὑρέθη κατὰ τὴν παλαιὰν γραµµὴν τοῦ σιδηροδρόµου Ἀθηνῶν – Πειραιῶς, παρὰ τὸ νῦν οἰνοπνευµατοποιεῖον “  Ἥβη” τὸ πρὸς βορρὰν τοῦ Νέου Φαλήρου, 300 περίπου πόδας πρὸς δυσµὰς τοῦ οἰνοπνευµατοποιείου τούτου. Τὸν τόπον τοῦτον τῆς εὑρέσεως τοῦ ἀναγλύφου δυνάµεθα νὰ ὁρίσωµεν ἐπὶ τοῦ II πίνακος τῶν τοῦ Curtius καὶ Kaupert πινάκων Ἀττικῆς ὡς ἑξῆς: πρὸς δυσµὰς τῆς κοίτης του Κηφισοῦ, βορειοανατολικῶς τοῦ ἐν τῷ προκειµένῳ πίνακι σηµειουµένου νεκροταφείου, ἐκεῖ που ἔνθα γέγραπται ἡ λέξις mittlere (Südliche, mittlere, lange Mauer), ἑποµένως οὐχὶ µακρὰν τοῦ ἐν τῷ αὐτῷ πίνακι σηµειουµένου, κατὰ Κούρτιον, ἀρχαίου ἱπποδρόµου.

20Τὸ κτίριο τοῦ οἰνοπνευµατοποιείου “Ἥβη” ὑπάρχει ἀκόµη παρὰ τὴν Πειραιῶς, ἀκριβέστερα στὸν ἀρ. 64 τῆς ὁδοῦ.

  • 10 Cavvadias 1893, σ. 129 σηµ. 2: “Τὸν ἀκριβῆ τοῦτον καθορισµὸν τοῦ τόπου τῆς εὑρέσεως τοῦ ἀναγλύφου ν (...)

21Στὴν µία πλευρὰ τοῦ ἀναγλύφου εἰκονίζεται ὁ Ἔχελος “ἀπάγων τὴν Βασίλην τῇ συνεργείᾳ καὶ συνδροµῇ τοῦ Ἑρµοῦ.” Στὴν ἄλλη ἡ Ἄρτεµις, ὁ Ἰλισσός(;), ὁ Κηφισός, καὶ οἱ Νύµφες. Ὁ Καββαδίας ἐταύτισε τὸν Ἔχελο πρὸς τὸν ἐπώνυµο ἥρωα τῶν ᾽Εχελιδῶν καὶ παρέθεσε τὰ σχετικὰ λήµµατα τοῦ Μεγάλου Ἐτυµολογικοῦ (βλ. ἀνωτ.) καὶ τοῦ Στεφάνου Βυζαντίου (βλ. κατωτ.). Ἡ εὕρεση τοῦ ἀναγλύφου τοῦ Ἐχέλου, ὅπως ἐσηµείωσε ὁ Καββαδίας, συνιστᾶ τεκµήριο γιὰ τὴν θέση τῶν Ἐχελιδῶν10 καὶ ἑποµένως καὶ τοῦ Ἱπποδρόµου. Ἔκτοτε ἡ ἔρευνα τοποθετεῖ τὸν Ἱππόδροµο στὸ Νέο Φάληρο.

226. Στὴν θέση τοῦ δήµου τῶν Ἐχελιδῶν καὶ στὸν ἥρωα Ἔχελο ἀναφέρεται καὶ λῆµµα τοῦ Στεφάνου Βυζαντίου Ἐθνικῶν (Stephanus Byzantinus, Ethnica, ed. A. Meineke) σ. 292: Ἐχελίδαι· δῆµος τῆς Ἀττικῆς, ἀπὸ Ἐχέλου ἥρωος. οὕτως δ᾽ ἀπὸ Ἕλους τόπου µεταξὺ ὄντος τοῦ Πειραιέως καὶ τοῦ τετρακώµου Ἡρακλείου, ἐν ᾧ τοὺς γυµνικοὺς ἀγῶνας ἐτίθεσαν τοῖς παναθηναίοις. ὁ δηµότης Ἐχελίδης

  • 11 Περὶ τῶν τετρακώµων (“δήµων”) βλ. Πολυδεύκους Ὀνοµαστικόν (Pollucis Onomastikon, ed. E. Bethe) 4.10 (...)

23Τὸ λῆµµα προσδιορίζει τὴν θέση τοῦ δήµου µεταξὺ Πειραιῶς καὶ τετρακώµου Ἡρακλείου, κοινοῦ ἱεροῦ τῶν τετρακώµων (Πειραιέων, Φαληρέων, Ξυπεταιόνων, Θυµαιταδῶν).11 Ἐρείπια τοῦ ἱεροῦ αὐτοῦ δὲν ἔχουν µέχρι στιγµῆς ἐντοπισθῆ, ἀλλὰ ἐπιγραφικὲς µαρτυρίες, συνιστοῦν ἰσχυρότατη ἔνδειξη γιὰ τὴν θέση του καὶ συγχρόνως συµβάλλουν ἐµµέσως στὸν ἀκριβέστερο προσδιορισµὸ τῆς θέσεως τοῦ Ἱπποδρόµου. Tὶς µαρτυρίες δὲν φαίνεται, καθ᾽ ὅσον γνωρίζω, νὰ ἔχη συσχετίσει µέχρι σήµερα ἡ ἔρευνα γιὰ τὸν προσδιορισµό του.

  • 12 Περὶ τοῦ τετρακώµου (εἴδους ὀρχήσεως) βλ. Πολυδεύκους 4.99: ἦν δὲ καὶ κῶµος εἶδος ὀρχήσεως καὶ τετρ (...)
  • 13 Στὴν δηµοσίευση τῆς IG II2 3103 ὁ J. Kirchner δίδει τὴν γενικὴ τοπογραφικὴ ἔνδειξη ποὺ παρεῖχε ὁ Πα (...)
  • 14 Τὴν θέση εὑρέσεως τῶν ἐπιγραφῶν ὁρίζει ὁ Παπαγιαννόπουλος, Πολέµων Α´ (1929) [1933], σ. 234, ἐξ ἀφο (...)
  • 15 Πολέµων Α´ (1929) [1929-1933], σ. 45-52 (ὑπ’ ἀρ. 1), 107-111 (ἀρ. 2, 3-4 καὶ 5-6 [ἐπιτυµβ. µνηµεῖα] (...)
  • 16 Βλ. Πολέµων Α´ (1929), σ. 48: “Οὕτω δὲ καὶ ὁ τόπος εὑρέσεως τοῦ µνηµείου τούτου [τῆς ἐνεπιγράφου βά (...)

24Οἱ ἐπιγραφὲς εἶναι οἱ ἑξῆς: βάσεις ἀναθηµάτων νικητῶν [IG II2 3102, 3103] στὸν κῶµον καὶ ἐπιµελητῶν [IG II2 2830] τοῦ ἀγωνίσµατος τοῦ τετρακώµου,12 ἀρχαϊκὴ ἐνεπίγραφη βάση (βωµός;) [IG I3 1016], δύο ὅροι ἱεροῦ, ἀπόθραυσµα ἱεροῦ νόµου τῶν ἀρχῶν τοῦ 5ου αἰ. π.Χ. [IG I3 242], καθὼς καὶ ἐλλιπὴς ἐνεπίγραφη βάση χορηγικοῦ µνηµείου. Ὅλες τὶς ἐπιγραφὲς ἐντόπισε τὸ 1929 στὴν περιοχὴ Βάρη-Καµίνια τοῦ Πειραιῶς,13 καὶ ἀκριβέστερα παρὰ τὸ ἐκκλησίδιον τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς,14 – ὄχι πολὺ µακριὰ ἀπὸ τὴν θέση εὑρέσεως τοῦ ἀναγλύφου τοῦ Ἐχέλου –, καὶ ἐδηµοσίευσε15 µετὰ ἱκανῶν σχολίων ὁ Ἀνδρέας Παπαγιαννόπουλος – Παλαιός. Τὰ εὑρήµατα τὸν ὁδήγησαν νὰ προσδιορίση ἀσφαλῶς τὴν θέση τοῦ τετρακώµου Ἡρακλείου στὴν παρὰ τὸ ἐκκλησίδιον περιοχή.16

  • 17 ῎Ηδη ὁ Παπαγιαννόπουλος ἔχει διατυπώσει τὴν γνώµη ὅτι τὸ ἀνάγλυφο τοῦ Ἐχέλου, πιθανῶς ἀνήκει στὴν π (...)
  • 18 Ἡ θέση, ὅπου εὑρέθη τὸ ἀνάγλυφο τοῦ Ἐχέλου, δὲν ἀπέχει πολὺ ἀπὸ τὸ ἐκκλησίδιον τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, (...)

25Ὁ Ἱππόδροµος λοιπὸν βρισκόταν πλησίον τοῦ Πειραιῶς (βλ. ἀνωτ. ἀρ. 3, 4). Ἐπειδὴ οἱ Ἐχελίδαι17 βρίσκονταν µεταξὺ τοῦ Πειραιῶς καὶ τοῦ τετρακώµου Ἡρακλείου (βλ. ἀνωτ. ἀρ. 6) καὶ ὁ Ἱππόδροµος ἦταν στὸν δῆµο τῶν Ἐχελιδῶν (βλ. ἀνωτ. ἀρ. 5), δὲν ἀποκλείεται νὰ ἐγειτνίαζε πρὸς τὸ ἱερὸν τοῦ ῾Ηρακλέους.18

Επιμετρον

  • 19 Staïs 1909.
  • 20 Γιὰ τὴν θέση τοῦ ἱεροῦ ἐντὸς τῶν µακρῶν Tειχῶν βλ. Beschi 2002, σ. 33. Ὁ Voutiras (2011, σ. 51) συν (...)

26Δεκαέξι χρόνια µετὰ τὴν δηµοσίευση τοῦ ἀναγλύφου τοῦ Ἐχέλου καὶ τῆς Βασίλης (IG I3 986B) ὁ Β. Στάης ἐδηµοσίευσε,19 βλ. Ἀρχ. Ἐφηµ. 1909, σ. 239-264, ἄλλο ἀνάγλυφο (ἀνεπίγραφο), τὴν ἐνεπίγραφη βάση του (IG I3 987), τὴν ἐνεπίγραφη βάση (IG I3 986Α) τοῦ ἀναγλύφου τοῦ Ἐχέλου, καθὼς καὶ ἐνεπίγραφο ὅρον (IG II2 4547) µὲ τὰ ὀνόµατα θεοτήτων καὶ νυµφῶν. Τὰ µνηµεῖα αὐτὰ συµφώνως πρὸς τὴν ἀναλυτικὴ περιγραφὴ τοῦ ἐκδότου βρέθηκαν στὸν ἴδιο τόπο µὲ τὸ ἀνάγλυφο τοῦ Ἐχέλου. Ἀπὸ τὰ ἀναγραφόµενα στὸν ὅρον ὀνόµατα τῶν θεοτήτων, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν ρητὴ µνεία συµβώµων θεῶν στὴν ἱδρυτικὴ ἐπιγραφὴ τοῦ ἱεροῦ τοῦ Κηφισοῦ (IG I3 987 = IG II4548) καθίσταται βέβαιον ὅτι στὸ ἱερόν του20 λατρεύονταν καὶ οἱ ἄλλες θεότητες καὶ εἶχαν καὶ βωµοὺς ἀφιερωµένους στὴν λατρεία τους. Εὔλογο εἶναι νὰ ὑποθέση κανεὶς λόγῳ τοῦ τόπου εὑρέσεως ὅτι ἐκεῖ πλησίον θὰ ἦταν καὶ τὸ ἡρῷον τοῦ Ἐχέλου, ἀπὸ τὸν ὁποῖον καὶ ὀνοµάσθηκε ὁ δῆµος (οἰκισµός) τῶν Ἐχελιδῶν. Σηµειωτέον ὅµως ὅτι ἀπὸ τὶς ἀρχαῖες µαρτυρίες περὶ Ἐχελου καὶ Ἐχελιδῶν ἀποκοµίζει κανεὶς τὴν ἐντύπωση τῆς ὑπάρξεως ἀνεξαρτήτου λατρείας τοῦ ἥρωος. Ἐπὶ πλέον τὰ ὀνόµατα τοῦ Ἐχέλου καὶ τῆς Βασίλης δὲν περιλαµβάνονται στὴν ἱδρυτικὴ ἐπιγραφὴ οὔτε στὸν ὅρον καὶ ἡ ἀνάθεση τοῦ ἀναγλύφου τοῦ Ἐχέλου ἔγινε στὸν Ἑρµῆ καὶ τὶς Νύµφες.

Notas

1 ‘O Judeich 1931, σ. 456, τοποθετεῖ τὸν Ἱππόδροµο ΒΔ. τοῦ Πειραιῶς· ὁ Travlos 1988, σ. 288, παρὰ τὸ Νέο Φάληρο· στὸν ἴδιο τόπο τὸν τοποθετεῖ καὶ ὁ Kyle 1992, σ. 96-97.

2 Tὴν ἐπιγραφὴ ἐξέδωσαν οἱ Tracy, Habicht 1991.

3 Γιὰ τὸ ἔτος τοῦ ἄρχοντος Ἀθηνοδώρου, βλ. IG II3 1, fasc. 4 (edd. M. J. Osborne, S. G. Byrne), archontum tabula, p. 298.

4 Νεώτερη ἔκδοση βλ. IEleusis 177 (οἱ ἀντίστοιχοι στίχοι εἶναι οἱ 387, 389 καὶ 390)· βλ. καὶ τὰ σχόλια, τόµ. ΙΙ, Clinton 2008, σ. 228.

5 Τὴν ἐπιγραφὴ δηµοσίευσε πρῶτος ὁ Walbank 1982 (SEG XXXII 86).

6 Τὸ χωρίον νοσεῖ, βλ. τὸ ap. crit. τῆς ἐκδόσεως Xenophontis opera omnia (ed. E. C. Marchant) V (1920), καὶ τὴν προταθεῖσα ἀπὸ τὸν Körte ἀθέτηση· βλ. ἐπίσης καὶ τὸ ap. crit. τῆς ἐκδόσεως Steph. Byz. Ethnicorum (ed. A. Meineke) (1849), σ. 656, ὑπὸ τὸ λῆµµα Φάληρον.

7 Πρβλ. καὶ τὴν παράγρ. 76: ἐπειδὴ δὲ ἐπήγγειλα αὐτῷ κοµίσασθαι τὴν δίκην, ἐλθών µου τά τε σκεύη καὶ τοὺς οἰκέτας καὶ τὰ πρόβατα ἔλαβεν ἀντὶ τοῦ ἀπολαβεῖν. γεωργῶ δὲ πρὸς τῷ ἱπποδρόµῳ, ὥστε οὐ πόρρω ἔδει αὐτὸν ἐλθεῖν.

8 Ἤδη ὁ Traill 1975, σ. 87, 114, ἔχει ὑποστηρίξει ὅτι δὲν ἦταν Κλεισθένειος δῆµος, ἀλλὰ “place name”.

9 Cavvadias 1893.

10 Cavvadias 1893, σ. 129 σηµ. 2: “Τὸν ἀκριβῆ τοῦτον καθορισµὸν τοῦ τόπου τῆς εὑρέσεως τοῦ ἀναγλύφου νοµίζω ἀναγκαῖον ἕνεκα τοπογραφικῶν λόγων. Ἐν τῷ ἀναγλύφῳ δηλ. τούτῳ εἰκονίζεται ὁ Ἔχελος, ἑποµένως ἡ θέσις, ἔνθα τοῦτο εὑρέθη, δύναται νὰ θεωρηθῆ ὡς ἡ θέσις αὐτὴ τῶν Ἐχελιδῶν.”

11 Περὶ τῶν τετρακώµων (“δήµων”) βλ. Πολυδεύκους Ὀνοµαστικόν (Pollucis Onomastikon, ed. E. Bethe) 4.105: ὁ δὲ τετράκωµος, τὸ τῆς ὀρχήσεως εἶδος, οὐκ οἶδα εἴ τι προσῆκον ἦν τοῖς Ἀθήνησι τετρακώµοις, οἳ ἦσαν Πειραιεῖς Φαληρεῖς Ξυπεταίονες Θυµοιτάδαι.

12 Περὶ τοῦ τετρακώµου (εἴδους ὀρχήσεως) βλ. Πολυδεύκους 4.99: ἦν δὲ καὶ κῶµος εἶδος ὀρχήσεως καὶ τετράκωµος, Ἡρακλέους ἱερὰ καὶ πολεµική· Ἡσύχιος Λεξικόν (Hesychii Alexandrini Lexicon, rec. et emend. P. A. Hansen et I. C. Cunningam) τ 626: τετράκωµος· µέλος τι σὺν ὀρχήσει πεποιηµένον εἰς Ἡρακλέα ἐπινίκιον· ἐκαλεῖτο δὲ τέσσαρες κῶµαι. Τὴν σχέση καὶ ἑρµηνεία τῶν λέξεων τετράκωµοι καὶ τετράκωµος (τὸ εἶδος τῆς ὀρχήσεως) ἐξετάζει ὁ Parker 1996, σ. 328-329.

13 Στὴν δηµοσίευση τῆς IG II2 3103 ὁ J. Kirchner δίδει τὴν γενικὴ τοπογραφικὴ ἔνδειξη ποὺ παρεῖχε ὁ Παπαγιαννόπουλος, Πολέµων Α´ (1929), σ. 44, ἐνῶ στὶς IG II2 2830 καὶ 3102 δίδει τὴν ἀκριβῆ (βλ. κατωτ. τὴν σηµ. 14), ἀλλὰ ὄχι πλήρη, ἔνδειξη· στὴν δηµοσίευση τῆς ἐνεπίγραφης ἀρχαϊκῆς βάσεως IG I3 1016 ὁ D. Lewis δίδει ἐπίσης τὴν γενικὴ τοπογραφικὴ ἔνδειξη ποὺ παρεῖχε ὁ Παπαγιαννόπουλος, Πολέµων Α´ (1929), σ. 107· –ὁ τελευταῖος ἐσφαλµένως ἔγραψε Καµίνια ἢ Βαρύκα. Τὸ δεύτερο τοπωνύµιο διόρθωσε (σὲ Βάρη) στὴν σ. 234 σηµ. 206–. Στὴν δηµοσίευση τοῦ ἱεροῦ νόµου IG I3 242 ὁ Lewis δίδει τὴν ἔνδειξη: “in Βάρη-Καµίνια, i.e. fortasse in Herakleo Tetrakomi, nunc amissum.” –[Σηµειώνω ὅτι ὁ λίθος δὲν εἶχε χαθῆ καὶ βρίσκεται ἀπὸ ἐτῶν, βεβαίως µετὰ τὴν σύνταξη τοῦ σχετικοῦ λήµµατος ἀπὸ τὸν Lewis, στὸ Ἐπιγραφικὸ Μουσεῖο ὑπ᾽ ἀρ. 13477· βλ. καὶ IG I3 fasc. 2, Add. et Corr. p. 957.]–. Ἀνάλογα, ἄλλοτε ἀκριβῆ µὲν ἀλλὰ ἐλλιπῆ, ἄλλοτε γενικὰ ἢ ἀνακριβῆ, µεταφέρει γιὰ τοὺς τόπους εὑρέσεως καὶ ὁ ἐκδότης τῶν δηµοσίων καὶ ἰδιωτικῶν ἀναθέσεων στὴν πρόσφατη τρίτη ἔκδοση τῶν Ἀττικῶν µετευκλειδείων ἐπιγραφῶν J. Curbera, IG II3 4, 225 [= IG II2 2830], 226 [δὲν εἶχε περιληφθῆ στὴν ἔκδοση τοῦ Kirchner], 227 [= IG II2 3102], 228 [IG II2 3103].

14 Τὴν θέση εὑρέσεως τῶν ἐπιγραφῶν ὁρίζει ὁ Παπαγιαννόπουλος, Πολέµων Α´ (1929) [1933], σ. 234, ἐξ ἀφορµῆς τῆς δηµοσιεύσεως (σ. 232-234) τοῦ ἀναθήµατος Φαληρέων νικητῶν ὡς ἑξῆς: “Tὸ µνηµεῖον [δηλ. τὸ ἀνάθηµα Φαληρέων νικητῶν, ἀρ. 10] τοῦτο εἶδον ἐν τῇ συνοικίᾳ ‘Βάρῃ-Καµίνια’ τοῦ Πειραιῶς ἐν τῷ κτήµατι Δ. Βλαντούση, ἐγγύτατα καὶ νοτοδυσµόθεν τῆς ἐκκλησίας Ζωοδόχου Πηγῆς ἔνθα καὶ τὰ ὑπ᾽ἀριθ. 1-3, σ. 45-52 καὶ 107-109. Ἐκεῖ ὑπῆρχον καὶ τὰ κάτωθι ὑπ᾽ ἀριθ. 11 (εἰκ. 77-78) ἐπιγεγραµµένα τεµάχια.” Οἱ ὑπ᾽ ἀρ. 1-3 ἐνεπίγραφοι λίθοι τῶν σ. 45-52 καὶ 107-109 εἶναι τὸ ἀνάθηµα τῶν νικητῶν κωµάρχων καὶ κωµαστῶν (ὑπ᾽ ἀρ. 1), ἡ ἀρχαϊκὴ ἐνεπίγραφη βάση (ὑπ᾽ ἀρ. 2), οἱ δύο ὅροι (ὑπ᾽ ἀρ. 3-4)· τὰ ὑπ᾽ ἀρ. 11 εἶναι τὸ ἀνάθηµα ἐπιµελητῶν (ἐκ δύο θραυσµάτων). Τὸ ἀπόθραυσµα ἱεροῦ νόµου (ὑπ᾽ ἀρ. 14) ἐντόπισε ἀκριβῶς στὸν ἴδιο τόπο, ὅπου καὶ τὰ ἄλλα εὑρήµατα (βλ. σ. 17-18: “Εὗρον δὲ καὶ ταύτην, κατὰ Δεκέµβριον τοῦ ἔτους 1929, παρερριµένην ἐν τῷ κατὰ τὴν συνοικίαν ‘Βάρη–Καµίνια’ τοῦ Πειραιῶς κτήµατι Δ. Βλαντούση”) καὶ ἐδηµοσίευσε ὁ Παπαγιαννόπουλος, βλ. Πολέµων Γ´ (1947/1948), σ. 17-19· στὶς σ. 19-21 τοῦ ἰδίου τόµου δηµοσίευσε ὑπὸ τὸν ἀρ. 15 καὶ τὴν ἐλλιπῆ ἐνεπίγραφη βάση χορηγικοῦ µνηµείου (σ. 20: “Εἶδον καὶ ταύτην ἔνθα καὶ τὴν ἀνωτέρω ὑπ᾽ἀρ. 14”), καθὼς καὶ τµῆµα ἡµικυλινδροειδοῦς λευκοῦ µαρµάρου (ροπάλου;), ἐπὶ τοῦ ὁποίου ἐλαφρῶς ἀνάγλυφη λεοντή προερχόµενα ἀπὸ “περιφερὲς ἄγαλµα ἢ ἐξ ἐκτύπου ἀναγλύφου Ἡρακλέους.” Τὸ µνηµεῖο αὐτὸ εἶδε τὸ 1939 ὁ Παπαγιαννόπουλος στὴν β. πλευρὰ τοῦ ἐν εἴδει προνάου ὑποστέγου τοῦ ἐκκλησιδίου τῆς Ζωοδοχου Πηγῆς.

15 Πολέµων Α´ (1929) [1929-1933], σ. 45-52 (ὑπ’ ἀρ. 1), 107-111 (ἀρ. 2, 3-4 καὶ 5-6 [ἐπιτυµβ. µνηµεῖα]), 232-237 (ἀρ. 10 καὶ 11).

16 Βλ. Πολέµων Α´ (1929), σ. 48: “Οὕτω δὲ καὶ ὁ τόπος εὑρέσεως τοῦ µνηµείου τούτου [τῆς ἐνεπιγράφου βάσεως Ξυπεταιόνων νικητῶν κωµάρχων καὶ κωµαστῶν] δεικνύει ἀκριβέστερον τὴν θέσιν τοῦ τετρακώµου Ἡρακλείου”· πρβλ. καὶ σ. 108, Γ´ (1947/1948), σ. 18 καὶ 20-21, καὶ Ζ´ (1958/1959), σ. 62-63.

17 ῎Ηδη ὁ Παπαγιαννόπουλος ἔχει διατυπώσει τὴν γνώµη ὅτι τὸ ἀνάγλυφο τοῦ Ἐχέλου, πιθανῶς ἀνήκει στὴν περιοχὴ τοῦ τετρακώµου Ἡρακλείου, βλ. Πολέµων Α´ (1929), σ. 111, σηµ. 67.

18 Ἡ θέση, ὅπου εὑρέθη τὸ ἀνάγλυφο τοῦ Ἐχέλου, δὲν ἀπέχει πολὺ ἀπὸ τὸ ἐκκλησίδιον τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, πλησιέστατα καὶ ΝΔ τοῦ ὁποίου ἐντόπισε ὁ Παπαγιαννόπουλος τὶς ἐπιγραφὲς τοῦ τετρακώµου Ἡρακλείου καὶ ἀκολούθως τοποθέτησε τὸ ἱερό. Κατὰ τὴν σχετικὴ σηµείωση τοῦ Καββαδία, τὸ ἀνάγλυφο τοῦ Ἐχέλου βρέθηκε 300 περ. πόδες δυτικῶς τοῦ οἰνοπνευµατοποιείου “Ἥβη”.

19 Staïs 1909.

20 Γιὰ τὴν θέση τοῦ ἱεροῦ ἐντὸς τῶν µακρῶν Tειχῶν βλ. Beschi 2002, σ. 33. Ὁ Voutiras (2011, σ. 51) συνδέει τὴν ἵδρυση τοῦ ἱεροῦ ἐκεῖ καὶ τὸν χρόνο ἱδρύσεώς του µὲ τὴν κατάληψη τῆς Δεκελείας ἀπὸ τοὺς Λακεδαιµονίους καὶ τὴν τοποθετεῖ µετὰ τὸ θέρος τοῦ 413 π.Χ. Τὸν καθ. κ. Βουτυρᾶ εὐχαριστῶ καὶ ἀπὸ τὴν θέση αὐτὴ γιὰ τὴν ὑπόδειξη τοῦ ἄρθρου τοῦ L. Beschi.

Salvo indicación contraria, el texto y otros elementos (ilustraciones, archivos adicionales importados) se puede utilizar bajo licencia OpenEdition Books License.

Buscar en OpenEdition Search

Se le redirigirá a OpenEdition Search