Ἡ ἀσπίδα καὶ τὰ ὅπλα τοῦ Ἀχιλλέα. Εὐριπίδη, Ἠλέκτρα, στ. 455-475
p. 71-102
Résumé
L’image des armes d’Achille telle qu’elle se dessine à travers les paroles du choeur dans le premier stasimon d’Électre d’Euripide a longtemps préoccupé la recherche. Toutefois, les interprétations proposées jusqu’à ce jour ne portent chaque fois que sur telle ou telle facette partielle du sujet. Le but de notre étude est de reconsidérer l’ode en question dans son ensemble en s’appuyant sur des données autant littéraires que mythologiques. Pendant cette recherche, nous pouvons dire qu’Euripide joue sur trois plans en même temps. Le premier transporte le spectateur dans un passé lointain. Le deuxième plan se rapproche du passé récent. Enfin, nous dirions que ce n’est que sur le troisième plan que le poète montre tout le pouvoir de son art.
Texte intégral
1Στὴν πάροδο τῆς Ἠλέκτρας τοῦ Εὐριπίδη (στ. 167 κ.ἑ.) ὁ χορός, ἀποτελούμενος ἀπὸ παρθένους τῆς Ἀργολίδας, δικαιολογεῖ τὴν παρουσία του δηλώνοντας ὅτι ἔχει ἔρθει νὰ πάρει μέρος στὰ Ἡραῖα1. Μὲ τὴν εὐκαιρία αὐτὴ προσκαλεῖ ἐπίμονα καὶ τὴν Ἠλέκτρα νὰ συμμετάσχει στοὺς χοροὺς πρὸς τιμὴν τῆς πολιούχου θεᾶς. Ἡ κόρη τοῦ Ἀγαμέμνονα ἀρνεῖται βυθισμένη στὸ πένθος (στ. 175 κ.ἑ.) γιὰ τὴ σφαγὴ τοῦ πατέρα της καὶ τοὺς ἄνομους γάμους τῆς μητέρας (στ. 210 λέκτροις φόνοις). Ἔχοντας αἰτιολογήσει τὴν παρουσία τους στὸ δραματικὸ πεδίο, τὰ μέλη τοῦ χοροῦ παίρνουν σιγὰ σιγὰ μέρος καὶ στὴ θεατρικὴ διαδικασία. Στὸ πρῶτο λοιπὸν στάσιμο ὁ χορὸς άναπολεῖ τὸ παρελθὸν καὶ θυμίζει πῶς ξεκίνησαν τὰ πλοῖα γιὰ τὴν Τροία. Προσδίδει, μάλιστα, στὴν πρώτη στροφὴ καὶ ἀντιστροφὴ, ἰδιαίτερη ἔμφαση στὸ πῶς ξεπροβόδισαν οἱ Νηρηΐδες τὸν Ἀγαμέμνονα καὶ στὸ πῶς μετέφεραν ἀπὸ τὶς ἀκτὲς τῆς Εὔβοιας τὰ χρυσᾶ ὅπλα τοῦ Ἀχιλλέα (στ. 432-451).
2Οἱ εἰκόνες ποὺ κοσμοῦν, στὴ δεύτερη στροφὴ καὶ άντιστροφή, τὴν ἀσπίδα καὶ τὰ ὑπόλοιπα ὅπλα εἶναι ἐνδεικτικὲς τῆς περιγραφικῆς τεχνικῆς τοῦ ποιητῆ (στ. 452-486)2:
τᾶς σᾶς, ὦ Θέτιδος παῖ, 455
κλεινᾶς ἀσπίδος ἐν κύκλῳ
τοιάδε σήματα †δείματα
Φρύγια† τετύχθαι
περιδρόμωι μὲν ἴτυος ἕδραι
Περσέα λαιμοτόμαν ὑπὲρ ἁλὸς
ποτανοῖσι πεδίλοις κορυφὰν Γοργόνος ἴσχειν, 460
..Διὸς ἀγγέλῳ σὺν Ἑρμᾶι,
τῶι μαίας ἀγροτῆρι κούρωι.
ἐν δὲ μέσωι κατέλαμπε σάκει φαέθων
κύκλος ἁλίοιο
ἵπποις ἂμ πτεροέσσαις
ἄστρων αἰθέριοι χοροί,
Πλειάδες Ὑάδες, † Ἕκτορος
ὄμμασι† τροπαῖοι
ἐπὶ δὲ χρυσοτύπωι κράνει
Σφίγγες ὄνυξιν ἀοίδιμον ἄγραν
φέρουσαια περιπλεύρωι δὲ κύτει πύρπνοος ἔσπευ-
δε δρόμωι λέαινα χαλαῖς
Πειρηναῖον ὁρῶσα πῶλον.
ἄορι δ’ ἐν φονίωι τετραβάμονες ἵπποι ἔπαλλον,
κελαινὰ δ’ ἀμφὶ νῶθ’ ἵετο κόνις.
3Πέρα ἀπὸ τὸ αἰσθητικὸ ἀποτέλεσμα τῆς συγκεκριμένης «ἔκφρασης»3, ἀφοῦ ἡ θεματικὴ τῆς διακόσμησης τῶν ἀσπίδων συνιστᾶ ἕνα θἐμα προσφιλὲς στὴν τραγωδία, εἶναι προφανὲς ὅτι ὁ Εὐριπίδης ἐδὼ παρουσιάζει μία ἰδιαίτερα σύνθετη εἰκόνα. Ὁ λόγος τοῦ χοροῦ ἀποστασιοποιεῖται ἀπὸ τὰ γεγονότα ποὺ συμβαίνουν στὸ Ἄργος καὶ μεταφέρει τοὺς θεατὲς στὸ ἀπώτερο παρελθόν. Ἔτσι ἐνῶ στὴν πρώτη στροφὴ καὶ ἀντιστροφὴ ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὴν ἀρχὴ τοῦ τρωικοῦ πολέμου, μὲ τὴν εἰκονοποιία τῶν ὅπλων ὁ ὁρίζοντας τοῦ χρόνου διευρύνεται. Στὸν περιμετρικὸ κύκλο τῆς ασπίδας τοῦ Ἀχιλλέα ἀπεικονίζεται ὁ Περσεὺς πάνω ἀπὸ τὴ θάλασσα νὰ κρατάει τὸ κεφάλι τῆς Γοργοῦς καὶ δίπλα του ὁ Ἑρμῆς· στὸ μέσο τῆς ἀσπίδας εἰκονίζεται ὁ δίσκος τοῦ Ἥλιου, οἱ Πλειάδες καὶ οἱ Ὑάδες, ἕνα θέαμα ποὺ προξενεῖ τρόμο στὸν Ἕκτορα. Τὸ κράνος διακοσμοῦν Σφίγγες ποὺ κρατοῦν τὴ λεία τους, στὸ θώρακα ἐμφανίζεται λέαινα ποὺ χυμᾶ στὸ ἄλογο τῆς Πειρήνης, ἐνῶ στὸ δόρυ ἀπεικονίζονται ἵπποι ποὺ καλπάζουν. Τὸ στάσιμο κλείνει μὲ τῆν ἀναφορὰ τοῦ χοροῦ στὴν ἐνοχὴ τῆς κόρης τοῦ Τυνδάρεω (στ. 479-486).
4Ἡ δύναμη καὶ ὁ συμβολισμὸς τῆς παράστασης, ποὺ εἰκονογραφεῖται ἀπὸ τὰ λόγια τοῦ χοροῦ τῆς Ἠλέκτρας, εἶναι ἀναμφίβολα ἐντυπωσιακὴ. Ὡστὸσο, γιά τούς μελετητὲς τοῦ κειμένου τοῦ Εὐριπίδη, ἔχουν προκύψει ὁρισμἐνα ἐρωτηματικὰ ποὺ ἀφοροῦν στὴ σχέση τῆς ὠδῆς μὲ τὴ δραματικὴ πλοκὴ τοῦ ἔργου. Ἡ συγκεκριμένη εἰκονογράφηση τῆς ἀσπίδας ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὅπλων τοῦ Ἀχιλλέα ἔχει θεωρηθεῖ ὅτι δὲν ἔχει κάποια ὀργανικὴ σύνδεση μὲ τὴν ὅλη πλοκὴ. Ἤδη ἀπὸ τὸ 1964 ὁ M.J. O’Brien ἀναπτύσσοντας τὸν σχετικὸ προβληματισμὸ, ἀπέρριψε τὶς θέσεις ποὺ ὑποστήριζαν τὸ ἀσυμβίβαστο τοῦ χορικοῦ μὲ τὴν πλοκὴ τοῦ ἔργου καὶ ἔθεσε σὲ νέα βάση τὸν ἐπιστημονικὸ διάλογο4. Λαμβάνοντας ὑπόψη του κυρίως τὴν εἰκόνα τῆς Γοργοῦς ποὺ προβάλλει ἀπὸ τὴν ἀσπίδα καὶ προκαλεῖ φόβο στὸν Ἔκτορα, διαπίστωσε τὴ σχέση της μὲ τὸ μύθο τοῦ Ὀρέστη καὶ τὴν ἀτμόσφαιρα τοῦ φόβου ποὺ κυριαρχεῖ στὸ δεύτερο τμῆμα τοῦ ἔργου. Ἡ συζἠτηση προχώρησε περισσότερο μὲ τὸ ἄρθρο τοῦ G.B. Walsh5, ποὺ πιστεύει ὅτι ἡ συμπεριφορά τῆς Ἠλέκτρας καὶ τοῦ Ὀρέστη διαμορφώνεται κάτω ἀπὸ τὸ βάρος τοῦ ἔνδοξου ἡρωικοῦ παρελθόντος τοῦ Ἀχιλλἐα καὶ τοῦ Ἀγαμἐμνονα. Ἀξίζει ἐπίσης νά μνημονευθεῖ ἡ εργασία τῆς K.C. King, ἡ ὁποία ἀποδίδει ἔμφαση στὸν τρόπο ποὺ ὁ ποιητἠς χειρίζεται τὸ ὁμηρικὸ παράδειγμα τοῦ Ἀχιλλἐα, τὸ ὁποῖο, ἀπὸ παράδειγμα ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς, μετασχηματίζεται σὲ παράδειγμα ἀνθρώπινης καταστροφής. Ἡ ἴδια ἐρευνήτρια ὑπογραμμίζει τὴ σημασία ποὺ ἀποδίδει ὁ Eὐριπίδης στὸ θύμα ποὺ ἀντικρύζει τὴν ἀσπίδα, δηλαδὴ τὸν Ἔκτορα6. Tέλος, σὲ ἀντίθεση μὲ τοὺς προηγούμενους, ὁ J. Jouanna, διαπιστώνοντας τὴ σημασία ποὺ ἀποδίδει ὁ Eὐριπίδης στὴ μορφὴ τοῦ Ἀχιλλἐα, ὁδηγεῖται στὸ συμπἐρασμα ὅτι ἡ ὠδὴ δὲν ἔχει κατ’ἀνάγκη σχέση μὲ τὴν πλοκὴ τοῦ ἔργου7.
5Ἡ σύντομη αὐτὴ ἀναδρομὴ στὴν πρόσφατη ἔρευνα ἐπιβεβαίωσε τὶς ὑποψίες μου ὅτι οἱ πολλαπλοί συμβολισμοὶ τῆς ὠδῆς δἐν εἶναι τυχαῖοι καὶ ὅτι ὑπάρχουν ἀκόμη ὁρισμένες πτυχὲς πού παραμένουν σκοτεινές. Θεωρῶ ὅτι οἱ προηγούμενες ἀπόψεις, ποὺ προσεγγίζουν, ἡ κάθε μία ἀπὸ τὴ σκοπιὰ της, μέρος τοῦ προβλἠματος δὲν βοηθοῦν τελικὰ στὸ νὰ σχηματίσουμε μία ὁλοκληρωμένη ἀντίληψη γιὰ τὴν εἰκονοποιία τῶν ὅπλων τοῦ Ἀχιλλἐα. Ἡ ἐπανεξέταση τῆς ὠδῆς τῆς Ἡλἐκτρας ὑπὸ τὸ φῶς τῆς σημερινῆς κριτικῆς, μὲ παράλληλη ἀναφορὰ στὰ ἀρχαιολογικὰ καὶ μυθολογικὰ δεδομένα ἀλλὰ καὶ στὸ σύνολο τοῦ μύθου τῆς Ὀρέστειας, θὰ ἀναδείξει τοὺς συμβολισμοὺς ποὺ ἐμπεριέχονται στὸ χορικὸ καὶ τὴ σχέση του μὲ τὴν πλοκὴ τοῦ ἔργου.
6Kυρίαρχη μορφὴ τῆς ὠδῆς εἶναι ὁ Ἀχιλλἐας, ἐφόσον ὁ Ἀγαμέμνων βαθμιαῖα ἐξαφανίζεται. Διαφαίνεται, óστόσο, ἐξ ἀρχῆς ὅτι ὁ Eὐριπίδης διαφοροποιεῖται ἀπό τἠ γνωστἠ εἰκονογράφηση τῆς ἀσπίδας τοῦ Ἀχιλλἐα στἠν Ἰλιάδα, ἔργο τοῦ Ἠφαίστου8. Ἡ συγκεκριμἐνη «ἔκφραση» ἐκτὸς ἀπὸ τὴ λογοτεχνικὴ ἔχει καὶ μία μακρὰ καλλιτεχνικὴ παράδοση. Ἡ παρουσία τῆς Γοργοῦς9 στὰ ἐπισήματα τῶν ἀσπίδων τοῦ Ἀχιλλέα ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ εὑρήματα τοῦ 7ου αἰώνα π.X.10, καὶ δίνει μία πρώτη γεύση γιὰ τὴ θεματικὴ τῶν ὅπλων τοῦ ἥρωα στὴν τέχνη11, θεματικὴ ποὺ τὴν ἐκμεταλλεύεται ὁ Eὐριπίδης καὶ στὴν Ἰφιγἐνεια ἐν Aὐλίδι (στ. 1058-79). Ὅσο γιὰ τὶς περιπέτειες τοῦ Περσέα μὲ τὶς Γοργόνες, ἀπὸ τὶς ὁποῖες τελικὰ ἐξέρχεται νικητὴς χάρη στὴ βοήθεια τῶν Nυμφῶν, τοῦ Ἑρμῆ καὶ τῆς Ἀθηνᾶς, αὐτὲς εἶναι ἐμφανεῖς σὲ πρώιμα ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα12. Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον ἔχουν οἱ λογοτεχνικὲς μαρτυρίες: στὴν Ἀσπίδα τοῦ Ἡρακλἐους τοῦ Ἡσιόδου (στ. 139 κ.ἑ.)13, ὁ Περσεὺς ἀπεικονίζεται στὴν ἀσπίδα τοῦ Ἡρακλῆ· τοὺς ὤμους του κρύβει τό κεφάλι τῆς θνητῆς Γοργόνας ποὺ ἔχει φονεύσει, ἐνῶ τόν καταδιώκουν οἱ ὑπόλοιπες ἀθάνατες Γοργόνες. Ἀπό τἠ ζώνη κάθε μιᾶς κρέμονται δύο φίδια ποὺ προξενοῦν φόβο μὲ τὶς πεταχτὲς γλῶσσες, τά ἄγρια μάτια καὶ τά δόντια πού χτυποῦν (στ. 233-34 ἐπὶ δὲ ζώνησι δράκοντε/δοιώ).
7Mπορεῖ νὰ μὴν ξενίζουν οἱ αὐτόνομες εἰκόνες τῶν Γοργόνων στὶς ἀσπίδες τοῦ Ἀχιλλἐα καὶ τοῦ Περσέα, ἔκπληξη ὡστόσο προκαλεῖ ἡ συγχώνευσή τους σὲ ἑνιαία μορφὴ στὴν ὠδἠ τῆς Ἠλέκτρας. Mὲ ἄλλα λόγια, καθιερωμένοι ἤδη συμβολισμοί, ποὺ ἀνήκουν σὲ διαφορετικὰ μυθολογικὰ στρώματα, συμπυκνώνονται σὲ μία συμπαγὴ ἑνότητα. Tὸ κυρίαρχο ἐπομἐνως ἐρώτημα σχετίζεται μὲ τὸ πῶς οἱ εἰκόνες αὐτἐς ἐμπλέκονται σὲ ἕνα ἔργο ποὺ ἔχει ὡς θεματικὸ ἄξονα τὴν ἐπιστροφὴ καὶ ἐκδίκηση τοῦ Ὀρέστη.
8Mέρος τῆς ἀπάντησης στὸ πρόβλημα αὐτό μπορεῖ νὰ ἀνιχνευθεῖ στὸν Aἰσχύλο, ὁ ὁποῖος φαίνεται ὅτι κάνει χρήση τῶν ἀναλογιῶν μεταξὺ Περσέα καὶ Ὀρέστη14. Στὸ δεύτερο λοιπόν στάσιμο τῶν Xοηφόρων, ὁ χορὸς ἀναμένοντας τὴ νίκη τοῦ Ὀρέστη ἐπικαλεῖται γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτὸ τὴ βοήθεια τοῦ Δία (στ. 783 κ.ἑ.), τοῦ Ἑρμῆ (στ. 811 κ.ἑ.), ἐνῶ τἐλος εὔχεται νὰ ἐνεργήσει ὁ Ὀρἐστης ἔχοντας στὰ στήθια του τὴν καρδιὰ τοῦ Περσέα (στ. 831 κ.ἑ.). Ὅπως ἐκεῖνος σκότωσε τὴ Γοργὼ ἔτσι καὶ ὁ γιὸς τοῦ Ἀγαμέμνονα ὀφείλει νὰ ἀποτελειώσει τὴ φονικὴ συμφορὰ καὶ νὰ σκοτώσει τὴ Γοργὼ ποὺ ζεῖ στὸ σπίτι (στ. 835-836 : Γοργοῦς λυγρᾶς ἔνδοθεν/φόνιον ὄταν τιθείς, ἀναίτιον δ’). Oἱ ἀναλογίες τοῦ Ὀρἐστη μὲ τὸν Περσἐα, ὁ ὁποῖος ἔχει ἀναδειχθεῖ νικητἠς στούς ἀγῶνες διαδοχῆς γιὰ τὴν ἐξουσία στό Ἄργος, εἶναι προφανεῖς. Ὁ χορὸς παρομοιάζει τὸ φόνο ὡς πράξη ἀπελευθέρωσης τῆς πόλης τοῦ Ἄργους, ἀφοῦ ὁ Ὀρἐστης μὲ ἕνα χτύπημα ἔχει φονεύσει καὶ τούς δύο δράκοντες (στ. 1047: δυοῖν δρακόντοιν εὐπετῶς τεμὼν κάρα). Παράλληλα πρόδηλη εἶναι καὶ ἡ σύμφυρση εἰκόνων ἀπὸ διαφορετικὰ μυθολογικὰ στρώματα. Ὁ φόνος τῶν φιδιῶν ἀπό τόν Ὀρἐστη ἔχει τὴ δικὴ του αὐτόνομη ἱστορία· μολονότι εἶναι δύσκολο νὰ ἀναχθοῦμε στὸν ἀρχικό πυρἠνα τοῦ μύθου, ἐφόσον παραμένουν συζητήσιμα τὰ πρώιμα ἀρχαιολογικὰ δεδομἐνα, ποὺ ἐνδεχομένως ἀπεικονίζουν τὸν Ὀρἐστη νὰ ἔρχεται ἀντιμέτωπος μὲ δράκοντες15, γεγονὸς εἶναι πάντως ὅτι ἡ εἰκόνα τοῦ φιδιοῦ συνοδεύει συχνὰ τὴ μυθολογία τῶν Ἀτρειδῶν. Ἐμφανίζεται ἤδη σὲ ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα ἀπὸ τὴν Kρήτη τοῦ 7ου π.X. αἰώνα16, ἐνῶ στίς γνωστὲς λογοτεχνικὲς μαρτυρίες συνδέεται μὲ ὅλα σχεδὸν τὰ μέλη τοῦ βασιλικοῦ οἴκου. Ἀξίζει, γιά παράδειγμα, νά σημειωθεῖ ἡ παρουσία τοῦ φιδιοῦ στὸ ὄνειρο τῆς Kλυταιμνἠστρας στὸ Στησίχορο, ὅπου ὁ Πλεισθενίδης ποὺ ἐμφανίζεται ὡς δράκων εἶναι ἴσως ὁ Ἀγαμέμνων17, ἢ τὸ ὄνειρο στὶς Xοηφόρους τοῦ Aἰσχύλου, ὅπου δράκων εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Ὀρἐστης18.
9Ἡ εἰκόνα γίνεται πιὸ σύνθετη στὸ τέλος τῶν Xοηφόρων, ὅπου ὁ Ὀρἐστης ἐπικαλεῖται τὶς Ἐρινύες ποὺ μοιάζουν μὲ Γοργόνες, φοροῦν σταχτόχρωμους χιτῶνες καὶ εἶναι ζωσμένες μἐ πλῆθος φίδια (στ. 1048-50: ἆ ἆ·/σμοιαὶ γυναῖκες αἵδε Γοργόνων δίκην / φαϊοχίτωνες καὶ πεπνημέναι πυκνοῖς δράκουσιν…). Tὸ βάρος ἔχει μετατεθεῖ πλέον στὴ μητροκτονία, καὶ ὁ Ὀρέστης ἔχει νὰ ἀντιμετωπίσει τὶς ὀργισμένες σκύλες τῆς μητέρας (στ. 1054 σαφῶς γὰρ αἵδε μητρὸς ἔγκοτοι κύνες), εἰκόνα πού παραπέμπει τώρα τόσο στίς Γοργόνες ὅσο καὶ στίς Ἐρινύες. Ὁ παραλληλισμὸς αὐτὸς μεταξὺ Γοργόνων καὶ Ἐρινύων ὀφείλεται κυρίως στά κοινά τους χαρακτηριστικά19, ἀφοῦ οἱ Γοργόνες εἶναι ἀδελφὲς τῆς Ἔχιδνας (Ἡσιόδ. Θεογ. στ. 295 κ.ἑ.), μὲ τὴν ὁποία παραλληλίζεται καὶ ἡ Kλυταιμνήστρα (Xοηφ. στ. 249, 994, 1047). Mὲ ἄλλα λόγια, στὸν Aἰσχύλο, ὁ ἀρχικὸς παραλληλισμός Ὀρέστη-Περσέα ὑποβοηθεῖ στὴν καθιέρωση ἑνὸς κώδικα συμβολισμῶν, ὅπου οἱ δράκοντες καὶ οἱ Γοργόνες-Ἐρινύες παραπέμπουν στὴ θεματικὴ τῆς συζυγοκτονίας καὶ τῆς μητροκτονίας.
10Οἱ ἀναλογίες·αὐτὲς μποροῦν νὰ θεωρηθοῦν ὡς ἡ νοητὴ ἀφετηρία γιὰ τὴ διαμόρφωση τοὺ προπλάσματος τῆς ὠδῆς τῆς Ἠλέκτρας τοῦ Εὐριπίδη, ὁ ὁποῖος, ὅπως καὶ οἱ Ἀθηναῖοι θεατές, ἐνδεχομένως νὰ ἔχει παρακολουθήσει καὶ κάποια πρόσφατη ἴσως (γύρω στὸ 420 π.X.) ἀναπαράσταση τῆς Ὀρέστειας20. Ἐκτὸς ἀπὸ τὶς συνειρμικὲς·αὐτὲς σχέσεις, μπορεὶ κανεὶς νὰ ἐντοπίσει, στὸ σύνολο τῆς ὠδῆς, ὁρισμένες ἀκόμη ἐνδιαφέρουσες πτυχὲς ποὺ τονίζουν τῆν πρωτοτυπία τῆς ποιητικῆς σύλληψης τοῦ Εὐριπίδη, ὁ ὁποῖος φαίνεται ὅτι ἀντλεῖ ἀπὸ τὸ εὐρύτερο φιλολογικὸ ὑπόστρωμα τοῦ Ἄργους.
11Ἡ σκόπιμη αὐτὴ μετατόπιση καθιερώνεται ἤδη στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου, ὅταν μὲ πολὺ ἔντεχνο τρόπο ὁ ποιητὴς ὑπαινίσσεται τὶς ἑορτὲς τῆς Ἥρας, πρὸς τὶς ὁποῖες κατευθύνονται οἱ νεαρὲς παρθένοι ποὺ ἀπαρτίζουν τὰ μέλη τοῦ χοροῦ. Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ ἀσπίδα κατέχει σημαίνουσα θέση στὶς ἑορτὲς πρὸς τιμὴν τῆς Ἥρας στὸ Ἄργος, ὅπου οἱ ἀθλητὲς ἐλάμβαναν ὡς ἔπαθλο ἀσπίδες ἢ ἄλλα χάλκινα ἀντικείμενα, ὅπως λέβητες‚ τρίποδες κ.λπ.21. Προφανῶς τὸ θέμα ἀνάγεται στοὺς μύθους τοῦ ἀπώτατου παρελθόντος τοῦ Ἄργους ποὺ άναφέρονται στὸν Ἄβαντα, μυθικὸ πρόγονο τοῦ Περσέα, καὶ ἔχουν νὰ κάνουν μὲ τὸ ρόλο τῆς ἀσπίδας-ἐρύματοε τῆς πόλης τοῦ Ἄργους.
12Οἱ εἰκόνες, ὅμως, ποὺ προβάλλουν ἀπὸ τὴν ὠδὴ δὲν περιορίζονται στὶς συνειρμικὲς σχέσεις μὲ τὸ ἀπώτατο παρελθὸν τοῦ Ἄργους. Ὁ Εὐριπίδης ἀναφερόμενος στὸν πόλεμο τῆς Τροίας, στὴν ἐκστρατεία καὶ στὸν ὁπλισμὸ τῶν ἀρχηγῶν, μεταθέτει τὸ ἐνδιαφέρον του καὶ στὴν ἀρχὴ τῶν γεγονότων ποὺ ἔχουν ἄμεσα ἐπιεράσει τὴ μοίρα τῶν χαρακτήρων τοῦ ἔργου του. Ἡ πρόθεσή του μάλιστα νὰ γεφυρώσει τὸ διάστημα ποὺ μεσολάβησε ἀνάμεσα στὸ παρελθὸν τοῦ τρωϊκοῦ πολέμου καὶ στὸ ποιητικὸ παρὸν διακρίνεται καὶ στὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἐπεξεργάζεται τὸν δραματουργικὸ χῶρο. Ἔτσι δὲν εἶναι καθόλου τυχαία ἡ ἐπιλογὴ τοῦ ποιητὴ νὰ ἀποδώσει τὴν πληροφόρηση τοῦ χοροῦ σχετικά μὲ τὴν ἀσπίδα τοῦ Ἀχιλλέα σέ κάποιον Tρώα, ποὺ ἔφτασε στὸ λιμάνι τοῦ Ἄργους, τὸ Nαύπλιο (στ. 452). Προφανέστατα ὅμως εἶναι ἀνάγλυφη στὸν προσδιορισμό τοῦ γεωγραφικοῦ χώρου ὅπου λαμβάνει χώρα ἡ δράση τοῦ ἔργου ποὺ τοποθετεῖται ὄχι στὸν βασιλικό ὄρκο τοῦ Ἄργους, ἀλλά στὸ χῶρο τῆς κατοικίας τοῦ Aὐτουργοῦ. Tὴν ἄφιξη μάλιστα τοῦ Ὀρέστη στὰ ὅρια τοῦ Ἄργους καὶ ὄχι στὴν ἀγορά22, ἐπεισόδιο ποὺ θυμίζει πολὺ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ Ὀδυσσέα στὴν Ἰθάκη23, ἀκολουθεῖ ἡ παρουσία τοῦ εὐριπιδικοῦ ἥρωα στὸν χῶρο τῶν Nυμφῶν. Ἡ ἀντίθεση ἀνάμεσα στὴν εἰκόνα τῶν Nυμφῶν καὶ τῶν Nηρηίδων ποὺ συνοδεύουν τὸν Ἀχιλλέα στὴν ὠδὴ τοῦ χοροῦ μὲ τὸ πεδίο τῶν Nυμφῶν, ὅπου μετὰ τὴ θυσία (στ. 625 κ.ἑ, 785 κ.ἑ.)24 θά λάβει χώρα ἡ δολοφονία τοῦ Aἰγίσθου, εἶναι ἐντυπωσιακή. Ὁ Ὀρέστης ποὺ ἐπιστρέφει γιὰ νὰ ἐκδικηθεῖ τὸ φόνο τοῦ πατέρα του, βρίσκεται ἀντιμέτωπος μὲ μία θυσία μόσχου, ἕνα κατόρθωμα ἐφηβικό25, τὸ ὁποῖο σύντομα θά μεταστραφεῖ σὲ δολοφονία. Mὲ ἀφετηρία τὴν παρατήρηση αὐτὴ θεωρῶ ὅτι ἡ εἰκόνα ποὺ ἀναδύεται ἀπὸ τὸν δραματουργικό χῶρο τῶν Nυμφῶν, ὁ ὁποῖος ἔχει χάσει τὸν πρωτογενὴ του χαρακτήρα ὡς χῶρος γεννήσεων ἢ ἀνατροφῆς26, δὲν συνιστᾶ ἕνα τυχαῖο θεατρικό εὔρημα. Ὀφείλει κανείς νὰ λάβει ὑπόψη του ὅτι οἱ Nύμφες κατέχουν σημαντικὴ θέση στὸ μύθο τοῦ Περσέα, ἀφοῦ εἶναι ἐκεῖνες στὶς ὁποῖες κατέφυγε ὁ ἥρωας μὲ τὴν καθοδήγηση τοῦ Ἑρμὴ γιὰ νὰ τοῦ δώσουν τὰ ὅπλα μὲ τὰ ὁποῖα θά νικοῦσε τὶς Γοργόνες. Στὸ μέτρο λοιπόν ποὺ οἱ Nύμφες προσφέρουν τὰ ἀπαραίτητα γιὰ τὴ νίκη τοῦ Περσέα27, καὶ οἱ νύμφες τῆς ὠδῆς συνοδεύουν τὸν Ἀχιλλέα στὴν Tροία, θά περίμενε κανείς μία ἀντίστοιχη θετικὴ ἐξέλιξη καὶ στὴν πορεία τοῦ Ὀρέστη. Ὡστόσο, στὴν περίπτωση τοῦ τελευταίου, τὰ πράγματα ἐξελίσσονται διαφορετικά.
13Ἡ συμβολικὴ χρήση τοῦ χώρου τῶν Nυμφῶν ὡς πεδίου ἑνὸς ψυχροῦ φονικοῦ δείχνει τὶς δυνατότητες τοῦ θεατρικοῦ παιχνιδιοῦ. Ἡ σκηνὴ τῆς θυσίας προετοιμάζει τὸ ἔδαφος γιὰ τὴν ἀνάδειξη τῶν κατορθωμάτων ποὺ ὀφείλει νὰ ἐπιτελέσει ὁ Ὀρέστης, κατορθώματα μὲ τὰ ὁποῖα θα ἤταν δυνατὸν νὰ φανεῖ ἀντάξιος ἡρώων ὅπως ὁ Ἀγαμέμνων ἢ ὁ Ἀχιλλεύς. Ἔχει, ὅμως, παρέλθει ἡ ἐποχὴ τοῦ παλαιοῦ πολέμου, τῶν ἡρώων του καὶ τοῦ ὁπλισμοῦ τους. Ὁ Ὀρέστης ἐμφανίζεται ὡς διεκδικητής τοῦ θρόνου τοῦ πατέρα του, σὲ μία σύγκρουση ποὺ δὲν εἶναι ἴδια γιὰ ὅλους τούς χαρακτήρες τοῦ δράματος. Ἔτσι ὁ φόνος τοῦ Aἰγίσθου28, ποὺ βρίσκεται καὶ αὐτός μακριά ἀπὸ τὸν χῶρο τῶν ἐγκλημάτων του, ἄρα ἐξαγνισμένος29, ἀντιμετωπίζεται διαφορετικά ἀπὸ τὴν Ἠλέκτρα καὶ διαφορετικὰ ἀπὸ τὸν Ὀρέστη.
14Ἀπὸ τὴ σκοπιά τῆς Ἠλέκτρας30, ὁ φόνος παρουσιάζεται ὡς ἀγῶνας ἀθλητικός (στ. 751), ὡς νίκη σὲ παλαίστρα (στ. 527-9, 686-7), κατόρθωμα γιὰ τὸ ὁποῖο ὁ ἥρωας πρέπει νὰ στεφανωθεῖ σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τῆς Ἠλέκτρας (στ. 872, 882) καί τοῦ χοροῦ (στ. 862 κ.ἑ.). Tά ἐξωτερικά περιγραφικά στοιχεῖα τῆς «ἀθλητικῆς» παρουσίας τοῦ Ὀρέστη31 ἀντανακλῶνται καί στὴν ἀγγελικὴ ρήση ὅπου ὁ Ὀρέστης, ποὺ πορευόταν δῆθεν γιὰ νὰ συμμετάσχει σὲ ἀγῶνες στὴν Ὀλυμπία (στ. 781 κ.ἑ.), ἐξῆλθε νικητής ἀπό τὴ δολοφονία τοῦ Aἰγίσθου (στ. 762)32. Ἡ δραματουργική, ὡστόσο, ὑπόσταση τοῦ Ὀρέστη δὲν περιορίζεται στὴν εἰκόνα ποὺ ἑτεροπροσδιορίζεται ἀπό τούς ἄλλους χαρακτῆρες τοῦ ἔργου.
15Ἔτσι, ἐνῶ καί ὁ ἴδιος ὁρίζει τὸ στίγμα τοῦ ἐαυτοῦ του στὰ πλαίσια τῆς ἀθλητικῆς πρακτικῆς (στ. 95 κ.ἑ: δυοῖν δ’ ἅμιλλαν…πρὸς τέρμονας γῆς), στὸ τέλος ἀναρωτιέται πῶς εἶναι δυνατόν νὰ νικήσει (στ. 614: ἥ κω ’πὶ τόνδε στέφανον· ἀλλὰ πῶς λάβω;). Θά ἔλεγε μάλιστα κανεὶς ὅτι ἡ εἰκόνα ποὺ σκιαγραφεῖ ὁ ποιητὴς δὲν εἶναι εὐκρινής καί διέπεται ἀπό μία ἠθελημένη ἀσάφεια, ἔνδειξη ἴσως τῆς ἀνεπιτυχοῦς ἐξέλιξης τοῦ Ὀρέστη ἀπό τὴ μορφὴ τοῦ ἐφήβου στὴ μορφὴ τοῦ ὁπλίτη33. Ἀπουσιάζει σχεδόν ἀπό τὴν ποιητικὴ γλώσσα τοῦ Εὐριπίδη ὁποιαδήποτε ἔμφαση στόν ὁπλισμό τοῦ νεαροῦ διεκδικητῆ τῆς ἐξουσίας τοῦ Ἄργους. Κάποια ἀναφορά στὸ ξίφος (στ. 225: ξιφήρης) καί ἴσως καί στὸ δόρυ34, δύσκολα μπορεῖ νὰ ἀνακαλέσει τὴν καθιερωμένη ἤδη ἀπό τὶς ἀγγειογραφικὲς μαρτυρίες «ἐξάρτυση» τοῦ Ὀρέστη, ὅπου δίνεται ἔμφαση στὴν ὁπλιτικὴ του περιβολὴ μὲ περικεφαλαία καί θώρακα35. Kαί φυσικά δὲν ὑπάρχει στὴν Ἠλέκτρα τοῦ Εὐριπίδη καμία ἔνδειξη γιὰ τὴν παρουσία ἑνός ἀσπιδοφόρου Ὀρέστη36, τὴ στιγμὴ ποὺ κύριο ὅπλο τῆς δολοφονίας εἶναι τὸ μαχαίρι τῆς θυσίας (στ. 817)37. Ἀκόμη καί ἡ ἀναφορά τοῦ Ὀρέστη στὴν ὁμώνυμη τραγωδία τοῦ Σοφοκλῆ, στὸν χρησμὸ τοῦ Φοίβου ὅτι πρέπει δηλαδὴ νὰ δολοφονήσει μὲ δόλο καί χωρίς ἀσπίδα καί στρατὸ («στ. 36-37 ἄσκευον αὐτὸν ἀσπίδων τε καὶ στρατοῦ/δόλοισι κλέψαι χειρὸς ἐνδίκου σφαγάς»)38, συνηγορεῖ μὲ τὴν τραγικὴ θεώρηση ἑνὸς Ὀρέστη διαφορετικοῦ ἀπὸ τὸν ἥρωα- πολεμιστή.
16Eἶναι ἐπομένως προφανές ὅτι θὰ πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ ἀλλοῦ ἡ διαλεκτικὴ σχέση ἀνάμεσα στὴ δραματουργικὴ «παρομοίωση» τοῦ «ὁπλίτη» Ὀρέστη καί στόν ὁπλισμό τοῦ Ἀχιλλέα, ὅπως αὐτός περιγράφεται στὴν ὠδή. Ἀναφερθήκαμε ἤδη στὶς ἀναλογίες καί τὴν ταύτιση τοῦ Ὀρέστη μὲ τόν Περσέα, ποὺ ἀπεικονίζεται στὴν ἀσπίδα, χωρὶς ὡστόσο νὰ ἔχουμε ἐξαντλήσει τὴν ἀνάλυση τῆς σκόπιμης αὐτῆς προβολῆς τοῦ μυθικοῦ ἥρωα τοῦ Ἄργους. Tαυτόχρονα διακρίνουμε μία πρόδηλη πρόθεση τοῦ ποιητῆ νὰ ἐπεκταθεῖ σὲ εὐρύτερες ἀντιστοιχίες ἀνάμεσα στοὺς ἥρωες ποὺ ἔχουν ἐμπλακεῖ στόν τρωϊκό πόλεμο. Ἔτσι δὲν φαίνεται χωρὶς σημασία τὸ γεγονός ὅτι ὁ Εὐριπίδης ἐπιμένει ἰδιαίτερα στὸ φόβο ποὺ προκαλεῖ ἡ ἀσπίδα τοῦ ἥρωα (στ. 455-456 σήματα, δείματα Φρύγια τετύχθαι) πάνω στόν ἀντίπαλό του, τόν Ἕκτορα (στ. 468 + Ἕκτορος ὄμμασι + τροπαῖοι). Ἡ ἰδέα παραπέμπει φυσικά στὸ γνωστὸ ἐπεισόδειο ἀπό τὴν Ἰλιάδα ὅπου ὁ Ἀχιλλεύς, ἴδιος μὲ φωτεινὴ καί ἀστραφτερὴ δύναμη (X 26 κ.ἑ., 131 κ.ἑ.), κρατώντας τὴ φοβερὴ του ἀσπίδα (στ. 30 κακὸν δέ τε σῆμα τέτυκται) προκαλεῖ τρόμο στὸν Ἕκτορα (X 92 κ.ἑ.)39, ὁ ὁποῖος ἐνῶ δὲν δίστασε νὰ τόν ἀντιμετωπίσει γεμᾶτος λύσσα καί ὀργὴ ὡς δράκων, στὸ τέλος τὸ ἔβαλε στὰ πόδια (στ. 144 λαιψηρὰ δὲ γούνατ’ ἐνώμα). Ἡ ἐπικὴ αὐτὴ ἀντιπαράθεση ἔχει βέβαια ἐλάχιστη σχέση μὲ τὴν εὐριπίδεια ἐκδοχή. Παρόλα αὐτὰ ἡ ταχύτητα τοῦ Ὀρέστη, ποὺ σύμφωνα μὲ τὴν Ἠλέκτρα ἔρχεται (στ. 549) λαιψηρῷ ποδί ἐπὶ σκηνῆς, μπορεῖ νὰ συγκριθεῖ τόσο μὲ αὐτὴ τοῦ Ἀχιλλέα40 ὅσο καί μὲ ἐκείνη τοῦ Ἕκτορα. Ἔτσι ἡ ἀντιπαράθεση Ἀχιλλέα-Ἕκτορα μπορεῖ νὰ δημιουργήσει περίεργες συγκρίσεις μὲ τὸ τέλος τοῦ ἔργου, ὅπου, ὅταν (στ. 1325) ὁ Ὀρέστης λέει στὴν Ἠλέκτρα νὰ τόν κλάψει, ὁ λόγος τοῦ ποιητῆ παραπέμπει καὶ πάλι στὴν Ἰλιάδα καί στόν Ἕκτορα (Z 500 κ.ἑ.) ἐφόσον καί ἐκεῖνον τόν θρηνοῦν ζωντανό41.
17Ἡ εἰκόνα θύτη-θύματος ποὺ προβάλλεται ἀπό τὸ πλέγμα Ἀχιλλεύς-Ἕκτωρ, ὁδηγεῖ τὴ φαντασία τῶν θεατῶν σὲ ἕνα ἄλλον πιθανὸ συνειρμό, στὸν ὁποῖο ἐχει δοθεῖ ἐλάχιστη σημασία: στὴ σχέση Ἀχιλλέα-Ἀγαμέμνονα-Ὀρέστη. Λαμβάνοντας ὑπόψη ὅτι ὁ Ἀχιλλεὺς ἔχει συστρατευθεῖ μὲ τόν Ἀγαμέμνονα (στ. 440: σὺν Ἀγαμέμνονι), τόν ἀρχηγό τῶν Ἑλλήνων (στ. 3 κ.ἑ., στ. 321 κ.ἑ.), τοῦ ὁποίου ὁ τάφος στερεῖται τιμῶν (στ. 322 κ.ἑ.), δημιουργεῖται ἡ αἴσθηση γιὰ κάποιες μετέωρες ἀναλογίες ἀνάμεσα στὴ νίκη τοῦ ἀρχιστρατήγου τῆς Tροίας καί τὴν προσδοκώμενη νίκη τοῦ Ὀρέστη στὸ Ἄργος (στ. 883 κ.ἑ.). ὥστε νὰ ἀποκατασταθεῖ ἡ ἐξουσία στὸ Ἄργος.
18Mία ἁπλὴ μάλιστα σύγκριση μὲ τὸ ὁμηρικό κείμενο καί τὴν ἐπικὴ θεματολογία, θὰ ἀναδείξει καλύτερα τούς συνειρμικοὺς αὐτοὺς συσχετισμοὺς μεταξὺ Ὀρέστη καί Ἀγαμέμνονα. Σύμφωνα μὲ τόν ἐπικό ποιητή, ὁ ὁποῖος τονίζει ἰδιαίτερα τὸν ὁπλισμό τοῦ Ἀγαμέμνονα (Ἰλιάδα Λ 16 κ.ἑ.), ὁ θώρακάς του ἦταν στολισμένος μὲ φίδια σμάλτινα ποὺ ὑψώνονταν πρὸς τόν Oὐρανό (στ. 26: κυάνεοι δὲ δράκοντες ὀρωρέχατο προτὶ δειρὴν), πάνω στὸ ξίφος ἄστραφταν χρυσᾶ καρφιά (στ. 29 κ.ἑ.), στὸ μέσον τῆς ἀσπίδας ἦταν δέκα κύκλοι, εἴκοσι ἄσπροι ἀφαλοὶ κι ἕνας ἀπό μαῦρο σμάλτο καί γύρω γύρω τὴν ἔζωνε ἡ Γοργώ μὲ τὴ βλοσυρὴ καί τρομερὴ ματιά (στ. 36-37: Γοργὼ βλοσυρῶπις ἐστεφάνωτο/δεινὸν δερκομένη)· πάνω στὸ λουρί της συσπειρωνόταν ἕνα μελανωπό φίδι μὲ τρία κεφάλια (στ. 39), στὸ κεφάλι φοροῦσε περίτεχνη περικεφαλαία (στ. 41 κ.ἑ.) καὶ στὰ χέρια δύο δόρατα (στ. 43-45) ποὺ ὁ χαλκὸς τους ἔλαμπε ὣς τὸν Oὐρανό, ὅπλα γιὰ τὰ ὁποῖα χάρηκαν ἰδιαίτερα ἡ Ἀθηνᾶ καί ἡ Ἥρα (στ. 45 κ.ἑ.). Kαί φυσικά ἐκτός ἀπό τὴν ὁμηρικὴ ἔμφαση στὸν ὁπλισμό τοῦ Ἀγαμέμνονα42, ἡ πολεμικὴ συμπεριφορά τοῦ ἀρχηγοῦ τῶν Ἀχαιῶν, τονίζεται καί στόν Ἀγαμέμνονα τοῦ Aἰσχύλου. Mάλιστα ἐδῶ ὁ αἱμοβόρος λέων (στ. 827, ὠμηστὴς λέων) συνοδευόταν καί ἀπό ἀσπιδοφόρους στρατιῶτες (στ. 825, ἀσπιδοφόρος λεὼς) ποὺ βγῆκαν ἀπό τὴν κοιλιά τοῦ δούρειου ἵππου καί ἀφάνισαν τὴν Tροία, τὴν ὥρα ποὺ βασίλευε ἡ Πούλια (στ. 826 ἀμφὶ Πλειάδων δύσιν)43.
19Θα ἔλεγε κανεὶς ὅτι ἡ ὁμηρικὴ καὶ ἡ αἰσχυλικὴ περιγραφὴ τοῦ Ἀγαμέμνονα βαραίνουν ὡς ἀρχετυπικό μοντέλο γιὰ τὴ σύλληψη τῆς εἰκονοποιίας τῶν ὅπλων τῆς ὠδῆς καί δημιουργοῦν ὑποχρεωτικά ἕνα εἶδος σύγκρισης τοῦ παλαιοῦ πολέμου μὲ τὴ διαμάχη στὰ πλαίσια τοῦ γένους τῶν Ἀτρειδῶν, ποὺ παρουσιάζεται ἐπί σκηνῆς. Στὰ μάτια ἑπομένως τοῦ Ἀθηναίου θεατῆ προβάλλεται ἔμμεσα τὸ ὅραμα τοῦ λέοντα-πολεμιστῆ Ἀγαμέμνονα, τὸ ὁποῖο ὀφείλει νὰ ἔχει ὡς πρότυπο ὁ Ὀρέστης44. Δέν εἶναι λοιπόν χωρίς σημασία τὸ γεγονός ὅτι ἡ Ἠλέκτρα ἀποκαλεῖ τόν Ὀρέστη γιό τοῦ Καλλίνικου πατέρα ποὺ γύρισε ἀπό τὴν Tροία (στ. 880 κ.ἑ.)· ἕνας γιός ποὺ ὀφείλει νὰ τρέξει ὄχι σὲ ἄχρηστους ἀγῶνες, ἀλλά νὰ ἀντιπαρατεθεῖ μὲ τόν ἐχθρὸ Aἴγισθο (στ. 884 πολέμιον κτανών) μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Πυλάδη, σύντροφου στὰ ὅπλα καί συνασπιστῆ (στ. 886 παρασπίστ’). Ἡ δολοφονία ἐπομένως τοῦ Aἰγίσθου ἐπιβάλλεται ὡς τὸ κατεξοχήν κατόρθωμα ποὺ θά δώσει τὴ δυνατότητα στόν Ὀρέστη νὰ πάρει τὴ θέση τοῦ δολοφονηθέντος πατέρα του καὶ νὰ ἐπανέλθει ὡς κάτοχος τοῦ θρόνου, σύμφωνα καί μὲ τὰ λόγια τοῦ χοροῦ (στ. 595 ἐμβατεῦσαι πόλιν)45. Γίνεται ἔτσι αἰσθητὴ ἡ διάθεση τοῦ ποιητῆ νὰ δώσει ἔμφαση στὴν εἰκόνα τοῦ πατέρα ποὺ δοξάστηκε βαραίνει πάνω στὴν τραγικὴ σκηνή.
20Kι ἐνῶ ἡ Ἠλέκτρα δὲν συμμετεῖχε στὰ Ἡραῖα στὸ διάστημα ποὺ στόν οἶκο κυριαρχοῦσε ὁ Aἴγισθος, τώρα πανηγυρίζει (στ. 866 κ.ἑ.), ἐπικαλούμενη τὶς δυνάμεις τοῦ φωτός ποὺ θά δώσουν λάμψη στὸ Ἄργος. Ἡ ἄφιξη, σύμφωνα καί μὲ τὰ λόγια τοῦ χοροῦ, ἐνός Ὀρέστη ποὺ θά θριαμβεύσει ὡς ἡ ἡμέρα ποὺ ἀργοῦσε νὰ ἔλθει, ὡς ὁ λαμπρὸς πυρσός ποὺ θά φώτιζε τὴν πόλη (στ. 585 κ.ἑ.: ἔμολες ἔμολες, ὤ, χρόνιος ἁμέρα,/ κατέλαμψας, ἔδειξας ἐμφανῆ/πόλει πυρσόν,…) συνάδει ἀπόλυτα μὲ τὴ σημασία ποὺ παίρνουν οἱ δυνάμεις τοῦ φωτός στοὺς μύθους ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν κατοχὴ τῆς ἐξουσίας στὸ Ἄργος. Δέν εἶναι μόνον ἡ μνημονικὴ ἀνάκληση τοῦ φωτός ποὺ ἔφερε ὁ Ἀγαμέμνων γυρνώντας μέσα στὴ νύχτα (Ἀγαμέμνων στ. 521: φῶς ἐν εὐφρόνῃ φέρων). Ὁλόκληρο τὸ πλέγμα τῶν συμβολισμῶν τοῦ φωτός ἐξαίρεται ἰδαίτερα καί στὸ δεύτερο στάσιμο τῆς Ἠλέκτρας, ὅπου στὸ μύθο τοῦ χρυσόμαλλου ἀρνιοῦ (στ. 699 κ.ἑ.), συμβόλου τῆς ἐξουσίας46, γίνεται ἐμφανῶς λόγος καί γιὰ τόν Δία ποὺ ἔχει ἀντιστρέψει τὴν πορεία τῶν ἄστρων, τὸ φέγγος τοῦ Ἥλιου καὶ τὸ λευκό πρόσωπο τῆς Aὐγῆς (στ. 727 κ.ἑ.).
21Ἡ ἀπουσία ἢ παρουσία τοῦ φωτός, ποὺ συμβαδίζει μὲ τὴν ἀπουσία ἢ τὴν ἐγκατάσταση τῆς βασιλικῆς ἐξουσίας στὸ Ἄργος, φωτίζει διαφορετικά καί τὴ θεματολογία τῆς ἀσπίδας. Mὲ ἄξονα λοιπόν τὴν ἀναφορά τοῦ χοροῦ στόν κύκλο τοῦ Ἥλιου (στ. 465), στοὺς οὐράνιους χορούς τῶν ἄστρων (στ. 467), καί στὶς κόρες τοῦ Ἄτλαντα, δηλαδὴ τὶς Πλειάδες καί τὶς Ὑάδες (στ. 468), εὔκολα ἀντιλαμβάνεται κανείς τὴ διπλὴ σημασιολογικὴ κατεύθυνση τῆς ποιητικῆς ἔκφρασης. Ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς ἐμφανεῖς καὶ ἄμεσους συνειρμούς μὲ τὴν ἀσπίδα τοῦ Ἀχιλλέα στὴν Ἰλιάδα (στ. 484 Ἠέλιον, στ. 486 Πληιάδας θ’ Ὑάδας…), τὰ ἴδια στοιχεῖα δίνουν τὴν αἴσθηση ὅτι βρισκόμαστε καὶ πάλι στὸν χῶρο τῶν μύθων τοῦ Ἄργους47. Θυμίζουμε τὴν ἐπίκληση τοῦ Ὀρέστη νὰ ἔλθει ὁ Ἥλιος νὰ ἀντικρύσει τὰ ἀνόσια ἔργα (Xοηφόροι στ. 986)48 ἢ τὴν ἔμφαση τοῦ χοροῦ στόν Ὀρέστη (στ. 1001 κ.ἑ.), ὅτι δηλαδὴ ὁ Zεύς ἄλλαξε τὴν πορεία τοῦ Ἥλιου καὶ ἄρχισε ἡ διχόνοια μὲ τὸ δράμημα τῆς Πλειάδας (στ. 1005). Ἡ καταστροφὴ τοῦ Ἄργους θυμίζει λίγο πολὺ ἐκείνη τῆς Tροίας ὅπου εἴχε ἐμπλακεῖ μία ἄλλη Ἠλέκτρα, μητέρα τοῦ Δάρδανου καί μία ἀπό τὶς Πλειάδες49.
22Στὴ λογική, ὡστόσο, αὐτῆς τῆς θετικῆς εἰκόνας, τὴν ὁποία ὀφείλει νὰ ἔχει ὡς πρότυπο ὁ Ὀρέστης, ὁ ποιητὴς ἀντιπαραθέτει ταυτόχρονα ἕνα ἀκόμη σύνθετο σχῆμα, φορτισμένο ἀπό ἀρνητικοὺς συμβολισμούς, ποὺ ἀντανακλᾶ μία ἀθελημένη ἀπόκλιση ἀπὸ τὸ ἡρωϊκὸ πρότυπο ποὺ προβάλλεται στὴν ὠδή. Φαίνεται λοιπὸν ὅτι, παρά τὶς καθολικές προσδοκίες, ὁ Ὀρέστης δὲν θά ἀποκτήσει οὔτε τὴν ἡρωικὴ ταυτότητα τοῦ Ἀγαμέμνονα οὔτε τὴν πλήρη πολεμικὴ ἐξάρτυση τῶν Ἀχιλλέα-Aγαμέμνονα οὔτε τὸ θάρρος τοῦ Περσέα. Kαί φυσικά δὲν θά καταφέρει νὰ ἐνσωματωθεῖ τελικά στοὺς μύθους τοῦ Ἄργους καί νὰ μεταμορφωθεῖ σὲ δύναμη φωτός καί σωτηρίας. Ἡ εὐχὴ καί ἐπιθυμία τῆς Ἠλέκτρας νὰ πάρει ὁ Ὀρέστης τὴ θέση τοῦ Ἀγαμέμνονα δὲν θὰ εὐοδωθεῖ. Ἀντίθετα ἀπό τὴν Ἠλέκτρα τοῦ Σοφοκλῆ, ὅπου ὁ Ὀρέστης ἀποκτᾶ ὀντότητα μέσω τῆς σφραγίδας τοῦ πατέρα (στ. 1222-23)50, ἐδῶ ὁ ἥρωας δὲν ἔχει παρελθόν ἀλλὰ δὲν ἔχει καί μέλλον στόν οἶκο τοῦ Ἀγαμέμνονα. Δὲν θὰ ἀναδειχθεῖ νικητὴς σὲ ἀγῶνες νέων ἀλλὰ θὰ γίνει διάσημος γιὰ ἕνα διπλό φονικό. Mὲ τὸν τρόπο αὐτόν, ἡ ἀπόληξη τῆς πορείας του θυμίζει μέ ἕνα διαφορετικὸ ἴσως ἀλλὰ καὶ ἀλλόκοτο καὶ τραγικό τρόπο τὸν μύθο τοῦ Περσέα, ὁ ὁποῖος ἀφοῦ ἔκοψε τὸν λαιμό τῆς Γοργόνας (στ. 459 Περσέα λαιμοτόμαν), τόν ἔφερε στὴ Σέριφο καί τὸ ἐπέδειξε51. Ὁ Ὀρέστης τῆς Ἠλέκτρας ἔρχεται σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τοῦ ἀγγελιαφόρου νὰ ἐπιδείξει ὄχι τὸ κεφάλι τῆς Γοργοῦς ἀλλά τό κεφάλι τοῦ Aἰγίσθου (στ. 855-857: ἔρχεται δὲ σοὶ / κάρα ’πιδείξων, οὐχὶ Γοργόνος φέρων/ἀλλ’ ὅν στυγεῖς Aἴγισθον)52. Ἄσχετα μὲ τὴ σκηνογραφικὴ ἐπιλογή, ἄν πράγματι τὸ κεφάλι ἐμφανίζεται ἢ ὄχι ἐπί σκηνῆς53, ἀντιλαμβάνεται κανείς ὅτι ὁ Ὀρέστης εἶναι ὑποχρεωμένος νὰ ἀντιμετωπίσει μὲ παράδοξο τρόπο τόν ἀντίπαλό του, μία εἰκόνα ποὺ ἑδράζεται στόν συνήθη ἀπὸ τὶς ἀρχαιολογικές μαρτυρίες δισταγμὸ τοῦ Ὀρέστη στὴ θέα τοῦ Aἰγίσθου54. Παρά τὴν θριαμβευτικὴ του εἴσοδο καὶ τοὺς ἀλλαλαγμοὺς χαρᾶς γιὰ τόν φόνο τοῦ Aἰγίσθου, σύμφωνα μὲ τόν ποιητικό σχεδιασμό, ὁ Ὀρέστης ἀδυνατεῖ νὰ ἐνταχθεῖ στὰ πλαίσια τοῦ ἡρωικοῦ περιγράμματος πού προσδοκᾶ καὶ εὔχεται ἡ Ἠλέκτρα.
23Mπορεῖ λοιπόν οἱ συνειρμικές ἀναλογίεςτοῦ Ὀρέστη μὲ τὰ ἀνδρικὰ πρότυπα τῆς ὠδῆς νὰ παραμένουν μετέωρες, óστόσο ἡ εὐριπίδεια ἀφήγηση θὰ προχωρήσει στὴν ἀνάπτυξη ἑνός ἀκόμη συμβολικοῦ ἄξονα. Πρόκειται γιὰ τὶς ἀναλογίες ποὺ λανθάνουν ἀνάμεσα στόν κόσμο τοῦ Ὀρέστη καί στόν κόσμο τῶν γυναικείων δυνάμεων καὶ τῆς Kλυταιμνήστρας, ὅπως αὐτὲς περιγράφονται ὡς ἑνιαῖο σύνολο στὴ δεύτερη ἀντιστροφὴ καὶ στὴν ἐπωδό.
24Ἡ Kλυταιμνήστρα, ἡ κόρη τοῦ Tυνδάρεω, γιὰ τὴν ὁποία γίνεται λόγος στὴν ὠδὴ (στ. 479-486)55, ἔρχεται, στὸ τέλος τοῦ ἔργου, μέ ἰδιαίτερη λαμπρότητα πάνω σὲ ἅμαξα στὴ σκηνή, μιμούμενη τὴν ἄφιξη τῆς Ἥρας (στ. 997 κ.ἑ., βασίλεια γύναι χθονὸς Ἀργείας,/ παῖ Tυνδάρεω). Στὴ στιχομυθία της μὲ τὴν Ἠλέκτρα κατηγορεῖ τόν σύζυγό της, τόν Ἀγαμέμνονα, γιὰ τὴ θυσία τῆς Ἰφιγένειας (στ. 1020 κ.ἑ.)56. Συνδέει ἔτσι αὐτόματα τὴ μοίρα τῶν τέκνων της μὲ τόν Ἀχιλλέα, γεγονός ποὺ αἰτιολογεῖ πλέον καί τὴν ἐξέχουσα θέση τοῦ ἀρχηγοῦ τῶν Mυρμιδόνων στὴν ὠδή. Ἡ συμμετοχὴ τοῦ Ἀχιλλέα, γιὰ τὴν ὁποία δὲν γίνεται ἄμεση ἀναφορά στὶς σχετικές μνεῖες τοῦ Aἰσχύλου στὴ θυσία της Ἰφιγένειας (Ἀγαμέμνων στ. 209 κ.ἑ., 1417 κ.ἑ., 1523 κ.ἑ., 1555), ὅπου μάλιστα ἡ Kλυταιμνήστρα εἶχε ὡς ἀσπίδα τὸν Aἴγισθο (στ. 1437), παρέχει καί τὸ κλειδί γιὰ τὴν κατανόηση ὁρισμένων ἀκόμη ἀναλογιῶν μεταξύ παρελθόντος καί παρόντος στὴν Ἠλέκτρα. Ὁ Ἀχιλλεύς δὲν εἶναι μόνον ἕνας ἀπό τούς ἐξέχοντες ἀρχηγούς τῶν Ἀχαιῶν ποὺ συνόδεψαν τόν Ἀγαμέμνονα στόν πόλεμο, γεγονός ποὺ αἰτιολογεῖ τὴ χρήση τοῦ ἐντυπωσιακοῦ ὁπλισμοῦ, ὅπως καί τὴ θριαμβευτικὴ συνοδεία ἀπό Nύμφες κ.λπ57. Ἔχει διαδραματίσει, ἔστω καί ἐν ἀγνοία του, σημαντικό ρόλο στὴ διαμόρφωση τῆς τύχης τῶν τέκνων τοῦ Ἀγαμέμνονα, μέσω τῆς ἀκούσιας συμβολῆς του στὴ θυσία τῆς Ἰφιγένειας. Λαμβάνοντας ὑπόψη τὶς δύο αὐτὲς παραμέτρους μποροῦμε πλέον να ποῦμε ὅτι ἡ δραματουργικὴ χρήση τοῦ μυθικοῦ περιγράμματος τοῦ Ἀχιλλέα εἶναι ἰδαίτερα σύνθετη. Ἀπό τὴ μία πλευρά διαπιστώνεται ἤδη μία ἔντονη ὑπόμνηση τῆς ἐπικῆς ἀντίθεσης μεταξύ θύτη καί θύματος στόν κόσμο τῆς μάχης. Tώρα, ὅμως, δὲν βρισκόμαστε στόν κόσμο τοῦ πολέμου ἀλλά στόν κόσμο τῆς οἰκογενειακῆς διαμάχης, ὅπου τὰ πράγματα ἔχουν ἐνδυθεῖ τόν τραγικό τους μανδύα. Ἡ ὅποια συμμετοχὴ τοῦ Ἀχιλλέα στὴ θυσία τῆς Ἰφιγένειας ἔχει ἄμεσες ἐπιπτώσεις στόν κόσμο τῆς Kλυταιμνήστρας, ἀπό τὴ στιγμὴ ποὺ ἀποτελεῖ τὸ ἔναυσμα γιὰ μιά ἀτελείωτη σειρά δολοφονικῶν πράξεων στόν οἶκο τοῦ Ἀτρέα. Οἱ δολοφονίες óστόσο τοῦ ἔσχατου ἀπογόνου, τοῦ Ὀρέστη, σύμφωνα μὲ τόν χορό τῆς Ἠλέκτρας, δὲν εἶναι παρά ἀνόσια τρόπαια ἀπαίσιας θυσίας (στ. 1174 τροπαῖα, δείγματα ἀθλίων προσφαγμάτων). Mε ἄλλα λόγια, ἡ γενιά τῶν Ἀτρειδῶν καί τοῦ Tαντάλου θὰ σβήσει μὲ μία ἀποτρόπαια θυσία, εἰκόνα ποὺ φωτίζει ἀπό μιά διαφορετικὴ ὁπτικὴ γωνία τὸ φόβο ποὺ προκαλεῖ ἡ ἀπειλητικὴ δύναμη τῆς ἀσπίδας (στ. 468-9 τροπαῖος)58. Παράλληλα, ὁ ποιητὴς ἀνατρέχει γιὰ μία ἀκόμη φορά στοὺς παλαιούς μύθους τοῦ Ἄργους. Ἔτσι δὲν εἶναι καθόλου τυχαία ἡ ἐπίκληση τοῦ Ὀρέστη πρὸς τόν Δία (στ. 1177 Zεῦ πανδερκέτα)59 νὰ ἀντικρύσει τὰ φόνια καί μυσαρά ἔργα, μία ἔκκληση ποὺ συστοιχεί, μὲ τὴν ἀντίστροφη ἔννοια, στὴν προηγούμενη ἐπίκληση τοῦ Ὀρέστη πρὸς τόν Δία Πατρῶο καί Τροπαῖο νὰ νικήσει τούς ἐχθρούς (στ. 671: ὦ Zεῦ πατρῶιε καὶ τροπαῖ’ ἐχθρῶν ἐμῶν)60. Ἡ ἀναφορά στὶς συγκεκριμένες ἰδιότητες τοῦ Δία, προστάτη τοῦ οἴκου τοῦ Ἀγαμέμνονα ἀλλά καί τῆς εὐρύτερης περιοχῆς61, συνιστᾶ ἕναν ἀκόμη συνδετικό κρίκο μὲ τὸ μυθικο-θρησκευτικό ὑπόστρωμα τοῦ Ἄργους, ἄν λάβουμε ὑπόψη ὅτι τὸ ξόανο τοῦ Δία πατρώου βρισκόταν στὸ λόφο τῆς Λάρισας καὶ τὸ ναὸ τῆς Ἀθηνᾶς Ὀξυδερκοῦς, γνωστῆς μὲ τὴ σειρά της γιὰ τὴ σχέση της μὲ τὸ μυθικὸπαρελθόν τῆς πόλης62.
25Kάτω ἀπό αὐτὸ τὸ πρίσμα εἶναι πλέον προφανές ὅτι οἱ συνειρμικές ἀναλογίες μεταξύ τοῦ Ὀρέστη καί τῶν ἐπικῶν ἡρώων συνυφαίνονται σὲ ἕναν καμβά ποὺ ἁπλώνεται πέρα ἀπό τὰ ὅρια μιᾶς μονοδιάστασης θεώρησης καί σύλληψης τῶν χαρακτήρων. Eἴναι δύσκολο ἑπομένως νὰ δεχτοῦμε τὴν ἁπλουστευτικὴ ἑρμηνεία τοῦ J. Jοuanna, ὁ ὁποῖος δίνει ἔμφαση μόνο στὴν ἐπικὴ παρουσία τοῦ Ἀχιλλέα, ἐπικεντρώνοντας ἔτσι τὸ ἐνδιαφέρον του ἀποκλειστικὰ στὸ ἀπώτατο παρελθόν τοῦ πολέμου τῆς Tροίας. Kατὰ τὴ γνώμη μου, τόσο ἡ ἀνάπλαση τῶν γεγονότων τῆς Tροίας ὅσο καὶ τὰ δεδομένα τοῦ Ἄργους συμπλέκονται σὲ ἕνα σύνθετο καί πολύπλοκο σχήμα. Kατ’ ἀνάλογο τρόπο ἔχει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον ἡ ἐνασχόληση τοῦ ποιητῆ μὲ τόν κόσμο τῆς Kλυταιμνήστρας στὸ δεύτερο μέρος τῆς ὠδῆς. Πλάι δηλαδὴ στὸ ἡρωικό παρελθόν καί στὴν προβολὴ προτύπων πρὸς μίμηση ἢ ἀποφυγή, διατυπώνεται καὶ ἕνας ἀκόμη προβληματισμός, ποὺ ἀφορᾶ στὴ στάση καὶ τὴ μοίρα τῶν γυναικῶν. Mία παράλληλη μάλιστα μὲ τα προηγούμενα ἀνάγνωση τοῦ ποιητικοῦ λόγου βοηθᾶ νὰ ξεδιαλύνουμε πλέον καί ὁρισμένα ἀκόμηστοιχεῖα ἀπό τόν ὁπλισμό τοῦ Ἀχιλλέα ποὺ ἀναδεικνύουν, αὐτὴ τὴ φορά, τὴ σχέση τοῦ κυνηγιοῦ μὲ τόν κόσμο τῶν γυναικῶν.
26Σύμφωνα λοιπόν μὲ τὰ λόγια τοῦ χοροῦ οἱ Σφίγγες πού ἀπεικονίζονταν στὸ κράνος τοῦ Ἀχιλλέα κρατοῦσαν στὰ νύχια τους την ἀίδιμο ἄγρα (στ. 470-1), ἐνῶ στὸ θώρακα ἡ λέαινα Xίμαιρα χυμοῦσε στὸν Πήγασο (στ. 474-75). Tό μυθολογικό αὐτὸ περίγραμμα παραπέμπει χωρὶς καμία ἀμφιβολία καὶ στοὺς μύθους τῶν Bελλερεφόντη63 καί Πήγασου64, μὲ τούς ὁποίους συμπλέκεται ὁ μύθος τοῦ Ὀρέστη, ἄν συνυπολογιστεῖ τὸ γεγονός ὅτι ὁ Ὀρέστης ἔχει καθαρθεῖ καί στὴν καλούμενη «Ἵππου κρήνη» (Παυσαν. 2. 31. 9), αὐτὴ ποὺ ξεπήδησε ἀπό τὴν ὁπλὴ τοῦ Πήγασου, ὅταν ὁ Bελλερεφόντης βρέθηκε στὴν Tροιζήνα. Πρόκειται φυσικά γιὰ μύθους στοὺς ὁποίους κυρίαρχο ρόλο ἔπαιζε ἡ παρουσία τῆς Aθηνᾶς, καί μὲ τούς ὁποίους ὁ Εὐριπίδης εἶναι ἰδιαίτερα ἐξοικειωμένος65.
27Kρίνοντας ὡστόσο ἀπό τὸ σκηνικό τῆς Ἠλέκτρας, εἶναι ἐμφανές ὅτι δὲν πρόκειται γιὰ μονοσήμαντες εἰκόνες. Ἡ Σφίγγα, πού ἀποτελεῖ, ὅπως κι ἡ Γοργώ, συνήθη παράσταση τῶν ἀσπίδων, εἶναι σύμφωνα μὲ τόν Ἡσίοδο κόρη τῆς Ἔχιδνας. Συνδέεται ἑπομένως ἄμεσα μὲ τὴν Ἔχιδνα-Kλυταιμνήστρα (Xοηφόροι στ. 994) καί μέ ὁλόκληρο τὸ πλέγμα τῶν συμβολισμῶν ποὺ διαμορφώνεται ἀπὸ τὸ μυθικὸ περίγραμμα τῶν φιδιῶν, ὅπως τὸ ἀναλύσαμε στὴν ἀρχὴ τῆς μελέτης μας66. Kόρη ἐπίσης τῆς Ἔχιδνας εἶναι καὶ ἡ Xίμαιρα (Ἡσιόδου, Θεογονία στ. 319 κ.ἑ.), ἡ ὁποία ἔχοντας τρία κεφάλια – λιονταριοῦ, χίμαιρας καί δράκοντος – θυμίζει πολὺ τὴ μορφὴ τῆς Kλυταιμνήστρας, ἡ ὁποία ἢδη στόν Ἀγαμέμνονα τοῦ Aἰσχύλου ἐμφανίζεται ὡς δίπους λέαινα (στ. 1258-9: δίπους λέαινα συγκοιμωμένη/λύκῳ, λέοντος εὐγενοῦς ἀπουσίᾳ), ἐνῶ ὁ χορὸς τῆς Ἠλέκτρας (στ. 1147 κ.ἑ.) θυμίζει ὅτι ἡ Kλυταιμνήστρα ἔσφαξε τόν Ἀγαμέμνονα στὸ λουτρό67, καί ἐπιτέλεσε τὸ φόνο ὅπως τὸ λιοντάρι τοῦ βουνοῦ (στ. 1164 ὀρεία τις ὡς λέαινα). Kατὰ συνέπεια, δὲν βρισκόμαστε μόνο στόν χῶρο τῶν ἀνδρῶν καί σὲ ὅ,τι ἡ εἰκόνα τοῦ κυνηγιοῦ ἀντιπροσωπεύει στὰ πλαίσια τῶν δραστηριοτήτων τοῦ Ἀγαμέμνονα καί τοῦ Ὀρέστη, ποὺ ἐκφράζονται μὲ τρόπους ποὺ ἀνακαλοῦν τὴ συμπεριφορά τοῦ λιονταριοῦ68.
28Παράλληλα μὲ τόν κόσμο τῶν ἀνδρῶν ὁ ποιητὴς ἐξερευνᾶ καὶ τὸν κόσμο τῶν γυναικῶν, ὅπου ὅμως ἡ εἰκόνα τοῦ λιονταριοῦ ἔχει πάρει διαφορετικὲς σημασιολογικὲς ἀποχρώσεις. Ἔτσι δὲν θὰ ἦταν ὑπερβολὴ νὰ ὑποστηρίξουμε ὅτι μὲ τὴν εἰκόνα τοῦ κυνηγιοῦ, ποὺ ἐμφανίζεται στὴν ἀσπίδα τῆς Ἠλέκτρας, ὁ Εὐριπίδης ἔχει προχωρήσει ἕνα ἀκόμη βῆμα πέρα ἀπό τὶς γνωστές εἰκονογραφήσεις τῶν ἐπικῶν ἀσπίδων. Ἀν στὴν ἀσπίδα τοῦ Ὁμήρου τὸ κυνήγι τοῦ λιονταριοῦ ἀποτελεῖ προέκταση τοῦ κόσμου τῶν ποιμένων (Σ 579 κ.ἑ.) καί στὴν ἀσπίδα τοῦ Ἡσιόδου (Ἀσπὶς στ. 168 κ.ἑ.) ἔχει ἐγγραφεῖ στὰ πολεμικά κατορθώματα69, εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι ὁ Εὐριπίδης ἔχει ἐπιλέξει νὰ κινηθεῖ ταυτόχρονα σὲ δύο ἐπίπεδα: παράλληλα μὲ τὰ κατορθώματα τῶν ἀνδρῶν ἐξερευνᾶ καὶ τὶς ἐπιπτώσεις τοῦ κυνηγιοῦ στόν κόσμο τῶν γυναικῶν, μία ποιητικὴ τεχνικὴ ποὺ ἀνατρέπει τὰ καθιερωμένα καὶ στὴν ὁποία κατεξοχήν διακρίνεται τὸ τραγικό εἶδος.
29Ὑπολογίζοντας τὴ διπλὴ αὐτὴ διάσταση τοῦ στασίμου μπορεῖ πλέον κανεὶς εὔκολα νὰ κατανοήσει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ὁ ποιητὴς φωτίζει τὸ χαρακτήρα τοῦ Ὀρέστη. Ἀπέναντι στὴ θετικὴ πλευρά τῆς ὁπλιτικῆς ἐξάρτυσης, σὲ πρότυπα ὅπως ὁ Ἀχιλλεύς, ὁ Περσεύς καί ὁ Ἀγαμέμνων μὲ τὰ ὁποῖα θὰ ἦταν δυνατόν νὰ συνταχθεῖ ὁ ἀπόγονος τοῦ οἴκου τῶν Ἀτρειδῶν, ὁ Εὐριπίδης τονίζει καὶ τὶς ἀρνητικές εἰκόνες τοῦ κόσμου τῶν γυναικῶν. Tό σύμπλεγμα προοικονομεῖ μὲ ἰδιόμορφο ἀλλά καί τραγικό τρόπο τὴ διπλὴ ὑπόσταση τοῦ Ὀρέστη. Ἀπό τὴ μία πλευρά ὁ νεαρός ἥρωας ὀφείλει νὰ μιμηθεῖ τὰ παλαιά πρότυπα καί ἀπό τὴν ἄλλη ἔχει νὰ ἀντιμετωπίσει τὰ τέρατα τοῦ οἶκου.
30Οἱ δύο αὐτοί ἀντίθετοι ἀλλά τεμνόμενοι ἄξονες ποὺ ὁρίζουν τὴ συμπεριφορά τοῦ Ὀρέστη τῆς Ἠλέκτρας δὲν ἔχουν γίνει ἀντιληπτοί ὣς σήμερα, μὲ ἀποτέλεσμα τὶς μονοσήμαντες ἑρμηνεῖες τοῦ χαρακτήρα τοῦ ἥρωα. Ἡ κατανόηση ἑπομένως τῆς διπλῆς σημασίας τῆς ὠδῆς συνιστᾶ ἀναγκαία προϋπόθεση γιὰ νὰ ἀντιληφθεῖ κανείς τὸ ἀδιέξοδο καί τὴν τραγικότητα τοῦ Ὀρέστη. Ὁ γιός τοῦ Ἀγαμέμνονα ποὺ ἔχει διακριθεῖ σὲ νεανικά κυνηγετικά κατορθώματα (στ. 573 κ.ἑ.)70 ὄχι μόνον δὲν θὰ φανεῖ ἀντάξιος τῶν προτύπων του ἀλλὰ στὸ τέλος θὰ βρεθεῖ παγιδευμένος σὲ ἕνα κυνήγι δόλου. Ἔτσι τὸ φονικό αἵμα τῆς Kλυταιμνήστρας, γιὰ τὸ ὁποῖο κάνει λόγο ὁ χορός (στ. 485-486 φόνιον ὑπὸ δέραν / ὄψομαι αἷμα χυθὲν σιδάρωι)71, παραπέμπει ἄμεσα στὰ φόνεα λάχεα τὰ ὁποῖα ὅρισε ὁ Φοῖβος (στ. 1192-3), ἐνῶ ἔμμεσα ἀνακαλεῖ τὴ σκηνὴ τῶν Xοηφόρων ὅπου ὁ Ὀρέστης, ὡς ἄλλος Περσεύς, ἔπρεπε νὰ θέσει τέρμα στὴ φονικὴ συμφορά (στ. 836 φόνιον ἄταν) ἐξοντώνοντας τή Γοργώ-Kλυταιμνήστρα. Σὲ αὐτόν τόν κύκλο τοῦ κυνηγιοῦ-δόλου τῆς Ἠλέκτρας, στόν ὁποῖο ἐντάσσεται ἡ δολοφονία τῆς Kλυταιμνήστρας72, ἡ Ἠλέκτρα βλέπει τὴ μητέρα της ὡς θύμα ποὺ πορεύεται νὰ πέσει σὲ δίχτυα (στ. 965). Ὡστόσο, σὲ αὐτὸ τὸ ὕφασμα-παγίδα, ἀνάλογο μὲ ἐκεῖνο ποὺ τυλίχτηκε ὁ Ἀγαμέμνων (Ἠλέκτρα στ. 154-56)73, θά μπλεχτεῖ σύντομα καί ὁ Ὀρέστης. Ἔτσι ὅταν ὁ χορὸς τὸν ρωτάει πῶς μπόρεσε νὰ ἀντικρύσει τὴ μητέρα του (στ. 1218-1220 πῶς <δ’> ἔτλας φόνον / δι’ ὀμμάτων ἰδεῖν σέθεν/ματρὸς ἐκπνεούσας;), ὁ ἴδιος ἀπαντάει ὅτι ἔρριξε πάνω στὰ μάτια του ὕφασμα (στ. 1221-22 ἐγὼ μὲν ἐπιβαλὼν φάρη κόραις ἐμαῖς / φασγάνωι κατηρξάμαν). Οἱ ἀναλογίες μὲ τὴ στάση τοῦ Περσέα εἶναι κάτι παραπάνω ἀπό πρόδηλες, ἐνῶ προφανής εἶναι καί ὁ δισταγμός τοῦ Ὀρέστη ποὺ παραλύει στὴ θέα τῆς μητέρας του74.
31Θά νόμιζε κανείς ὅτι βρισκόμαστε μπροστὰ σὲ ἕνα εἶδος ἐξελικτικῆς πορείας τοῦ Ὀρέστη, ὅπου ὅμως, τελικά, ὁ ἥρωας ἀπό θύτης θὰ μετατραπεῖ σὲ θύμα καὶ μάλιστα στὸ θύμα, ποὺ ἔπρεπε νά κατατροπώσει, δηλαδὴ τὴ Γοργώ. Ὁ Ὀρέστης ἀντὶ νὰ κερδίσει τήν πλήρη ὁπλιτικὴ ἐξάρτυση καί νὰ λάμψει ὅπως ἡ φωτεινὴ δύναμη τῆς ἀσπίδας, θὰ μεταμορφωθεῖ τελικά σὲ παρουσία ποὺ προξενεῖ φρίκη καί τρόμο, βυθιζόμενος στόν κόσμο τῆς ἀγριότητας75. Ὅπως ὁ ἴδιος τονίζει θὰ γίνει κάποιος, τόν ὁποῖο κανείς δὲν μπορεῖ νά ἀντικρύσει (στ. 1195 κ.ἑ.: τὶς ξένος, τὶς εὐσεβὴς / ἐμὸν κάρα προσόψεται / ματέρα κτανόντος;). Mὲ τὸ βάρος αὐτῆς τῆς φρικιαστικῆς εἰκόνας θά ἐμφανιστεῖ καί στόν Ὀρέστη, ὅπου ὁ Mενέλαος τοῦ λέει ὅτι μοιάζει μὲ Mέδουσα (Ὀρέστης στ. 387 ὡς ἠγρίωσαι πλόκαμον αὐχμηρόν), ἐνῶ ὅταν ὁ Φρύγας τόν προτρέπει νὰ κρατήσει μακριά τὸ σπαθί του, ὁ Ὀρέστης τόν ρωτάει μήπως φοβᾶται ἀντικρύζοντας τὴ Γοργώ (στ. 1520 μὴ πέτρος γένῃ δέδοικας ὥστε Γοργόν’ εἰδών).
32Θά περίμενε ἴσως κανείς ὅτι ὁ ποιητὴς μὲ τὴν τελικὴ αὐτὴ μεταμόρφωση, ποὺ κάλυψε ὅλους σχεδόν τούς συσχετισμούς τοῦ Ὀρέστη μὲ τόν ὁπλισμό τοῦ Ἀχιλλέα καί κυρίως τὴν ἀσπίδα καί τίς παραστάσεις της, θά κλείσει ἐδῶ τόν κύκλο τῶν περιπετειῶν τοῦ πλάνητα ἥρωα τοῦ Ἄργους. Ὡστόσο ἡ τελικὴ λύση θά δοθεῖ μὲ ἕνα ἀκόμη ἐνδιαφέρον εὔρημα. Οἱ Διόσκουροι, ποὺ σύμφωνα μὲ τόν Πίνδαρο (11ος Πυθιόνικος στ. 61 κ.ἑ.) συνδέονται μὲ τὴν ἐπιστροφή τοῦ Ὀρέστη στὴ Σπάρτη, στὴν Ἠλέκτρα ἐμφανίζονται ὡς ἀπό μηχανῆς θεοί76 γιὰ νὰ καθορίσουν τὴν ὁριστικὴ ἀπομάκρυνση τοῦ Ὀρέστη ἀπό τὸ Ἄργος. Ἀν μάλιστα λάβουμε ὑπόψη ὅτι ἐκτός ἀπό τὴν περιοχὴ τῆς Σπάρτης οἱ Διόσκουροι παίζουν σημαντικό ρόλο καί στὴ θρησκευτικὴ ζωὴ τοῦ Ἄργους, ὅπου βρέθηκαν ἀνάγλυφα ἀφιερωμένα στοὺς ἄνακες καί ἕνα μικρό ἱερό77, τότε, γιὰ μιά ἀκόμη φορά, διαπιστώνουμε τὴν ἐξοικείωση τοῦ Εὐριπίδη μὲ τούς μύθους τοῦ Ἄργους. Δέν εἶναι δὲ διόλου συμπτωματικό τὸ γεγονός ὅτι ἀποφεύγει τὴν κυρίαρχη ἀπό τὴν Ὀρέστεια λύση σχετικά μὲ τὸ ρόλο τοῦ Ἀπόλλωνα78. Ἐπιλέγοντας νὰ τοποθετήσει τὴν πλοκὴ τοῦ ἔργου στὰ πλαίσια τῶν ἑορτῶν τῆς Ἥρας, μακριά ἀπό τόν χῶρο του βασιλικοῦ οúκου, τόν χῶρο τῆς ἀγορᾶς καί τοῦ Ἀπόλλωνα, δίνει ἕναν ἄλλο τόνο στὸ δράμα ὅπου ἀκόμη καὶ ὁ ρόλος τῆς Ἀθηνᾶς ἀποκτᾶ μία ἰδιάζουσα ἀπόχρωση.
33Ἔτσι, ὁ Kάστωρ προλέγει μεταξύ τῶν ἄλλων στόν Ὀρέστη ὅτι κυνηγημένος ἀπό τὶς Kῆρες, τὶς σκυλομάτες θεές, ἀφοῦ φτάσει στὴν Ἀθήνα θά πρέπει νὰ ἀγκαλιάσει τὸ ξόανο τῆς Παλλάδας· κι ἐκείνη μὲ τὴν ἀσπίδα ποὺ ἔχει πάνω της τὸ κεφάλι τῆς Γοργοῦς θὰ τὶς ἐμποδίσει νὰ τόν ἀγγίξουν μὲ τὰ φριχτὰ τους φίδια (στ. 1252 κ.ἑ.):
δειναὶ δὲ Κῆρές <σ’> αἱ κυνώπιδες θεαὶ
τροχηλατήσουσ’ ἐμμανῆ πλανώμενον.
ἐλθὼν δ’ Ἀθήνας Παλλάδος σεμνὸν βρέτας
πρόσπτυξον· εἴρξει γάρ νιν ἐπτοημένας
δεινοῖς δράκουσιν ὥστε μὴ ψαύειν σέθεν,
γοργῶφ’ ὑπερτείνουσα σῶι κάραι κύκλον.
34Ἀντίθετα λοιπόν ἀπό τὶς Eὐμενίδες τοῦ Aἰσχύλου (στ. 397 κ.ἑ.) ὅπου ἡ Ἀθηνᾶ ἔρχεται ἴσως πάνω σὲ ἅρμα (στ. 405 {πάλοις ἀκμαίοις τόνδ’ ἐπιζεύξασα ὄχον}) καί μὲ τὴν αἰγίδα νὰ συρίζει (στ. 404 ῥοιβδοῦσα κόλπον αἰγίδος)79 γιὰ νὰ συναντήσει τὸν ξένο ποὺ ἔχει προσπέσει στὸ ἄγαλμά της (στ. 409), καθὼς καὶ τὶς Ἐρινύες (στ. 410 κ.ἑ.), ὁ Εὐριπίδης, μὲ τὸ στόμα τοῦ Kάστορα προτείνει δύο αὐτόνομα καί διακριτὰ σχήματα. Ἀπό τὴ μιὰ πλευρά προβάλλουν οἱ τρομαχτικές δυνάμεις, οἱ Ἐρινύες80, συγχωνευμένες σὲ ἕνα σύνολο ἀνάλογο τῶν Xοηφόρων (στ. 924). Ἀπό τὴν ἄλλη, ἡ μορφὴ τῆς Γοργοῦς, ἀποκομμένη ἀπό αὐτόν τόν συφερτό, ἔχει ἐγγραφεῖ στόν κόσμο τῆς Ἀθηνᾶς, καὶ κοσμώντας τὴν ἀσπίδα τῆς θεᾶς, ἔχει μεταμορφωθεῖ σὲ δύναμη θετικὴ ποὺ θὰ δώσει καί τὴν τελικὴ λύση81. Ἡ διπλὴ αὐτὴ εἰκόνα, μὲ τὴν ὁποία ὁ ποιητὴς κλείνει τὸ ἔργο του, ἔχει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴ δικὴ μας ἀνάλυση. Ἔγινε νομίζω φανερὸ ὅτι ὁ συμβολισμός τῆς ἀσπίδας ποὺ ἀναπτύχθηκε στὴν ὠδὴ διατρέχει ὅλη σχεδόν τὴν πλοκὴ τοῦ ἔργου. Ἔτσι μπορεῖ ὁ Ὀρέστης νὰ μήν κατάφερε νὰ κερδίσει τὴ δικὴ του ἀσπίδα, μία ἄλλη ὡστόσο ἀσπίδα, ἐκείνη τῆς Ἀθηνᾶς, θὰ βοηθήσει τὸν ἥρωα νὰ ἀπομακρυνθεῖ ἀπό τόν ἀσφυκτικό κλοιὸ τῶν τρομακτικῶν δυνάμεων. Aὐτὴ ἡ βοήθεια ποὺ προέρχεται ἀπό ἀντικείμενα-γνωρίσματα τῆς θεᾶς, ὅπως τὸ Παλλάδιο καί ἡ ἀσπίδα82, τονίζει βέβαια στὸ ἀθηναϊκὸ κοινό τὴν παρουσία τῆς Πολιούχου θεᾶς. Tαυτόχρονα ὅμως ἡ συχνὴ δραματουργικὴ ἀξιοποίηση τῶν μύθων του Ἄργους μεταφέρει τὴ φαντασία τῶν θεατῶν καί στὴν Ἀθηνᾶ τοῦ Ἄργους. Mήν ξεχνᾶμε τὴν καθοριστικὴ βοήθεια τῆς θεᾶς πρὸς τόν Περσέα, ὕστερα ἀπό τὴν ὁποία κέρδισε καί τὸ ἔμβλημα τῆς ἀσπίδας της. Ἴσως μάλιστα θὰ εἶχε σημασία νὰ ἀναφερθοῦμε ἐδῶ καί στὴ λατρεία τῆς Ἀθηνᾶς στὸ Ἄργος83, ὅπου τὸ ἱερό τῆς Ἀθηνᾶς Ὀξυδερκοῦς βρισκόταν στὸ λόφο τῆς Ἀσπίδας. Ὁρισμένοι, μάλιστα, μύθοι ποὺ παραπέμπουν στὴν κλοπὴ τοῦ Παλλαδίου ἀπό τόν Διομήδη συμπυκνώνουν κατά περίεργο τρόπο ἱστορίες ποὺ σχετίζονται μὲ τούς ἀπογόνους τοῦ Περσέα καί τοῦ Ὀρέστη: μπορεῖ ἑπομένως νὰ μήν γνωρίζουμε τὴ φύση τῆς τελετουργίας στὸ λόφο τῆς Ἀσπίδας, ἡ μαρτυρία, ὅμως τοῦ Kαλλιμάχου (5. 37)84 ὅτι ὁ Eὐμήδης τιμωρήθηκε ἐπειδὴ õθελε νά δώσει τὸ Παλλάδιο τῆς θεᾶς στοὺς Ἡρακλεῖδες, ποὺ σύμφωνα μέ τόν Σχολιαστὴ μάχονται κατὰ τῶν Ὀρεστειδῶν, δείχνει ἴσως ὅτι ὑπάρχει κάποια βαθύτερη σχέση85 ἀνάμεσα στοὺς ἥρωες τοῦ Ἄργους, τὶς θεότητες καί τὰ ἀντικείμενα ποὺ τὶς χαρακτηρίζουν.
35Kλείνοντας τώρα τὴν ἀνάγνωσὴ μας στὴν εἰκόνα τῶν ὅπλων τοῦ Ἀχιλλέα ὅπως ἐκφράζεται ἀπό τὰ λόγια του χοροῦ στὴν ὠδὴ τῆς Ἠλέκτρας, εἶναι πλέον προφανές ὅτι ὁ ποιητὴς ἔχει συμπυκνώσει ἕνα πολύπλοκο σύστημα συμβολισμῶν, οἱ ὁποῖοι μποροῦν νὰ ἀναδειχθοῦν μόνο μὲ τὴ συνολικὴ ἀνάγνωση-θεώρηση τοῦ ἔργου. Πέρα λοιπόν ἀπό τὶς πρόδηλες λογοτεχνικές καταβολές ἐπί μέρους στοιχείων ἀπὸ τὴν Ὀρέστεια, ὅσον ἀφορᾶ στὶς ἀναλογίες μεταξύ Ὀρέστη καί Περσέα, καὶ τὸ ρόλο τῶν τρομακτικῶν δυνάμεων, ὁ Εὐριπίδης ἀπομακρύνεται ἀπὸ τὴν κυρίαρχη παράδοση ἐπιχειρώντας ἕνα διαφορετικό ἄνοιγμα στοὺς μύθους τοῦ Ἄργους. Mὲ ἄξονα συμβολισμοῦ τόν ὁπλισμό τοῦ Ἀχιλλέα καὶ κυρίως τὶς παραστάσεις τῆς ἀσπίδας, ἐπιχειρεῖ ἕνα ταξίδι στὸ χῶρο καί τόν χρόνο τοῦ Ἄργους. Ἔτσι τὸ θεατρικό πεδίο διευρύνεται γιὰ νά περιλάβει τὶς παλιές καί εὐτυχισμένες στιγμές τοῦ Ἄργους ἀλλά καί τὶς ἀναμνήσεις ἀπό τὰ γεγονότα τοῦ τρωικοῦ πολέμου. Στὴ λογοτεχνικὴ αὐτὴ ἀναζήτηση μπορεὶ κανεὶςνὰ πεῖ ὅτι ὁ Εὐριπίδης κινεῖται ταυτόχρονα σὲ τρία ἐπίπεδα.
36Tό πρῶτο μεταφέρει τὸν θεατὴ στὸ ἀπώτατο παρελθόν. Ἐδῶ ἔχουν θέση οἱ ἀναφορές στόν Περσέα, τὴ Γοργώ, τὶς Nύμφες, τὶς Πλειάδες καί τὶς Ὑάδες, ἐνῶ ἡ σύνολη εἰκόνα τῆς ἀσπίδας παραπέμπει στοὺς μύθους τοῦ Ἄργους, τοῦ Περσέα, τῆς Ἥρας καί τῆς Ἀθηνᾶς. Ἔτσι δὲν εἶναι διόλου συμπτωματικὸ ποὺ τὰ μέλη τοῦ χοροῦ κατευθύνονται πρὸς τὶς ἑορτὲς τῆς Ἥρας καί ὁ σκηνικός χῶρος τοποθετεῖται στόν χῶρο τοῦ αὐτουργοῦ συζύγου τῆς Ἠλέκτρας καί στόν χῶρο τῶν Nυμφῶν, πολὺ μακριά ἀπό τόν οἶκο τοῦ Ἀγαμέμνονα καί τόν κυρίαρχο ρόλο τοῦ Ἀπόλλωνα ποὺ δεσπόζει στὴν ἀγορά. Tό δεύτερο ἐπίπεδο σχετίζεται μὲ τὸ πρόσφατο παρελθόν. Oἱ ρόλοι τοῦ Ἀγαμέμνονα καὶ τοῦ Ἀχιλλέα στὸν πόλεμο τῆς Tροίας ἀποκτοῦν ἰδιαίτερη σημασία. Ἡ ἔμφαση τοῦ χοροῦ στόν ὁπλισμό τοῦ Ἀχιλλέα, ὁ ὁποῖος συνδέεται μὲ τὸν βασιλικὸ οἶκο μέσω τῆς θυσίας τῆς Ἰφιγένειας, φέρνει πιό κοντὰ στὶς μνῆμες τοῦ πολέμου, στὰ πρόσωπα ποὺ πῆραν μέρος, καί στὶς ἐπιδράσεις του στὴ ζωὴ τῶν θυμάτων. Tαυτόχρονα, ἕνα κράμα τῆς ὁμηρικῆς περιγραφῆς τοῦ ὁπλισμοῦ τοῦ Ἀχιλλέα ἀλλά καί τοῦ Ἀγαμέμνονα, λειτουργεῖ ὡς ὁ ἀπαραίτητος συνδετικός κρίκος γιὰ νὰ δημιουργηθεῖ στὴ φαντασία τῶν θεατῶν ἡ ἀναμενόμενη συνέχεια τοῦ οἴκου τῶν Ἀτρειδῶν, ἔτσι ὅπως τὴν προβάλλει ἡ Hλέκτρα στὸ πρόσωπο τοῦ Ὀρέστη.
37Tέλος, θὰ ἔλεγε κανείς ὅτι στὸ τρίτο ἐπίπεδο, ὁ ποιητής ἀναδεικνύει ὅλη τὴ δύναμη τῆς τέχνης του. Περνώντας πλέον στὸ δραματουργικό παρὸν παίζει ταυτόχρονα μὲ δύο εἰκόνες. Ἀπὸ τὴ μία πλευρά ὁ Ὀρέστης εἶναι ὑποχρεωμένος, ὡς ἄλλος Περσεύς, νά ἀντιμετωπίσει τὸ τέρας ποὺ βρίσκεται μπροστὰ του, δηλαδὴ τὴν Kλυταιμνήστρα ποὺ ἐμφανίζεται ὡς τρομακτικὴ δύναμη στό τελευταῖο μέρος τῆς ὠδῆς. Mὲ τὴν ἀποτρόπαια, ὅμως, πράξη τῆς μητροκτονίας ὁ Ὀρέστης μεταμορφώνεται σὲ μία φρικτὴ ὕπαρξη, ποὺ κανείς δὲν μπορεί νὰ ἀντικρύσει.
38Kαθιερώνεται ἔτσι ἕνα πολλαπλό σύστημα συμβολισμῶν, ποὺ διατρέχουν τὸ σύνολο τῆς ὠδῆς. Ὁ Ὀρέστης ἀπό φορέας τῆς ἀσπίδας καί τῶν ὅπλων μὲ τὰ ὁποῖα θά συνέχιζε τὴν ἐξουσία τοῦ Ἀγαμέμνονα καὶ θὰ ἔλαμπε ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ οἴκου καί τῆς μυθικῆς του παράδοσης, μεταμορφώνεται σὲ αὐτὲς καθαυτές τὶς εἰκόνες ποὺ ἐμφανίζονται στόν ὁπλισμό τοῦ Ἀχιλλέα καί σὲ ὅ,τι αὐτὲς ἐκφράζουν. Πρόκειται μὲ ἄλλα λόγια γιὰ ἀναπαραστάσεις ποὺ δὲν εἶναι ἁπλά διακοσμητικά στοιχεῖα, ἀλλά ὑπηρετοῦν τὴν ποιητικὴ ἔμπνευση γιὰ τὴν ἐπεξεργασία τῆς μορφῆς τοῦ Ὀρέστη. Θὰ τολμοῦσα μάλιστα νὰ πῶ ὅτι βρισκόμαστε στοὺς ἀντίποδες τῆς ποιητικῆς «ἔκφρασης» τῆς ἀσπίδας τοῦ Ἀχιλλέα στὴν Ἰλιάδα ὅπου ἕνας μικρόκοσμος ἐγκιβωτίζονταν στόν μακρόκοσμο τῆς ἀφήγησης86. Στὴν ὠδὴ τῆς Ἠλέκτρας ἀπεικονίζεται ὁ μακρόκοσμος τοῦ Ὀρέστη, ποὺ διευρύνει τὰ ὅρια τοῦ χαρακτήρα του, τῆς σκηνικῆς του παρουσίας καί κατὰ συνέπεια καί τὰ ὅρια τοῦ θεατρικοῦ παχνιδιοῦ.
Notes de bas de page
1 Γιὰ τὴ συμμετοχὴ τῶν νεανίδων στὰ Ἡραῖα, βλ. Fr. Zeitlin, «The Argive Festival of Hera and Euripides’Electra», American Journal of Philology, 101, 1970, σσ. 645-669 (= J.Mossman, Oxford Readings in Classical Studies. Euripides, Ὀξφόρδη, 2003, σσ. 309-401)· Fl. Dupont, L’Insignifiance tragique, Παρίσι 2001, σσ. 148 κ.ἑ. Γενικότερα γιὰ τὸ ρόλο τοῦ χοροῦ στὴν Ἠλέκτρα, βλ. R.E. Harder, Die Frauenrollen bei Euripides (Drama 1), Στουτγάρδη 1993, σσ. 330 κ.ἑ. Σύνοψη τῆς σχετικῆς μὲ τὴν Ἠλέκτρα φιλολογικῆς κριτικῆς παρουσιάζει ἡ B. Goff, «Try to make it Real Compared to What? Euripides’Electra and the Play of Genres», στὸ M. Cropp, K. Lee, D. Sansone (ἐκδ.), Euripides and Tragic Theatre, Illinois Classical Studies, 24/25, 1999/2000, σσ. 93-105.
2 Τὸ κείμενο συμφωνεῖ μὲ τὴν ἔκδοση τοῦ J. Diggle, Euripides Fabulae, τόμ. 2, Ὀξφόρδη 1981 (1989)3. Βλ. καὶ τὶς διορθώσεις τοῦ J. Diggle, Euripidea. Collected Essays, Ὀξφόρδη 1994, σσ. 153-158.
Δὲν ὑπάρχει ὁμοφωνία σχετικὰ μὲ τὴ χρονολόγηση τοῦ ἔργου. Συνήθως εἶναι ἀποδεκτὴ ἡ προτεραιότητα τῆς Ἡλέκτρας τοῦ Εὐριπίδη ἔναντι ἐκείνης τοῦ Σοφοκλῆ. Γιὰ τὴν ὅλη συζήτηση, βλ. W. Burkert, «Ein Datum für Euripides’ Elektra: Dionysia 420 v. Ch.», Museum Helveticum, 47, 1990, σσ. 65-69, ὁ ὁποῖος προτίνει τὰ Διονύσια τοῦ 420 π.Χ. συνδυάζοντας τὴν παρουσία τῶν Διοσκούρων στὸ ἔργο μὲ τοὺς ὄρκους ποὺ ἀντάλλαξαν οἱ Ἀθηναῖοι καὶ οἱ Σπαρτιάτες κατὰ τὴ σύναψη τῆς ἀνακωχῆς ποὺ εἶναι γνωστὴ ὡς «Νικίειος Εἰρήνη» (Θουκ. 5.23.4). Ὅμως, τὰ ἀρχαιολογικὰ δεδομένα ποὺ ἐπιβεβαιώνουν τὴν παρουσία τῶν Διοσκούρων καὶ στὸ Ἄργος (βλ. παρακάτω σημ. 76) ἀλλάζουν κάπως τὴν ἀθηνοκεντρικὴ ὀπτική. Ὁ J.-M. Bremer, «Exit Electra», Gymnasium 98, 1991, σσ. 325-342 (ἰδ. 328 σημ. 9) τοποθετεῖ τὴν Ἠλέκτρα τοῦ Εὐριπίδη γύρω στὸ 409 π.Χ. τὸ ὁμώνυμο ἔργο τοῦ Σοφοκλῆ.
Βέβαια δὲν λείπουν καὶ οἱ ὑποστηρικτὲς τῆς προτεραιότητας τῆς Ἠλέκτρας τοῦ Σοφοκλῆ. Βλ. τὶς ἀμφιβολίες ποὺ ἐκφράζουν ἡ A.N. Michelini, Euripides and the Tragic Tradition, Madison 1987, σ. 199 καὶ ὁ M.J. Cropp, Euripides Electra, Warminster 1988, σσ. 1 κ.ἑ. ποὺ θεωρεῖ πιθανὴ τὴν προτεραιότητα τῆς Ἠλέκτρας τοῦ Σοφοκλῆ καὶ τοποθετεῖ τὴν Ἠλέκτρα τοῦ Εὐριπίδη μεταξὺ 422/13 π.Χ. καὶ κυρίως μεταξύ 420/19. Τὸ πρόβλημα παραμένει ἄλυτο σύμφωνα μὲ τὸν R. Rehm, The Play of Space. Spatial Tranformation in Greek Tragedy, Πρίστον 2002, σ. 372 σημ. 124.
3 Γιὰ τὸν λογοτεχνικὸ τόπο τῆς «ἔκφρασης», βλ. M. Krieger, Ekphrasis. The Illusion of the Natural Sign, Bαλτιμόρη, Λονδίνο 1992. Εἰδικότερα·γιὰ τὴν ἀσπίδα τοῦ Ἀχιλλέα, βλ. A.S. Becker, The Shield of Achilles and the Poetics of Ekphrasis, Λονδίνο, σσ. 1 κ.ἑ. ποὺ μολονότι διακρίνει τὴ μεταφορικὴ χρήση, παραμένει ὡστός σε μια ἱστορικιστικὴ ἑρμηνεία σὲ σχέση μὲ τὸν μιμητικὸ χαρακτήρα τῆς τέχνης. Διαφορετικὰ, ἡ Fr. Frontisi-Ducroux, «Avec son diaphragme visionnaire: Ἰδυίησι πραπίδεσσι, Iliade XVIII, 481. À propos du bouclier d’Achille», Révue des Études Grecques, 115, 2002.2, σσ. 463-484, ποὺ θεωρεῖ τὴν ἀσπίδα προϊὸν τῆς ἐν ἐξελίξει ποιητικῆς τέχνης, ἐπομένως ὄχι ἕνα στατικὸ δημιούργημα, ἀλλὰ μια σειρὰ ἀλεπάλληλων εἰκόνων ποὺ δημιουργοῦνται στὴ φαντασία τῶν θεατῶν.
4 M.J. O’Brien, «Orestes and the Gorgon: Euripides\ Electra», American Journal of Philology, 85, 1964, σσ. 13-39.
5 «The First Stasimon of Euripides’ Electra», στὸ Greek Tragedy, Yale Classical Studies, 25, 1977, σσ. 277-289.
6 K.C. King, «The Force of Tradition: The Achilles Ode in Euripides’ Electra», TAPhA, 10, 1980, σσ. 195-212 (=Achilles. Paradigms of the War Hero from Homer to the Middle Ages, Μπέρκλευ, Λὸς Ἄντζελες, Λονδίνο 1987, σσ. 80 κ.ἑ.).
7 J. Jouanna, «Qui est la fille de Tyndare ? texte (v. 479 sq.) et interprétation du premier stasimon de l’Électre d’Euripide (v. 432-486)», Révue des Études Anciennes, 3-4. 100, 1998, σσ. 525-532.
8 Πρβλ. Ἰλιάδα P στ. 192-94, Σ 84, 137, 478 κ.ἑ., T 13 κ.ἑ.
9 Γιὰ τὶς ἀρχαιολογικὲς μαρτυρίες περὶ Γοργοῦς, βλ. I. Kranskopf, S.-Ch. Dahlinger, s.v. Gorgo, Gorgones, LIMC, IV, 1, 1988, 285 κ.ἑ. (κυρίως ἀρ. 16-181)· M. Hirschberger, «Das Bild der Gorgo Medusa in der griechischen Literatur und Ikonographie», Lexis, 18, 2000, σσ. 291-310. Γιὰ τὰ μυθολογικὰ δεδομένα, βλ. καὶ J.-P. Vernant, La mort dans les yeux. Figures de l’autre en Grèce ancienne: Artemis, Gorgô, Παρίσι 1986, 31 κ.ἑ. (ἑλλην. μετ. Γ. Παππάς, Τὸ βλέμμα τοῦ θανάτου. Mορφὲς τῆς ἑτερότητας στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα: Ἄρτεμις, Γοργώ, Ἀθήνα 1992, σσ. 37 κ.ἑ.)· E. Pellizer, «Voir le visage de Méduse», Mètis, 2.1, 1987, σσ. 45-60.
10 Bλ. γιὰ παράδειγμα, τὴν παρουσία τῆς Γοργοῦς στὸ ἐπίσημα τῆς ἀσπίδας ἐπί τοῦ μηλιακοῦ ἀμφορέα τῆς Mυκόνου (ἀρ. 666 τοῦ Mουσείου τῆς Δήλου) καὶ τὸν σχολιασμὸ τῆς παράστασης ἀπὸ τούς: A. Kossatz-Deissmann, s.v. Achilleus, LIMC I, 1, 1981, ἀρ. 506· G. Ahlberg-Cornell, Myth and Epos in Early Greek Art. Representation and Intrerpretation (SMEA 100), Jonsered 1992, σσ. 66 κ.ἑ. (ἀρ. 43).
Γενικότερα γιὰ τὸ θέμα τοῦ ὁπλισμοῦ τοῦ Ἀχιλλέα, βλ. Kossatz-Deissmann, s.v. Achilleus, LIMC, ἀρ. 506-533· A.-N. Malagardis, «Lorsque me furent adjugées… les armes d’Achille», στὸ J. Christiansen, T. Melander (ἐκδ.), Proccedings of the 3rd Symposium on Ancient Greek Art and Related Pottery (Copenhagen August 31-Sept. 4, 1987), Kοπεγχάγη 1988, σσ. 390-406 καὶ J.-M. Barringer, Divine Escorts. Nereids in Archaic and Classical Greek Art, Ann Arbor, The University of Michigan Press 1995 (1998)4, σσ. 17 κ.ἑ.
11 Γιὰ τὴ συζήτηση σχετικὰ μέ τὴν πιθανὴ ἀλλὰ ἄγνωστη ἀκόμη πηγὴ τοῦ Eὐριπίδη ὅσον ἀφορᾶ στὸν ὁπλισμὸ τοῦ Ἀχιλλέα, βλ. Barringer, Divine Escorts, σσ. 19 κ.ἑ.
12 Bλ. L. Jones Roccos, s.v. Perseus, LIMC, VII, 1, 1994, σσ. 332-348 (ἰδ. ἀρ. 87-174 γιὰ τόν Περσέα καὶ τὴ Mέδουσα καὶ ἀρ. 28-80 γιὰ τόν Περσέα καὶ τὸ Γοργόνειο). Τὸ ἀρχικὸ στάδιο τοῦ θέματος τῆς Γοργοῦς ἔχει καθιερωθεῖ στὴν Ἀργολίδα ἀπὸ τὸ β’ τέταρτο τοῦ 7ου π.X. αἰώνα (Bλ. καὶ Θ.Γ. Kαράγιωργα, «Γοργείη Kεφαλὴ». Kαταγωγὴ καὶ νόημα τῆς γοργονικῆς μορφῆς ἐν τῇ λατρείᾳ καὶ τέχνῃ τῶν ἀρχαϊκῶν χρόνων, ἐν Ἀθήναις 1970, σσ. 37 κ.ἑ.). Ἀπαντᾶται ἐπίσης στὰ ἐπισήματα καὶ στὶς διακοσμητικὲς ταινίες ἀσπίδων ποὺ χρονολογοῦνται γύρω στὸ 550 π.X. καὶ προέρχονται ἀπὸ τὴν Ὀλυμπία, τούς Δελφούς καὶ τὸ Ἡραῖο τῆς Σάμου (s.v. Perseus, LIMC, ἀρ. 120-122).
Γιὰ τὴ μυθολογικὴ μορφὴ τοῦ Περσέα, βλ. ἀκόμη M. Jameson, «Perseus, the Hero of Mykenai», στὸ R. Hägg, G. Nordquist (ἐκδ.), Celebrations of Death and Divinity in the Bronze Age Argolid, Στοκχόλμη 1990, σσ. 213-230· Ch. Segal, «Perseus and the Gorgon: Pindar Pythian 12. 9-12 Reconsidered», American Journal of Philology, 16, 1995, σσ. 7-17 καὶ S.R. Wilk, MEDOUSA. Solving the Mystery of the Gorgon, Ὀξφόρδη 2000, σσ. 17 κ.ἑ., 31 κ.ἑ. Γιὰ τὴ συνεργασία Ἀθηνᾶς καὶ Περσέα, βλ. Cassimatis, s.v. Athena, LIMC, ἀρ. 502-508.
13 Γιὰ τίς σχέσεις Περσέα καὶ Ἡρακλῆ στὴν Ἀσπίδα, βλ. P. Toohey, «An (Hesiodic) danse Macabre: The Shield of Herakles», Illinois Classical Studies, 13.1, 1988, σσ. 19-35. Γιὰ μία σύνδεση τῶν μύθων τῆς Ἀσπίδας τοῦ Ἡσιόδου μέ τούς μύθους τοῦ Ἄργους, βλ. P. Marchetti, K. Kolokotas, Le Nymphée de l’Agora d’Argos. Fouille, étude architecturale et historique (École Française d’Athènes, Études Pélopοnnésiennes), Παρίσι 1995, σσ. 224 κ.ἑ.
14 Γιὰ τὴν ἐπισήμανση, βλ. καὶ O’Brien, «Orestes and the Gorgon», σ. 17 σημ. 8.
15 Γιὰ παράδειγμα, εἶναι πολὺ πιθανὸν νὰ εἶναι ὁ Ὀρέστης ἐκεῖνος πού γυρίζει τὸ κεφάλι του γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσει ἕνα πελώριο φίδι στὴ μετόπη του Ἡραίου στὸ Foce del Sele (γύρω στὸ 570-550 π.X.). Bλ. A.J.N.W. Prag, The Oresteia. Iconographic and Narrative Tradition, Warminster 1985, σ. 44 κ.ἑ., καὶ E1, 28b.
16 Σὲ ἀνάγλυφο ἀπὸ τερρακότα ἀπὸ τὸ Mουσεῖο Ἡρακλείου (ἀρ. 11554), ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴ Γόρτυνα (γύρω στο 625-600 π.X.), ἀπεικονίζονται, μεταξὺ ἑνός ἄνδρα καὶ μιᾶς γυναίκας, δύο φίδια πού στρέφονται πρός τὸ μέρος τῆς γυναίκας. Bλ. Y. Morizot, s.v. Klytaimnestra, LIMC, VI, 1, 1992, ἀρ. 7.
17 M. Davies, Poetarum Melicorum Graecorum Fragmenta, Vol. I, Ὀξφόρδη 1991, ἀπ. 219. Γιὰ τὸ ὄνειρο στὸ Στησίχορο, βλ. καὶ H. Eisenberger, «Der Traum der Klytaimnestra in Stesichorus’ Oresteia», Grazer Beiträge, 9, 1980, σσ. 11-20· M.-L. Sangassano, Il serpente e le sue immagini. Il motivo del serpente nella poesia greca dall’Iliade all’Oresteia (Biblioteca di Atheneum 36), Como 1997, σσ. 173 κ.ἑ. C. Mueller-Goldingen, «Tradition und Innovation. Zu Stesichoros’ Umgang mit dem Mythos», L’Antiquité Classique, 69, 2000, σσ. 1-19 (ἰδ. 10 κ.ἑ.).
18 Πρβλ. τὰ λόγια τοῦ χοροῦ (στ. 527, τεκεῖν δράκοντ’), τοῦ Ὀρέστη (στ. 549, ἐκδρακοντωθείς) καὶ τῆς Kλυταιμνήστρας (στ. 928, τεκοῦσα τόνδε ὄφιν).
19 Πρβλ. μεταξὺ ἄλλων, Aἰσχύλου Eὐμενίδες στ. 48-9, 128, Eὐριπίδη Ἠλέκτρα στ. 1345, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Tαύροις στ. 286-90, Ὀρέστης στ. 256-61. Ἡ σύμφυρση ὀφείλεται κυρίως στὰ κοινὰ χαρακτηριστικὰ τους. Bλ. J. Denniston, Euripides Electra, Ὀξφόρδη 1939 (1960)3, σ. 211 (σχόλια στὸν στ. 1345)· A.F. Garvie, Aeschylos Choephori,’Oξφόρδη 1986, σσ. 271 κ.ἑ. (γιὰ στ. 831-7)· Prag, The Oresteia, 44 κ.ἑ.· Crοpp, Electra, σ. 184 (σχόλια στόν στ. 1252)· A. Moreau, Eschyle: La violence et le chaos, Παρίσι 1985, σσ. 182 κ.ἑ.· Wilk, MEDOUSA, σσ. 60 κ.ἑ.
Ἡ Dupont, L’Insignifiance tragique, σσ. 39 κ.ἑ. ἐπισημαίνει ὅτι πρόκειται γιὰ μεταφορὰ πού σχετίζεται μέ τὴν εἰκόνα τῶν Ἀτρειδῶν.
20 Ὁ D. Bain, «[Euripides] Electra 518-24», Bulletin of the Institute of Classical Studies, 24, 1977, σσ. 104-116 (ἰδ. Appendix σσ. 111 κ.ἑ., συζητᾶ τὸ θέμα χωρίς νὰ τοῦ φαίνεται πολύ πιθανό). Bλ. καὶ C.W. Marshall, «The Next Time Agamemnon Died», Classical World, 95, 2001, σσ. 59-63 (ἰδ. σ. 62).
21 Ἐπειδὴ οἱ ἀγῶνες ἔχουν ἀλλάξει συχνὰ χαρακτῆρα δέν εἶναι εὔκολο νὰ προσδιορισθεῖ ἡ φύση τῶν ἑορτῶν, ἐνῶ οἱ ἀρχαιολογικὲς μαρτυρίες γιὰ τὴν ἀσπίδα ἀνάγονται στούς αὐτοκρατορικούς χρόνους. Tὰ μυθολογικά, ὡστόσο, δεδομένα τονίζουν τὴν παρουσία καὶ τὴ σημασία τῆς ἀσπίδας ἀπὸ πολύ νωρίς. Bλ. Zeitlin, «The Argive Festival»· P. Amandry, «Le bouclier d’Argos», Bulletin de Correspondance Hellénique, 107, 1983, σσ. 627-634· J.-M. Hall, «How Argive was the «Argive» Heraion? The Political and Cultic Geography of the Argive Plain, 900-400 B.C.», American Journal of Archeology, 1995, σσ. 577-613 (ἰδ. σ. 592)· M. Piérart, «Pour une approche du panthéon argien par la mythologie : le bouclier d’Athéna», Kernos, 9, 1996, σσ. 171-194 (ἰδ. 173 κ.ἑ.)· W. Pötscher, «Das Hera-Fest im Heraion von Argos: (Hdt 1, 31 und Eur. El. 169 ff.)», Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae 31, 1996-97, σσ. 25-36· W. Burkert, «La Cité d’Argos entre la tradition mycénienne, dorienne et homérique», στὸ Les panthéons des cités, Kernos (Suppl. 8), 1998, σσ. 47-59 (ἰδ. 53 κ.ἑ.). Γιὰ τὸ Ἡραῖον στὸ Ἄργος πού καταστράφηκε το 423 π.X., βλ. καὶ M.-Fr. Billot, «Recherches archéologiques récentes ὰ l’Heraion d’Argos avec une Annexe : Propositions pour une restitution du temple archaïque (avec la collaboration de M.-G. Froidevaux) », στὸ HERA. Images, espaces, cultes (Actes du Colloque International du Centre de Recherches Arhéοlogiques de l’Unversité de Lille III et de l’Association P.R.A.C. Lille, presentés par J. de La Genière, Centre Jean Berard), Nάπολη 1997, σσ. 11-811 (ἰδ. 50 κ.ἑ.).
Τὸ θέμα ἐξετάζεται καὶ ἀπὸ τόν B.K. Λαμπρινουδάκη, Mηροτραφής. Mελέτη περὶ τῆς γονιποιοῦ τρώσεως ἢ δεσμεύσεως τοῦ ποδὸς ἐν τῇ ἀρχαία ἑλληνικῆ μυθολογία, διδ. διατρ., Ἀθῆναι 1971, σσ. 327 κ.ἑ., ἐγγράφεται ὅμως στό πλαίσιο τοῦ ἱεροῦ γάμου τῆς Ἥρας καὶ τοῦ Δία.
22 Ἡ ἐπισήμανση ὀφείλεται στὸν P. Vidal-Naquet, «Note sur la place et le statut des étrangers dans la tragédie athénienne», στὸ R. Lonis, L’étranger dans le monde grec, II, Nανσὺ 1988, σσ. 297-313 (ἰδ. 305) καὶ στὴ συνέχεια ἀποτέλεσε κοινὸ τόπο. Bλ. S. Saïd, «Tragic Argos», στὸ A.H. Sommerstein, St. Halliwell, J. Henderson, B. Zimmermann (ἐκδ.), Tragedy, Comedy and the Pοlis. Papers from the Greek Drama Conference, Nottingham, 18-20 July 1990, Mπάρι 1993, σσ. 167-189 (ἰδ. σ. 180)· A. Pippin Burnett, Revenge in Attic and Later Tragedy (Sather Classical Lectures) Μπέρκλευ, Λὸς Ἄντζελες, Λονδίνο 198, σ. 227· Dupont, L’Insignifiance tragique, σ. 131 κ.ἑ.· Rehm, The Play of Space, σ. 187 κ.ἑ. Γιὰ τὸ òAργος στὴν Ὀρέστεια τοῦ Aἰσχύλου, βλ. καὶ P. Sauzeau, «Argos et l’Orestie d’Eschyle», στὸ A. Moreau, P. Sauzeau (ἐπιμ.), Les Choéphores d’Eschyle (Cahier du Gitta, no 10-1997), Mονπελλιέ 1997, 191-212.
23 Γιὰ τὸ γεγονός ὅτι ὁ Ὀρέστης μοιάζει μὲ τὸν Tηλέμαχο στὶς περιπλανήσεις καὶ μὲ τὸν Ὀδυσσέα στὴ θεματικὴ τῆς ἐπιστροφῆς-ἐκδίκησης, βλ. J.H. Davidson, «Homer and Sophocles’ Electra», Bulletin of the Institute of Classical Studies 35, 1986, 45-72 (ἰδ. σ. 53) καὶ K. Lange, Euripides und Homer. Untersuchungen zur Homernachwirkung in Elektra, Iphigenie im Tauerland, Helena, Orestes und Kyklops (Hermes Einz. 86), Στουτγάρδη 1995, σσ. 68 κ.ἑ.
24 Γιὰ τούς νεωτερισμούς τοῦ Eὐριπίδη στὸ τυπικὸ τῆς θυσίας στὴν Ἠλέκτρα, βλ. J. Jouanna, «Libations et sacrifices dans la tragédie greque», Revue des Études Grecques, 105, 1992, σσ. 406-434 (ἰδ. σ. 410 κ.ἑ.)· P.E. Easterling, «Tragedy and ritual “Cry ‘Woe, woe’, but may the goοd prevail !”», στὸ Théâtre grec et tragique, Mètis, 3, 1988, σσ. 87-109 (ἰδ. σ. 103 κ.ἑ.).
Ἡ H.H. Bacon, «The Furies’ Homecoming», Classical Philology, 96, 2001, σσ. 48-58 παρατηρεῖ ὅτι οἱ θυσίες-συμπόσια πού ἐμφανίζονται στὴν Ὀρέστεια τοῦ Aἰσχύλου λαμβάνουν χώρα κατὰ τὴν ἐπιστροφὴ ἑνός μέλους στόν οἶκο.
25 Bλ. A. Henrichs, «Drama and Dromena: Bloοdshed, Viοlence, and Sacriόcial Metaphor in Euripides», Harvard Studies in Classical Philology 100, 2000, σσ. 173-188 (ἰδ. σ. 187 σημ. 61), πού θεωρεῖ ὅτι ὁ ὅρος αἴρειν τὸν βοῦν ἐγγράφεται στό λεξιλόγιο τῆς ἐφηβείας.
26 Bλ. Zeitlin, «The Argive Festival», σ. 665 καὶ Easterling, «Tragedy and Ritual», σ. 102. Ἡ Dupont, L’Insignifiance tragique, σσ. 138 κ.ἑ. θεωρεῖ ὅτι πρόκειται γιὰ χῶρο γάμου ἀλλὰ καὶ καταστροφῆς.
27 Γιὰ τὶς σχέσεις Περσέα καὶ Nυμφῶν, βλ. Pellizer, «Voir le visage de Méduse», σσ. 47 κ.ἑ.· M. Halm-Tisserant, G. Siebert, s.v. Nymphai, LIMC, VIII, 1, 1997, Suppl. (ἀρ. 55 λουτροφόρος γύρω στὸ 650 π.X. καὶ ἀρ. 56 ὑδρία γύρω στὸ 550 π.X.). Γιὰ τὴ θυσία στίς Nύμφες τοῦ Ἄργους, βλ. J. Larson, Greek Nymphs. Myth, Cult, Lore, Ὀξφόρδη 2001, σσ. 43 κ.ἑ., 149 κ.ἑ. Tὰ λείψανα τοῦ Nυμφαίου ἀνάγονται στὴ ρωμαϊκὴ ἐποχή. Bλ. P. Marchetti, K. Kolokotas, Le nymphée de l’agora d’Argos καὶ P. Marchetti, «Le nymphée d’Argos, Le Palémonion de l’Isthme et l’agora de Corinthe», στὸ A. Pariente, G. Touchais, Õργος και Aργολίδα. Tοπογραφία και πολεοδομία (Πρακτικὰ Διεθνούς Συνεδρίου Ἀθήνα- Ἄργος 28/4-15 1990, Aθήνα 1998, σσ. 357-372.
28 Ἡ ἀπεικόνιση τῆς δολοφονίας τοῦ Aἰγίσθου εἶναι ἤδη γνωστὴ ἀπό σωζόμενες ἀρχαιολογικές μαρτυρίες τοῦ 7ου π.X. αἰώνα. Ἰδιαίτερα ἐπισημαίνουμε τίς παραστάσεις ἀπὸ διακοσμητικές ταινίες ἀσπίδων ἀπὸ τὴν Ὀλυμπία γύρω στό 600-580 π.X. πού βρίσκονται στό Mουσεῖο τῆς Ὀλυμπίας (R.M. Gais, s.v. Aigisthos, LIMC, 1, 1981, ἰδ. ἀρ. 2, 4-5 = Prag, The Oresteia, C1-4, pl. 6a), τὴν ἀσπίδα ἀπὸ τά Ἰσθμια στὸ Mουσεῖο τῆς Kορίνθου 600-580 π.X. (Aigisthos, LIMC, ἀρ. 3 = Prag, The Oresteia, C5 pl. 6b). Ἐπίσης ἀνάγλυφο πίθου ἀπὸ τὴ Θήβα (Bοστώνη MFA 99505) γύρω στὸ δεύτερο τέταρτο τοῦ 7ου π.X (Aigisthos ἀρ. 1 = Prag, The Oresteia, σ. 113 σημ. 183 = Ahlberg-Cornell, Myth and Epos, σσ. 90 κ.ἑ., ἀρ. 71). Kι ἀκόμη τὴ μετόπη ἀπὸ τὸ Ἡραῖο στὸ Foce del Sele, στὸ Mουσεῖο τῆς Ποσειδωνίας (= LIMC s.v. Aigisthos, ἀρ. 20 = Prag, The Oresteia, 11-13, C7-8 pl. 7b, γύρω στὸ 540 π.X.). Ὅσο γιὰ τὰ εὐάριθμα παραδείγματα ἀπὸ τὴν ἀγγειογραφία, βλ. ἐνδεικτικά, LIMC, s.v. Aigisthos, ἰδ. ἀρ. 6-13, 15-16, 21-22, 23-27 κ.λπ.· Prag, The Oresteia, σσ. 10 κ.ἑ.· G. Ahlberg-Cornell, Myth and Epos in Early Greek Art. Representation and Interpretation (SMEA 100) Jonsered 1992, σσ. 89 κ.ἑ.· T. Ganz, Early Greek Myth. A Guide to Literary and Artistic Sources, The Johns Hopkins University Press, Bαλτιμόρη 1993, σσ. 676 κ.ἑ. H. Sarian, V. Machaira, s.v. Orestes, LIMC, VII, 1, 1994, σσ. 68 κ.ἑ.· H.A. Shapiro, Myth into Art. Poet and Painter in Classical Art, Λονδίνο-Nέα Ὑόρκη 1994, σσ. 134 κ.ἑ.· V. Viret Bernal, «When Painters execute a Murderess: The Representation of Clytaimestra on Attic Vases», στὸ A.O. Koloski-Ostrow, C. L. Lyons, Naked Truths: Women, Sexuality and Gender in Classical Art and Archaeology, Λονδίνο-Nέα Ὑόρκη 1997, σσ. 93-107· S. Fἔllinger, Genosdependezen. Studien zur Arbeit am Mythos bei Aischylos (Hypomnemata 148), Γοττίγγη 2003, σσ. 77 κ.ἑ.
29 Πρβλ. C.A. Lusching, The Gorgon’s Severed Head. Studies of Alcestis, Electra and Phoenissae, (Mnemosyne Suppl. 153), Λέυντεν, Nέα Ὑόρκη, Kολωνία 1995, σ. 149 σημ. 2.
30 Τὸ γεγονός ὅτι ἡ Ἠλέκτρα ἀντιμετωπίζει τὰ κατορθώματα τοῦ Ὀρέστη ἀπό τὴ δικὴ της ὁπτικὴ γωνία ἔχει ἐπισημανθεῖ ἤδη ἀπὸ τούς: G. Arnott, «Double the Vision: A Reading of Euripides’ Electra», Greece and Rome 28, 1981, σσ. 179-192 (ἰδ. σ. 182 κ.ἑ.)· K. Συνοδινού, «H προσωπικὴ αίσθηση του χρόνου της Hλέκτρας και του Ορέστη στην Hλέκτρα του Eυριπίδη», Δωδώνη, 14, 1985, σσ. 65-73· J. Alaux, Le Liège et le filet. Filiation et lien familial dans la tragédie athénienne du Ve siècle av.J.-C., Παρίσι 1995, σσ. 113 κ.ἑ.· M.A. Harder, «Right and Wrong in the Electra’s», Hermathena, 158/99, 1995, σσ. 15-31.
31 Γιὰ τὴν «ἀθλητική» ἀτμόσφαιρα, πρβλ. καὶ Πινδάρου, Πυθιόνικος 11, στ. 36 κ.ἑ. Bλ. καὶ Cl. Calame, «Clytemnestre et Oreste aux jeux pythiques», στὸ Poétique des mythes dans la Grèce antique, Παρίσι 2000, σσ. 95-155 (ἰδ. σ. 113).
Ἡ εἰκόνα τοῦ Ὀρέστη νὰ ὁδηγεῖ ἅρμα τονίζεται ἐπίσης ἀπὸ τὸν Aἰσχύλο (Xοηφόροι στ. 794 κ.ἑ., 1022) καὶ ἀπὸ τόν Σοφοκλὴ πού ἀναφέρεται στὴν δῆθεν συμμετοχὴ τοῦ Ὀρέστη στούς δελφικούς ἀγῶνες (Ἠλέκτρα στ. 47 κ.ἑ., 680 κ.ἑ.).
32 Πρβλ. καὶ τίς ἀναλογίες μεταξύ θυσίας καὶ ἀγώνων (στ. 824-5: ἐξέδειρεν ἢ δρομεὺς / δισσοὺς διαύλους ἱππίους διήνυσεν).
33 Ἡ Easterling, «Tragedy and Ritual», σ. 105 κ.ἑ. διακρίνει τὴν ἀμφιλογία μεταξύ τῆς νίκης τοῦ ἀθλητῆ καὶ τοῦ ἥρωα πολεμιστῆ. Ἀντίθετα ἡ L.D. Myrick, «The Way Up and Down: Trace Horce and Turning Imagery in the Orestes’ Play», Classical Journal, 89, 2, 1994, σσ. 131-48 καὶ ὁ M. Golden, Sport and Society in Ancient Greece, Kαίμπριτζ 1999, σσ. 101 κ.ἑ. τονίζουν μόνον τὴν ἀθλητικὴ εἰκόνα τοῦ Ὀρέστη.
34 Eἶναι ἀσαφές σὲ ποιὸν ἀποδίδεται τὸ δόρυ στὸ ὁποῖο ἀναφέρεται ὁ Ὀρέστης Ἠλέκτρα στ. 389 κ.ἑ.). Γιὰ τὸ ξίφος ὡς ὅπλο τοῦ Ὀρέστη σέ παραστάσεις ἤδη τῶν ἀρχῶν του 6ου π.X. αἰώνα, βλ. καὶ E. Ostby, «Orestes and Clytaimnestra at Selinous», Symbolae Osloenses, 71, 1996, σσ. 9-33.
35 Ὁ Ὀρέστης ὡς ὁπλίτης πλήρως ἐξοπλισμένος μὲ θώρακα, περικεφαλαία καί ξίφος στὸ χέρι ἀπεικονίζεται σὲ ἀττικὸ ἐρυθρόμορφο καλυκόσχημο κρατήρα πού ἀποδίδεται στόν Zωγράφο τῆς Δοκιμασίας (γύρω στὸ 470-460 π.X). Bλ. Aigisthos, LΙMC, ἀρ. 10 (= Prag, The Oresteia, C21, pl. 15-16a = Knoepfler, Les imagiers de l’Orestie, σ. 53, pl. VII, όg. 35-36). Γιὰ τόν Ὀρέστη ὁπλίτη, βλ. ἐπίσης τόν στάμνο τοῦ Zωγράφου τοῦ Tριπτολέμου γύρω στὸ 480-470 π.X. (LIMC, Aigisthos ἀρ. 8 = Prag, The Oresteia, C23, pl. 19 ab), ὅπου εἶναι ἐμφανὴς ἡ περικεφαλαία τοῦ Ὀρέστη. Ἀκόμη τὴν παράσταση σέ ἀττικὸ στάμνο γύρω στὸ 480 π.X. πού ἀποδίδεται στόν Zωγράφο τοῦ Tyszkiewicz (LIMC, Aigisthos ἀρ. 9 = Prag, The Oresteia, σ. 17, C 13 = Knoepfler, ὅπ.π., σ. 48, pl. IV) καὶ στόν στάμνο τοῦ Zωγράφου τῆς Kοπεγχάγης (Bερολίνο F 2184) γύρω στὸ 470 π.X. (LIMC Aigisthos ἀρ. 11 = Prag, The Oresteia, σ. 19, C24 pl. 20 a-b).
36 Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν ἀνάλυσὴ μας παρουσιάζουν ὁρισμένες παραστάσεις τίς ὁποῖες ἁπλῶς θὰ ἐπισημάνουμε, ἐφόσον τὰ ἀποτελέσματα τῶν ἐρευνῶν παραμένουν ἀνοιχτά. Σέ λακωνικὴ κύλικα τοῦ Zωγράφου τοῦ Ἱππέα (Rider Paintrer, γύρω στὸ 550 π.X. πού βρίσκεται στὸ Mουσεῖο τοῦ Λούβρου, E 669A), ἀπεικονίζεται ἕνας πολεμιστὴς πού φέρει περικεφαλαία καὶ κρατεῖ ἀσπίδα διακοσμημένη μέ τὸ πρόσωπο τῆς Γοργοῦς, νὰ ἐπιχειρεῖ νὰ φονεύσει ἕνα φίδι. Λόγω ἔλλειψης ἄλλων στοιχείων γιὰ τὴν ταυτότητα τοῦ πολεμιστῆ, οἱ μελετητές τόν ταυτίζουν συνήθως μέ τόν Kάδμο (Prag, The Oresteia, σ. 45, pl. 29 b (= M.A. Tiverios, s.v. Kadmos, LIMC, V, 1, 1990, ἀρ. 11) ἢ τόν Ἀπόλλωνα (M. Pipili, Laconian Iconography of the Sixth Century B.C., Ὀξφόρδη 1987, σσ. 50 κ.ἑ.). Ἐπίσης τόν Kάδμο ἀναγνωρίζει ὁ Prag (The Oresteia, σ. 46, pl. 29c), σὲ παράσταση μελανόμορφης κύλικας ἀπὸ τόν Zωγράφο τοῦ Ἰσχύλου τοῦ Kαίμπριτζ (Painter of the Cambridge Hischylos, GR. 14.1937), ἐφόσον θεωρεῖ ἀσυμβίβαστη τὴν ταύτιση τοῦ προσώπου μέ τόν Ὀρέστη. Eἶναι ὅμως ἄραγε τόσο ἀσυμβίβαστη ἡ εἰκόνα τοῦ ’Oρέστη νὰ κρατεῖ ἀσπίδα;
Στὴν ἀττικὴ μελανόμορφη λήκυθο τοῦ Zωγράφου τῆς Σαπφοῦς (Mουσεῖο Nάπολη γύρω στὸ 480-70 π.X.) ὁ πολεμιστὴς μέ ἀσπίδα στόν τάφο τοῦ Ἀγαμέμνονα εἶναι μᾶλλον ὁ Πυλάδης. Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι στὴν ἴδια εἰκόνα ἐμφανίζεται καὶ ἕνας ἄλλος πολεμιστὴς μέ βαρύ ὁπλισμὸ (ὁ Ὀρέστης;), ἐνῶ πάνω στόν τάφο-τύμβο ἀπεικονίζεται ἕνα φίδι. Bλ. Prag, The Oresteia, σ. 49, καὶ F1 pl. 33 b-c καὶ G. Berger-Doer, s.v. Elektra I, LIMC, III.1, 1986, ἀρ. 54.
37 Σέ μελανόμορφη ἀττικὴ ὑδρία τοῦ 540 π.X. (βλ. Aigisthos, LIMC, ἀρ. 39), ἕνα ἀπὸ τὰ ὅπλα πού χρησιμοποιεῖ ὁ Ὀρέστης φαίνεται νὰ εἶναι μαχαίρι. Θὰ μποροῦσε ἐπομένως ἡ σκηνὴ τῆς θυσίας νὰ προηγεῖται κατὰ ἕναν αἰώνα ἀπὸ αéτὴ τῆς Ἠλέκτρας; Bλ. καὶ D. Knoepfler, Les imagiers de lὈrestie. Mille ans d’art antique autοur d’un mythe grec (Université de Neuchatel 1993), Zυρίχη 1993, σ. 40, Pl. I.
38 Oἱ σύγχρονοι ἐρμηνευτὲς ποὺ σχολιάζουν τὴ σημασία τοῦ δόλου δέν δίνουν σημασία στὴ χρήση τοῦ ἄσκευον ἀσπίδος. Bλ. γιὰ παράδειγμα, L. MacLeod, Dolos and Dike in Sophokles’ Elektra, Λέυντεν-Bοστώνη-Kολωνία 2001 (Mnemosyne Suppl. 219), σσ. 30 κ.ἑ.
Kάποιος ὑπαινιγμὸς σὲ χάλκινα ὅπλα ποὺ βρίσκονται κρυμμένα στοὺς θάμνους λανθάνει ἴσως στοὺς στ. 54-55 τῆς Ἠλέκτρας τοῦ Σοφοκλῆ (τύπωμα χαλκόπλευρον..θάμνοις..κεκρυμμένον). Bλ. καὶ Fr. M. Dunn, «Orestes and the Urn (Sophocles, Electra 54-55)», Mnemosyne 51, 1998, σσ. 438-441.
39 Bλ. S. Constantinidou, «The Vision of Homer: The Eyes of heroes and gods», Antichton 28, 1994, σ. 7 και σημ. 22.
40 Ὁ Walsh, «The First Stasimon of Euripides’ Electra», σ. 284 σημ. 13 συγκρίνει τὴ φράση λαιψηρῶι ποδί ποὺ ἀναφέρεται στὸν Ὀρέστη (στ. 549) μὲ τὴν ταχύτητα τοῦ Ἀχιλλέα ὅπως αὐτὴ εἶναι γνωστὴ ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα (Φ 264 λαιψηρόν) καὶ δηλώνεται καὶ στὴν Ἠλέκτρα (στ. 439 κοῦφον ἅλμα, στ. 451 ταχύπορον).
41 Πρβλ. καὶ Eὐριπ. Ὀρέστης, στ. 1479-1480, ὅπου τὴ μορφὴ τοῦ Ἕκτορα ἔχει πάρει ὁ Πυλάδης. Zωντανός θρηνεῖται καὶ ὁ Ἀχιλλεὺς ἀπὸ τίς Nηρηίδες, Ἰλιάς Σ 50-67.
42 Γιὰ τόν ὁπλισμὸ τοῦ Ἀγαμέμνονα, πρβλ. καὶ Ὁμήρου Ἰλιάς B 36-37. Bλ. Becker, The Shield of Achilles, σ. 67 κ.ἑ.
43 Ὁ συμβολισμός τῶν Πλειάδων παραπέμπει σὲ εἰκόνα καταστροφῆς καὶ συγκεκριμένα στὴν καταστροφὴ τῆς Tροίας. Bλ. R.S. Fisher, A.-M. Lewis, «Agamemnon, Troy and the Pleiades», Revue Belge de Philologie et d’Histoire, 57, 1984, σσ. 5-15.
44 Πρβλ. Xοηφόροι στ. 938 διπλοῦς λέων. Eἰκόνα ποὺ ὁ Eὐριπίδης ἐκφράζει μὲ σαφήνεια στόν Ὀρέστη (στ. 1400 κ.ἑ.), ὅπου τὰ δύο δίδυμα λιοντάρια ποὺ μπῆκαν στὸ παλάτι εἶναι ὁ Ὀρέστης καὶ ὁ Πυλάδης.
45 Πρβλ. καὶ στ. 1251-2: οὐ γὰρ ἔστι σοὶ πόλιν / τήνδ’ ἐμβατεύειν. Ὁ ὅρος ἐμβάτευσις ἀνήκει στὸ πολιτικὸ λεξιλόγιο καὶ σχετίζεται μὲ τὴν τελετὴ ἐνθρόνισης. Bλ. M. del Carmen Cabrero, «El detecho de sucesion en la Electra de Sόfocles», Emerita, 67. 2, 1999, σσ. 341-354 (ἰδ. σ. 343 κ.ἑ.).
46 Πρβλ. καὶ Eὐριπίδη, Ὀρέστης 997 κ.ἑ. Bλ. V.J. Rosivach, «The “Golden Lamb” Ode in Euripides’ Electra», Classical Philology, 73, 1978, σσ. 189-199 (ἰδ. σ. 193, γιὰ τὸν στ. 726 κ.ἑ. τῆς Ἠλέκτρας). Γενικὰ γιὰ τὸ μύθο τοῦ χρυσοῦ ἀρνιοῦ, R. Aélion, Euripide héritier d’Eschyle, τόμ. I, Παρίσι 1983, σσ. 83 κ.ἑ. καὶ A. Moreau, «Les sources d’Eschyle dans l’Agamemnon : silences, choix, innovations », REG, 102, 1990, 300-53 (ὁ ὁποῖος, σελ. 333 σημ. 10, ἀνάγει τὸ ἐπεισόδειο στὴν Ἀλκμαιονίδα).
47 Ἡ S. Karouzou, s.v. Astra, LIMC, II, 1, 1984, σσ. 904 κ.ἑ. (ἰδ. σσ. 921 κ.ἑ. τονίζει καὶ τὴ σχέση τῶν ἄστρων αὐτῶν μέ τόν Περσέα καὶ τὸν Πήγασο).
48 Ὁ M. Davies, «Euripides’ Electra: The Recognition Scene Again», Classical Quarterly, 48, 1998, σσ. 389-402 (ἰδ. σ. 397 σημ. 39) συσχετίζει τοὺς στ. 983 κ.ἑ. τῶν Xοηφόρων μὲ τοὺς στ. 1117 κ.ἑ. τῆς Ἠλέκτρας.
49 Γιὰ τούς πιθανούς νοητικούς συσχετισμούς, λόγω κοινοῦ ὀνόματος, ἀνάμεσα στίς δύο Ἠλέκτρες, βλ. Fischer, Lewis, «Agamemnon, Troy», σ. 14.
50 A.G. Batcheleder, The Seal of Orestes. Self-Reference and Authority in Sophocles’ Electra, Λονδίνο 1995, ἰδ. σ. 111 κ.ἑ.
51 Σύμφωνα με τόν Φερεκύδη (FGrHist 3 F11) καὶ τὸ παπυρικὸ ἀπόσπασμα ποὺ σώζει ἕνα τμῆμα ἀπὸ τὸ Ὑπόμνημα τοῦ Θέωνα (P. Oxy 31, 2536) ὁ Περσεύς, ὅταν ἐπέστρεψε στὴ Σέριφο καὶ στόν Πολυδεύκη, ἔδειξε, κατὰ τὴ διάρκεια συμποσίου, τὸ κεφάλι τῆς Mέδουσας μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἀπολιθωθοῦν ὅλοι. Bλ. καὶ Πινδάρου, Πυθιόνικοι, μετ. Γιάννης Oἰκονομίδης, Eἰσαγωγὴ καὶ Σχόλια Δανιὴλ Ἰακώβ, Ἡράκλειον 1994, σσ. 352 κ.ἑ. καὶ F. Jouan, H. Van Looy, Euripide, tom. VIII, 2e partie Fragments, Παρίσι 2000, σσ. 77 κ.ἑ.
52 Bλ. καὶ Eὐριπίδη, Ἄλκηστις στ. 1118, ὅπου ὁ Ἡρακλῆς μιλώντας στὸν Ἄδμητο, ποὺ πιάνοντας τὴν ξένη γυρίζει τὸ κεφάλι του πρός τὴν ἄλλη μεριά, τοῦ λέει ὅτι ἐνεργεῖ ὡς ἐὰν ἔκοβε τὸ κεφάλι τῆς Γοργόνας (Γοργόν’ ὡς καρατομῶν). Ἐπίσης στὶς Φοίνισσες ἡ Ἰοκάστη μιλώντας στὸν Ἐτεοκλῆ τονίζει ὅτι δὲν ἀντικρύζει τὸ πρόσωπο τῆς Γοργόνας ἀλλὰ τὸν ἀδελφὸ του (στ. 455-6, οἱ γάρ τε λαιμότμητον εἰσορᾶς κάρα/Γοργόνος, ἀδελφὸν δ\εἰσορᾶς ἥκοντα σόν).
53 Oἱ σκηνογραφικές λεπτομέρειες εἶναι ἀσαφεῖς. Δέν γνωρίζουμε ἂν ὁ Ὀρέστης κρατεῖ ἢ ὄχι τὸ κεφάλι τοῦ Aἰγίσθου ἐπὶ σκηνῆς. Ὁ D. Kovacs («Where is Aegisthus’ Head?», Classical Philology, 82, 1987, σσ. 139-141), ὑποστηρίζει ὅτι πρόκειται γιὰ παρανάγνωση τοῦ κειμένου καὶ ὅτι δέν ἔχουμε ἀποκεφαλισμό.
Ἀσάφεια γιὰ τὸ ἂν πρόκειται γιὰ τὸ κεφάλι ἢ τὸ σῶμα διακρίνει ἡ Easterling («Tragedy and ritual», σ. 105 σημ. 52), γιὰ τὴν ὁποία οὔτως ἢ ἄλλως τὸ σῶμα ἔρχεται ἐπὶ σκηνῆς ἀργότερα (στ. 959-61). Ὁ Rehm (The Play of Space, σ. 191), θεωρεῖ πολύ πιθανὸ νὰ ἔχουμε ἀποκεφαλισμό. Σύνοψη τοῦ προβληματισμοῦ παραθέτουν ὁ Cropp, Electra, σ. 157 (σχόλια στὸν στ. 855-7) καὶ ὁ C.W. Marshall, «Theatrical Reference in Eurpides’ Electra», στὸ Cropp, Lee, Sansone, Euripides and the Tragic Theatre, σσ. 325-341 (ἰδ. σ. 334).
54 Σὲ ἀττικὴ πελίκη γύρω στὸ 500 π.X. πού ἀποδίδεται στὸ Zωγράφο τοῦ Bερολίνου (Bιένη 3725), ὁ Ὀρέστης ὁπλισμένος ἀλλὰ χωρὶς περικεφαλαία ἀποστρέφει τὸ κεφάλι του γιὰ νὰ μὴν ἀντικρύσει τὸν Aἴγισθο (LIMC, Aigisthos ἀρ. 6 = Prag, The Oresteia, C11 καὶ Pl. c-d = Knoepfler, Les imagiers de lὈrestie, σ. 42 καὶ pl. II-III).’Eπίσης σὲ ἀττικὸ ἐρυθρόμορφο κιονωτὸ κρατήρα (Aigisthus Painter, Bologna 230) γύρω στὸ 470 π.X., ὁ Ὀρέστης στρέφει τὸ κεφάλο του πίσω ἀπὸ τὸν ὦμο του πρός τὴν Kλυταιμνήστρα, ποὺ ἔρχεται κρατώντας τὸν πέλεκυ (=Aigisthos, LIMC, ἀρ. 12 = Prag, The Oresteia, C19 καὶ Pl.12c-d).
55 Ἐπειδὴ ὁ ποιητὴς μὲ τὴν ἀναφορὰ του στὴν κόρη τοῦ Tυνδάρεω δὲν εἶναι σαφὴς στὸ ἂν ὑπονοεῖ τὴν Ἑλένη ἢ τὴν Kλυταιμνήστρα, ἔχουν διατυπωθεῖ ἀρκετές ὑποθέσεις σχετικὰ μέ τὴν ταυτότητα τοῦ συγκεκαλυμμένου προσώπου. Πάντως ἡ πλειονότητα τῶν μελετητῶν κλίνει πρός τὸ νὰ ἀποδεχτεῖ τὴν ἔμμεση, πλὴν σαφῆ, ἀναφορὰ τοῦ ποιητῆ στὴν Kλυταιμνήστρα. Bλ. Denniston, Euripides Electra, σ. 109 (σχόλια στόν στ. 480-1)· O’Brien, «Orestes and the Gorgon», σ. 16 σημ. 7· Crοpp, Electra, σ. 133 (στ. 481)· Pippin-Burnett, Revenge, σ. 245 σημ. 74. Mάλιστα ὁ Burkert, «Ein Datum für Euripides’ Elektra», σ. 67 σημ. 12 ἐπιμένει στὸ πρόσωπο τῆς Kλυταιμνήστρας γιὰ τὸ λόγο ὅτι μόνο αὐτὴ στὸ ἔργο ἀποκαλεῖται Tυνδαρὶς (στ. 13, 60, 117, 480, 806, 989, 1018). Ἀντίθετα, ὁ Jouanna, «Qui est la fille de Tyndare?», πού παρατηρεῖ την ἐξέχουσα θέση τοῦ Ἀχιλλέα στὸ στάσιμο, καὶ τὴν ἰσχνὴ παρουσία τοῦ Ἀγαμέμνονα ὁδηγεῖται στὸ συμπέρασμα ὅτι πρόκειται γιὰ τὴν Ἑλένη, τὴν αἰτία τοῦ πολέμου. Δὲν λαμβάνει ὡστόσο ὑπόψη του τὸ σύνολο τῆς πλοκῆς τοῦ ἔργου καὶ τοὺς ὑπαινιγμοὺς στὸ ρόλο τῆς Kλυταιμνήστρας στὸ δεύτερο μισὸ τῆς ὠδῆς.
56 Bλ. καὶ M. Lloyd, The Agon in Euripides,’Oξφόρδη 1992, σσ. 62 κ.ἑ. Γιὰ τὰ πολιτικὰ ἐπιχειρήματα στὸ λόγο τῆς Kλυταιμνήστρας, βλ. καὶ Michelini, Euripides and the Tragic Tradition, σσ. 219 κ.ἑ.· H.P. Foley, Female Acts in Greek Tragedy, Πρίνστον,’Oξφόρδη 2001, σσ. 234 κ.ἑ.
57 Ἀναλογίες πού ἔχουν ἐπισημανθεῖ καὶ ἀπὸ τὴν King, «The Force of Tradition».
58 Tοὺς συνειρμοὺς ἀνάμεσα στὶς φράσεις τροπαῖα, δείγματα (στ. 1174) καὶ δείματα (στ. 456) καὶ τροπαῖοι (στ. 459) ἔχει ἐπισημάνει καὶ ὁ O’ Brien, «Orestes and the Gorgon», 24 σημ. 18.
59 Γιὰ τὸν Δία ὡς προστάτη τοῦ οἴκου στὸν Ἀγαμέμνονα, βλ. M. Grifόth, «Brillian Dynasts: Power and Politics in the Oresteia», Classical Antiquity 26, 1995, σσ. 62-129 (ἰδ. σ. 105 κ.ἑ.).
60 Πβλ. καὶ Aἰσχύλου, Xοηφόροι στ. 775 ὅπου ὁ χορός ἀναμένοντας τὴν ἄφιξη τοῦ Ὀρέστη ὡς Περσέα ἐπικαλεῖται τὴ βοήθεια τοῦ Δία: εἰ τροπαίαν Zεὺς κακῶν θήσει ποτέ.
Γιὰ τίς ἐπικλήσεις στίς θεότητες τοῦ Ἄργους στὴν Ἠλέκτρα, βλ. καὶ Cropp, Electra, 146 κ.ἑ.
61 Σύμφωνα μέ τόν Παυσανία (2. 24. 3) τὸ ξόανο τοῦ Δία ἦταν «Λαομέδοντος πατρῷον». Bλ. καὶ Piérart, «Le bouclier d’Athéna», σ. 179· M.-F. Billot, «Sanctuaires et cultes d’Athéna à Argos », Opuscula Atheniensia, 22-23, 1997-1998, σσ. 7 -52 (ἰδ. 17 κ.ἑ.).
62 Bλ. παρακάτω, σημ. 83, 84.
63 Γιὰ τὸ μύθο τοῦ Bελλερεφόντη, βλ. Ἀ. Γκάρτζιου-Tάττη, «Ὁ Ποσειδῶν στὸ θέατρο τοῦ Διονύσου», Δωδώνη, Φιλολογία, 29, 2000, σσ. 238-364 (ἰδ. σ. 332 κ.ἑ.)· Jouan, Van Looy, Euripide, Tom. VIII, σσ. 1 κ.ἑ.· Cl. Calame, «Bellérophon et la pragmatique du récit épique», στὸ Poétique des mythes dans la Grèce antique, σσ. 71-93.
64 Bλ. N. Yalouris, Pegasos: The Art and the Legend, Ἀθήνα 1975· K. Schefold, Die Urkönige, Perseus, Bellerophon, Herakles und Theseus in der klassishen und hellenistichen Kunst, Mόναχο 1988· C. Lochin, s.v. Pegasos, LIMC, VII, 1, σσ. 214 κ.ἑ.
65 Ὅπως φαίνεται καὶ στόν Ἴωνα ὅπου συμπλέκονται (στ. 201 κ.ἑ.) ὁ Πήγασος καὶ οἱ Γοργόνες ποὺ σκεπάζουν τὸ ναὸ τοῦ Φοίβου, ἐνῶ γίνεται μνεία καὶ τῆς Γοργοῦς, τὴν ὁποία ἐφόνευσε ἡ Ἀθηνᾶ (στ. 992) καὶ μὲ τὸ δέρμα κάλυψε τὴν αἰγίδα, καὶ τόν θώρακα (στ. 993 ἐχίδνης περιβόλοις óπλισμένον).
Γιὰ τὴ σπάνια παρουσία τῶν Γοργόνων στούς Δελφούς, βλ. J.A.D. Irving, «Gorgons at Delphi? Euripides’Ion 224», Rheinishes Museum für Philologie, 142, 1999, σσ. 9-15.
66 Bλ. παραπάνω σημ. 15, 16 καὶ Sancassano, Il serpente e le sue immagini, σσ. 75 κ.ἑ., 159 κ.ἑ.
67 Σύμφωνα μέ τόν C.W. Marshall, «The Next Time Agamemnon Died», Classical World, 95.1, 2001, σσ. 59-63, δέν εἶναι βέβαιο ποιὸ ὅπλο χρησιμοποίησε ἡ Kλυταιμνήστρα στὴν Ὀρέστεια τοῦ Aἰσχύλου, ἀλλὰ στόν Eὐριπίδη εἶναι σαφὴς ἡ χρήση τοῦ πέλεκυ.
68 Παραπάνω σημ. 44.
69 Bλ. A. Schnapp, Le Chasseur et la cité : chasse et érotique en Grèce ancienne, Παρίσι 1997, σ. 56.
70 Γιὰ τίς ἀναλογίες μέ τὴν οὐλὴ τοῦ Ὀδυσσέα (Ὁμήρου, Ὀδύσσεια 217-9), βλ. B.E. Goff, «The Sign of the Fall: the Scars of Orestes and Odysseus», Classical Antiquity, 109, 1991, σσ. 259-67· Lange, Euripides und Homer, σσ. 90 κ.ἑ.
71 Πρβλ. καὶ στ. 211, 1297, 1304.
72 Bλ. Prag, The Oresteia, σσ. 35 κ.ἑ.· Y. Morizot, s.v. Klytaimnestra, LIMC, VI, 1, 1992, σσ. 72 κ.ἑ.· Föllinger, Genosdependenzen, σσ. 77 κ.ἑ., γιὰ τὴν προβληματικὴ παρουσία τῆς σκηνῆς τῆς δολοφονίας τῆς Kλυταιμήστρας στήν τέχνη τῆς ἀρχαϊκῆς ἐποχῆς.
Ἀξίζει, πάντως, νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ Ἀ. Λεμπέση, «Tελετουργία καὶ μύθος στίς κρητικές παραστάσεις τοῦ 7ου π.X. αἰώνα», στὸ EIΛAΠINH. Τόμος τιμητικός γιὰ τόν καθηγητὴ Nικόλαο Πλάτωνα, Ἡράκλειον Kρήτης 1987, σσ. 125-138, ὑποστηρίζει ὅτι ὁ κύκλος τῆς Ὀρέστειας εἶναι γνωστός ἀπὸ τρία κρητικὰ ἔργα τοῦ πρώιμου, μέσου καὶ ὕστερου 7ου π.X αἰώνα (ἰδ. σ. 127 ὅπου σὲ ἀνάγλυφο κρητικὸ πίθο τῆς μέσης δαιδαλικῆς περιόδου ἀπεικονίζεται ὁ φόνος τῆς Kλυταιμνήστρας ἀπὸ τόν Ὀρέστη). Bλ. καὶ Knoepfler, Les imagiers de l’Orestie, σ. 21 κ.ἑ., fig. 6 = LIMC, s.v. Klytaimnestra, ἀρ. 40. Περιμένουμε, ὡστόσο, τὴν τελικὴ ἑρμηνεία τῶν ἀρχαιολόγων.
73 Ἡ παγίδα αὐτὴ ἔχει ὀνομασθεῖ ποικιλοτρόπως: δίκτυον (Ἀγαμέμνων στ. 1115), πέπλοισι (Ἀγαμέμνων στ. 1126), ἀμφίβληστρον (Ἀγαμέμνων στ. 1382 καί Xοηφόροι στ. 492), ἀράχνης ἐν ὑφάσματι (Ἀγαμένων στ. 1516), ἀρκύν (Xοηφόροι στ. 1000), ἄγρευμα (Xοηφόροι στ. 998, Ὀρέστης στ. 25), ποικίλοις ἀγρεύμασι (Eὐμενίδες στ. 460), φάρος (Eὐμενίδες στ. 634), δαιδάλωι πέπλωι (Eὐμενίδες στ. 635). Γιὰ τόν περίεργο αὐτόν χιτώνα, βλ. καὶ τὸν καλυκοειδὴ κρατήρα τοῦ Zωγράφου τῆς Δοκιμασίας (Bοστώνη MFA 63. 1246 = LIMC, Agamemnon 89 = Aigisthos 10 = Klytaimnestra 3 = Prag, The Oresteia, Pl. 3 = Knoepfler, Les imagiers, pl. VII, fig. 35-36).
74 Ὁ τρόπος πού ἀντιμετωπίζει τὴν Kλυταιμνήστρα θυμίζει τὴ συμπεριφορά τοῦ Περσέα ἀλλὰ καὶ τὸ φόνο τοῦ Ἀγαμέμνονα. Ὁ Cropp, Electra, σσ. 180 κ.ἑ. (σχόλια στὸν στ. 1221) διακρίνει ἐπίσης καὶ ἀναλογίες μὲ τὴν στάση τοῦ Ἀγαμέμνονα κατὰ τὴ θυσία τῆς Ἰφιγένειας, ὁ ὁποῖος ἀπέστρεψε τὸ κεφάλι του κρατώντας πέπλο μπροστὰ στὰ μάτια του (Ἰφ. ἡ ἐν Aὐλ. στ. 1547-50), παράσταση πού ἐπαναλήφθηκε ἴσως σὲ χαμένο πίνακα τοῦ ζωγράφου Tιμάνθη στὰ μέσα τοῦ 4ου π.X. αἰώνα (βλ. O. Touchefeu, I. Krauskopf, s.v. Agamemnon, LIMC, I, 1, 1981 ἀρ. 31) καὶ ἀναφέρεται καὶ σέ τοιχογραφία τῆς Πομπηίας (ἀρ. 41).
75 Γιὰ τίς σχέσεις τῆς ἀγριότητας μὲ τὴ μητροκτονία, βλ. F.I. Zeitlin, Playing the Other. Gender and Society in Classical Greek Literature, Σικάγο, Λονδίνο 1996, σσ. 99 κ.ἑ.
76 Γιὰ τὸ ρόλο τοῦ Kάστορα, βλ. D. Kovacs, «Castor in Euripides’ Electra (El. 3077-13 and 1292-1307)», Classical Quarterly, 35, 1985, σσ. 306-314· Michelini, Euripides and the Tragic Tradition, σσ. 225 κ.ἑ.· Pippin Burnett, Revenge in Attic and Later Tragedy, σ. 67.
77 Bλ. J.-Cl. Moretti, «L’implantation du theâtre d’Argos dans un lieu plein de sanctuaires», στὸ A. Pariente, G. Touchais, Άργος και Aργολίδα. Tοπογραφία και πολεοδομία (Πρακτικὰ Διεθνούς Συνεδρίου Aθήνα-Άργος 28/4-15 1990, Aθήνα 1998, σσ. 233-259 (ἰδ. 237 καὶ fig. 15-18).
78 Ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα ἔχει σχεδόν ἐκμηδενισθεῖ στὴν Ἠλέκτρα ὅπου οἱ ἀναφορές εἶναι ἐλάχιστες (βλ. γιὰ παράδειγμα στ. 87, 221, 400 κ.ἑ., 971-2, 1190 κ.ἑ., 1245 κ.ἑ., 1266 κ.ἑ., 1296-1303). Ἐντύπωση μάλιστα προκαλεῖ τὸ γεγονός ὅτι ὁ Ὀρέστης (στ. 1190 κ.ἑ.) καὶ ὁ Kάστωρ (στ. 1245 κ.ἑ.) ἀμφισβητοῦν τὴ δύναμη τῶν χρησμῶν τοῦ θεοῦ.
79 Ἡ Ἀθηνᾶ φορώντας τὴν Aἰγίδα, ὁ Ὀρέστης, ὁ Ἀπόλλων καὶ ἡ Ἐρινύα ἀπεικονίζονται σὲ κιονωτὸ κρατήρα γύρω στὸ 440 π.X. (Duomo Painter, Λοῦβρο K 343). Bλ. καὶ Prag, The Oresteia, E6, pl. 31a.
80 Γιὰ τὴ σύμφυρση τῶν χαρακτηριστικῶν, βλ. παραπάνω σημ. 19 καὶ Crοpp, Electra, σ. 184 (στ. 1252).
81 Για τὴν ἐμφάνιση τοῦ γοργονείου στὴν αἰγίδα καὶ στὴν ἀσπίδα τῆς Ἀθηνᾶς, βλ. s.v. Gorgo, LIMC, ἀρ. 214-216· M. Halm-Tisserant, «Le Gorgoneion, emblème d’Athéna. Introduction du motif sur le bouclier et l’égide», Revue Archéologique, 1986, σσ. 245-278· P.A. Marx, «The Introduction of the Gorgoneion to the Shield and Aegis of Athena and the Question of Endoios», Revue Archéologique, 1993, σσ. 227-268 (συμπληρώνει καὶ ἀναθεωρεῖ τίς θέσεις τῆς Halm-Tisserant καὶ φθάνει γύρω στὸ 600 π.X. γιὰ ἀσπίδα καὶ στὸ 540 π.X γιὰ τὴν αἰγίδα)· Ὁ K.J. Hartswick, «The Gorgoneion on the Aigis of Athena», Revue Archéologique, 1993, 269-292 (ἰδ. 282) θεωρεῖ τὸ γοργόνειο σύμβολο τῆς πόλης. Ὁ N. Robertson, «Athena as Weather Goddess: The Aigis in Myth and Ritual», στὸ S. Dalby, A. Villing, Athena in the Classical World, Λέυντεν-Bοστώνη-Kολωνία, 2001, σσ. 29-55 παραθέτει τὶς μυθολογικὲς μαρτυρίες ποὺ συνδέουν τὴν αἰγίδα μὲ τὸ Παλλάδιο καὶ τὰ μετεωρολογικὰ φαινόμενα.
82 Πρβλ. καὶ Aἰσχύλου, Eὐμενίδες, στ. 79-80, 242, 259, 409. Tὰ σωζόμενα ἀρχαιολογικὰ δεδομένα εἶναι μεταγενέστερα ἀπὸ τὴν Ἠλέκτρα τοῦ Eὐριπίδη. Σὲ κωδωνόσχημο κρατήρα γύρω στὸ 415-390 π.X. ὁ Ὀρέστης ἀπεικονίζεται γραπωμένος ἀπὸ τὸ Παλλάδιο (LIMC, s.v. Orestes, ἀρ. 61 = H. Cassimatis, s.v. Athena, LIMC, II, 1, 1984, ἀρ. 116). Σέ ἀμφορέα τοῦ 340-330 π.X. ὁ Ὀρέστης γονατιστὸς σὲ βωμὸ (LIMC, s.v. Orestes, ἀρ. 44).
83 Βλ. Piérart, «Le bouclier d’Athéna», σσ. 179 κ.ἑ. Billot, «Sanctuaires et cultes d’Athéna ἀ Argos», σσ. 33 κ.ἑ.
84 Εἰς Λουτρὰ τῆς Παλλάδος, στ. 35-42. Βλ. καὶ A.W. Bulloch, Callimachus, the Fifth Hymn, Καίμπριτς 1985, σσ. 145 κ.ἑ. (σχόλια στὸν στ. 35-42) Billot, «Sanctuaires et cultes d’Athéna à Argos», σσ. 10 κ.ἑ, 35 κ.ἑ.
85 Σύμφωνα μὲ τὸν Παυσανία (2. 18, 5-9), οἱ Ἡρακλεὶδες, ἀπόγονοι τῶν Περσειδῶν κατῆλθον κατὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ Τισαμενοῦ, ἀπογόνου τοῦ Ὀρέστη.
86 G. Nagy, «The Shield of Achilles: Ends of the Iliad and Beginning of the Polis », στὸ S.H. Landοn, New Light on a Dark Age: Exploring the Culture of Geometric Greece, University of Missouri, 1997, σσ. 194-207α Frontisi-Ducroux, «Avec son diaphragme visionnaire».
Auteur
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Des femmes en action
L'individu et la fonction en Grèce antique
Sandra Boehringer et Violaine Sebillotte Cuchet (dir.)
2013