Desktop versionMobile version

Les intraduisibles du patrimoine en Afrique subsaharienne

 | 
Danièle Wozny
, 
Barbara Cassin

E Fulfulde. Kelmiije ndonaandi ɗe pirotaako ender afrik les-saharaa

4. Faade e janngo

Full text

Resorde pinal e ndonaandi e nder Afrik les-saharaa

1So ƴeewraama to maanaa mum kuuɓtidinɗo too, ndonaandi firti ko ko ndon-ɗen koo. Nguun ɗoon ndonu, ina waawi wonde to nguurndam, to ɓanndu, to ko tawaa; tee kadi, ko ngu ndonu pinal abadan, ko alda e jeddi. Ina jahdodinee noon, ummoraade to Mawɓe, e ngoo ɗoo firo yaajtungo, maanaa miijnoore Aada, ko nganndu-ɗaa koo, kañum, faamirtee tan ko huunde fotnde ɓennineede e hakkunde yonaaji. So rewaama e ndee ɗoo yi’annde noon, ina waawi wi’eede wonde ndonaandi kam waawaa ɓennineede kañum fof, ina waawi boom waylaade to darnde mum, walla nii woppee, welsindee, suyta, walla nii fusee.

2No waawnoo waade fof noon, ndonaandi ko ɗum fofof ceedtotooɗo daawal e nder jahdu jamaanu renndo, walla daartol dene wertaango leydi ɓurɗe yaajde. Ina waawi feeñrude e ayaawo gene tawaaɗe, pinalyanke walla geɗe guurɗe keɓtinaaɗe nginniraa ngol ɗoo konngol, camorngol tan, hono «ndonaandi pinal ndi memotaako, walla ndonaagu».

3Ndonaandi pinal e tawaandi ndi Afrik ndii, endi dookaa reppere, heen sahaaji, haa arti noon e jattiiji binnditaaɗi ɗii e doggol ndonaandi aduna ngol. Jattiiji ganni leydi ɗii, ndonu koloñaal nguu, haa yottii kowkiiji jenaale ɗii, fof ina njanee pusee, heen sahaaji, tawa ko e dow belaaɗe mehe. Kono, so artii e Ndonaagu [ndonaandi ndi memotaako ndii], ngu nganndu-ɗaa nguu ko golliyankooɓe mum ngoni ardiiɓe ɓee e nder renndooji ɗii e jaati, wonaa noon ɗum yahrata.

4Ndenne dee, ina waɗi goongaaji puŋŋiniiɗe e gite. Nanndal kaawningal ina woodi hakkunde «ranwa-daaɗe-wutte’en» (hono yimɓe tuubakiri ɓee), fusatɓe ɓee jattiiji keertaaɗi, e nder gure teeruuje Afrik ɗee e haangaaɓe Alla ɓee ɓe nganndu-ɗaa, hanki tan, eɓe mbaɗi musiiba ɓurɗo jaasde to Gawo e Tumbutu, Mali, nde ɓe ngoni ndee e fusde gaññeeje (baamuule horma) ɗee. Ko waɗdi koo ɓee ɗoo sonngooɓe ndonaandi Afrik ɗiɗo, ko waɗde ndee ko’e maɓɓe jananɓe e mayri. Ɓe nji’ataa ko’e maɓɓe e ndii ɗoo ndonaandi; ndeen noon, e miijo maɓɓe, ndi haanaani yonineede yonaaji garooji ɗii. E ndee ɗoo leƴƴannde, haangaaɓe Alla ɓee e «kapiteen mbaylaari’en» ɓee fof, hare maɓɓe ko wootere: ko salaa (yeddude) oya. Jaɓtude wonde jiimgol koloñaal ngol, ko ɗum baɗal daartol jamaanu, ɗum wonaa jaarde njimaandi.

5E nder ɗuum ɗoon noon, toɓɓere daɗndugol ndonaandi Afrik ndii, ɓeydootoo tan ko jilɓaade. Keɓtingol e binndugol humpito wonande nokkuuji ciwtorgol ɗii, kam e jattiiji e monimaaji ɗii, fof foti naatdude ko e jooopal peewnugol leydeele pawingol e pinal. Peewnugol nokkuuji ciwtorɗe ngol, ko ɗum bannge baɗɗo fayiida wonande daɗndugol ɓure jogorɗe suytineede ɗee, to muumal ɓalli majje. Baɗtugol e monimaaji, no waawiraa fof, wonande nokkuuji ciwtorgol ɗii, ina fotnoo wallitde, e dow ballal joom e aadaaji ɓee, e ɗee ɗoo geɗe: waɗde binndanɗe humpito, e feññinde, e nder wiiwo ngoo, denndaangal ɗii ɗoo nokkuu ɗi nganndu-ɗaa ɗi teskinii daartol jamaaji (leƴƴi) ngol, tee golwole mawɗe na mbaɗaa heen.

6Oon sahaa, maa en mballit e sihnude janngo won e aadaaji ɗii, tee kadi, e kala sahaa, maa en mballit e haɗdude ɗi e yejjiteede, ko boni boni kala. Ko ɗuum woni feere ɓurnde yumtude, ngam anndinde ɓee ɗoo seedeeɓe deƴƴuɓe, ñiɓɓe daawe jahdu jamaanu leƴƴi men. Golle e baɗle men hannde ɗee ne, sikke alaa, maa ngonoy janngo geɗal e nder ndonaandi ndi seerataa e feewniteede.

Ummoraade e toɓɓere keeri leyɗe, fa’a e ƴellitgol pine taƴcakeeriije

7Gila leyɗeele mayri ɗee keɓi jeytaare hakkunde-leyɗe, Afrik seeraani e luhre keeri kam e woldeeje hakkunde leyɗe. E ko ɓuri heewde, diidi keeri leyɗe ɗii caabiima luhre petelaaji keewɗe, ɗe nganndu-ɗaa bone batte majje e dow ɓamtaare ngalu e yimɓe ɓee alaa mo waawi ɗum iimaade.

8Ina jojjunoo, ɗiin ɗoon nokkuuji, ceŋginiiɗi e nder ndigire Afrik ɗee, ɗi njuurnitee, gila e hawriinde Berleŋ (1884) feccunoonde ndee duundeeri Afrik, haa e jamaanu jeytaaje lelnunooɗe ɗee wonde woto keeri donaaɗi e jamaanu njimaandi ɗii meme (sarɗi Fedde Ngootaagu Afrik).

  • 1 Getoo (ghetto, e ɗemɗe tuubakooɓe) : leegal waasɓe e tumarankooɓe ɓaleeɓe, uddangal, uddingal, to E (...)

9Haa hannde, faandaare wi’anoonde ndee, maanaa haɗande duundeeri ndii caɗeele kese kadi, heɓaaka tawa. Leƴƴi dennduɗi kala huunde, keeri koloñaal ɗii peccii ɗi; lappi eggirɗi taƴaama, golle e baɗle pinal ɓurnooɗe yeñde e fooynude hanki ngeƴƴilaama e nder getooji1 keertoraaɗi keeri leyɗe bi’aaɗi ko ɗi keeri jeyal hoore mum.

10Ƴellitgol jokkondire pine e tawaaɗe ɗee, ko ɗuum wonndoo feere ɓurnde yumtande momtugol keeri politik donaaɗi ɗii e laamuuji tuubakooɓe. Yeruuji ɗi paalaaka, tee kadi ɗi ɓennii keeri ɗii, hono «ngaluuji jokkondirɗi», ko wa’i no kaaƴe megaalit ɗe Senegammbi ɗee, e Parka «W» oo, Laabi njamndi ɗii, ekn., ina potnoo ƴelliteede ngam tiiɗtinde tammborɗe ngootaagu duundeeri Afrik ndii e goonga e goonga.

Casi ndonaandi ɗii to batte ngalu: darnde turismo

11Golliyankooɓe e ardiiɓe ngenndiiji ɓee, eɓe kumpitii tigi ko woni koo casi batte ngalu jowitiiɗi ɗii e ƴellitaare turismo «ndonaandi», e mbaadiiji mum kala; eɓe nganndi kadi batte timmuɗe gonɗe ɗee e heɓtineede to bannge Unesco too. Turismo noon, ina waawi wallitde e ustugol baasal, fawaade e cosgol gollirɗe, walla udditgol laabi jeeyirɗi, ko ɗum addana waɗooɓe ngaluuji e sarwissaasi e nder leydi koo; kono noon, ina waawi wonude kadi feere fusoore donaaɗi beeɓɗi bonnude ɗi ngannduɗaa ɗii, ƴellitagol gure teeru jaawngol ngol, walla batte waylowaylooji weeyo ɗe keblanaaka ɗee, ina usti doole majji. Ko ɗuum waɗi Unesco e juɓɓule hakkunde-leyɗe ɗee na mbaggina faade e «turismo duumotooɗo», kadi «potondirɗo»: hakkille no haani waɗteede no feewi e mooftugol ngaluuji pinal e taariindi ɗii, kam e potondiral e nder peccugol nafooje ngalu ɗe turismo saabotoo ɗee.

12Galɗugol pine teskiniingol, ngol firo ɗemɗe feññina ngol, kam e caɗeele mum, ko ɗum faawru ngaluuje mawndu fotndu alɗitineede, faade e turismo, tawa diiwaan kala halfinaa peeje turismo mum; yimɓe na mbaawi miijaade wonde, maa jamaanu aroy, hoɗɓe ɓee e nokkuuji mu’en, maa mbaɗtu taƴnude ko ɓe njiɗi koo renndeede (walla feccondirde) e laariyankooɓe arooɓe ɓee, kadi ɓe cuɓoda e ardiiɓe nokkuuji ɓee kuutorɗe mu’en ɗe ɓe mbaɗirta ɗe jokkondiral.

13Unesco, hannde oo, ina jogii ngoƴa e batte ɗe keɓtinirgol nokku wonde nokku Unesco cuɓaaɗo heewi saabaade ɗee: deenugol jatti oo, ko goonga, kono kadi e nder ɗuum, garal kulhuli kesi wonande jatti oo e taariindi mum tawaani e ndi renndo kala. «Baɗgol e turismo» ngol, fawaade e sarɗiiji hakkundeleyɗe, udditagol e kaalisaaji janani, yah-ngartaaji golliyankooɓe limlimtuɓe ɓe nganndu-ɗaa, miijooji maɓɓe e ko faati e turismo walla ndonaandi, ina pamɗi ko mbaɗti hakkille e ko wodani ko maanaa yimɓe nokkuji ɓee, ɗuum ɗoon fof ko geɗe reppere kese; woni seede mum, e yeru, ko sifaa kuutaragol jattiiji Angkor [Aŋkoor], Luang Prabang [Luwaŋ Parabaŋ] walla mon Saint-Michel [moŋ Sem Misel] ɗii.

Peewnugol leydi e ƴellitaare ndonaandi

14Alhaali juɓɓondiral hakkunde peewnugol leydi e ƴellitaare donaaɗi, ɗum foti yiireede ko jahdondial doole, ɗum waasa yiirere luhral. Waɗi ɗum noon ko, yimɓe na ngaamta yejjitde wonde ndonaandi janngo ndii, geɗal heen wonata ko kawridinal baɗe e peeje men hannde ɗee. Kadi, so wonii en njaɓdii e Taaniraaɓe ɓee wonde, aadaa, ko ko haani koo yottineede hakkunde yonaaji, ndeen noon darnde men e nder deenugol donaaɗi men ko ko timmi; sabu adiiɓe en ɓee, ngoppanii en ɗoo taariiɗe e leyɗe peewnaaɗe keewɗe ceerɗe, ɗe nganndu-ɗaa, kamɗe fof, ko ɗe donaaɗi potɗi renndeede.

  • 2 Heɗɗaawo: seŋgo, bannge, tergal.

15Gila dawaa dawi, aadee seeraani e etaade yahdodinde taariindi mum e ngoƴaaji mum, ngam moƴƴinde nguurndam mum. E nder ɗuum noon, peewnugol leydi ko ɗum banngal e ɓamtaare ngam haanaani fadneede. Heen sahaaji, ina waɗa haa peewne leydi men luhra e peewne ardinooɓe en ɓee, haa ɗum ɗeɓa en boom naatnude e momtude won e keɗɗaawe2 taarik men no ngoorunoo.

16Heewii ɗo haɓanteeɓe ndonaandi njaabtaa wonde, hay so wonii ngoƴaaji maɓɓe ɗii na pahmaa ne, ɓamtaare dartinaake tan sabu nde geɗe pinal walla taariindi. Hannde oo kadi, so reenaaki tawa ko ngool ɗoon jabawol tan heddii haa jooni, nde wonnoo jamaanu men jiɗde addude dañal oo, ina famɗi ko woppani feere ɗoon e ɗoon lowre.

17Ndeen noon, alaa e sago gollo-ɗen, tawa eɗen njuɓɓondiri peeje keewɗe, mbele eɗe njoofa e «puɗnugol e hakkillaaji» miijnoore ndonaandi ndee.

  • Ndonaandi ina heewi yiireede yitere gañ’añci, so artii tan e deenugol jattiiji tawaaɗi walla ɗi pinal, nde peewnugol leydi yonti. Ndee ɗoo yi’annde ende foti weñciteede, faamee wonde mooftugol ndonaandi ngol, ko e peewnugol leydi jeyaa. Hay so potaani ne, ina waawi wi’eede wonde hare hannde e nder Afrik ndee ina waawi yerondireede e ndeen nde arsitekto’en (natooɓe eɓɓooji kuɓeeje) kaɓanoo, pooli, haa nde jibini sarɗi Weniis, ñemmbiraaɗo oo gaadondiral Unesco ngal 1972 jowitiingal ngal e ndonaandi aduna.

  • Paltagol, e nder fannu ndonaandi oo, ina heewi yiireede no yiɗde bonnude ko ngalu yahatnoo, de noon faandaare mum hannde, e ko laaɓi, ko wonannde ɗum fartaŋŋe. E nder ɗuum, yi’annde wuurnde na waawnoo wonde duyso newiingo, wonande peewnugol leydi ngol, tawa faamaa heen ko ngool ɗoon peewnugol wonataa nuskowol ɓure pinal e tawaandi ɗee.

  • Moƴƴitingol lelnanɗe laawol e golle e baɗle ɗee, mbele yi’annde paltagol na ardoo, kadi sakkitoo, kala peewnugol leydi, ɗuum ɗoon ko jojji. Lelnannde laawol yumtunde foti wonde ko faltotoonde, ruttinoore/jaabtotoonde kadi. To bannge paltagol too, maa tawe limtooji geɗe ɗii, ɗo ɗi ngoodi ɗoo, ina mbaawi jaggireede wonde kuutorɗe kisnugol ngam lelngo golle peewnugol leydi ngol. Lelnannde laawol nde na foti kadi, na waawi waade fof, wonde ruttinoore/jaabtotoonde, mbele ko yiitetee ko wi’etee na betti koo ne ina waawi waɗtoreede.

  • Waɗde golle heblooji e kirjingol, mbele gaadoragol mooftude ndonaandi na waawa ƴelliteede e kakkillaaji yimɓe ɓee. Pamɗugol duɗe heblooji to fannu ndonaandi ngol, ina holliri tigi no Afrik tardiri nii e nder oon ɗoon fannu..

18Faandaare ɗee ɗoo golle fof noon ko haa tan dundeeri Afrik ndii heɓa ngesa pinal e tawaandi kolliroowa baɗle e golle pinal ɗee, kam e wiiwooji tawaaɗi ɗii, e galleeji daartol/taarik ganni, paaɗi wonoyde janngo seedeeji hanki, ɗi ngona kadi dingire nguurndam, gondigal moƴƴal e ƴellitaare ngalu-e-faggu.

19E ndeen ɗoon joopannde haa jooni, gadondire hakkundeleyɗe ɗee na potnoo waylaade ɗe njahra yeeso, teeŋti noon gaadondiral 1972 jowitiingal e ndonaandi pinal e tawaandi ngal. Batte bonɗe gummortooɗe e kuutoragol ngaluuje walla peewnugol leydeele ɗee, ina ngaamti luutondirde e mooftugol ɓure winndereyankooje ɗe ngalaa wano, baɗɗe ɗee haa won e jattiiji mbinnditaa. Tuugnaade e miijo ngo eeraango Nara yowitiingo e nuunɗal ngo 1944 ngoo, kam e eeraango Yamato yowitiingo e jaɓɓe tippondirɗe e faade e golle daɗndugol ndonaandi pinal memotoondi e ndi memotaako (ndonaagu), ngo 2004 ngoo, Afrik na fotnoo defaade haala paatuka kaa e Ɓure Winderankooje Janngoyankooje. Ɗum firti tan, e jaati, e nder hurum keblugol dosiyeeji mbinndegol ɗii, ko annditde heertoo ngaluuje nokku leydi toɗɗaaɗo oo; caggal ɗuum, miijaade koɗdigal moƴƴal hakkunde kuutoragol ngaluuje ɗee, oo gaa bannge, e daɗndugol ɓural winnderankeewal ngal alaa wano wonande ngalu toɗɗaaɗo oo. Ngoo ɗoo miijo addaango, alaa fof ko jaaki heen, sabu Unesco na fuɗɗa uddude, ko ɓooyaani tan, sahaa golle jowitiiɗo e Ɓure Winderankooje Bellitiiɗe (jeƴcitiiɗe caggal) ɗoon ɗo jattiiji keertaa tawi ɗum yahdaani e wallifo ɓural winnderankeewal ngal alaa wano.

***

20Gila hakke duuɓi han capanɗe jowi, eɗen kuƴciti e ƴellitaare toɓɓere yowitiinde e ndonaandi ndee tawi, e ko ɓuri heewde, saabii ɗum ko dille kese ɗe monnjalisasiyoŋ oo jibini ɗee; ɗe njahi haa njelliti (ɓenniti) keeri goowaaɗi ɗii, ɗe cosi dingire kese. Deeƴre ngeereendi tammbiinde ndee potondire mawɗe hakkunde-leyɗe ɗee, ende woni e caɗeele; sabu ɗum, ende faaɗani haa ɓurti dekkagol ƴellitaaje gostondire hakkunde-leyɗe ɗee, ende yaaji kadi, haa ɓurti, ngam nde waawa yahdude e ƴame keɓtinegol kese ɗee.

21Hannde hannde oo, Unesco na woni e leriinde/hakkunde caɗeele, sabu ina foti waawrondirde lelnugol politikaaji ndonaandi ɗii, e nder dingiral adunayankeewal, tawa ɗiin na poti tabitineede e nder gonorɗe leydeele e pine ɗe jiidaa. De noon, jeddondiral hakkunde adunankeewal/nokkuyankeewal ngal waawaa fiɓtude fiɓre ndee. Leƴƴi ndonaandi tuugnorteeɗi ɗii njalti ko e jaamtondiral e maslondiral hakkunde Dowlaaji walla diɗɗe Dowlaaji ɗi nganndu-ɗaa, wonaa tan jaɓɓe mu’en ceerti to batte jottingol, to pinal, to ɓamtaare, kono kadi eɓɓooji majji politik ɗii ne njiidaa.

22Kala renndo leñol-e-pinal ngo njii-ɗaa, ngo iwi ko e humpito nguurndam ngo alaa nanndo, jogiingo kadi ji’annde aduna heeriinde. Won e miijnooje, ɗe ngonaa kuuɓtidinɗe aduna, ɗe njogii ko lowe maanaaji keeriiɗe tigi tigi: ko ɗuum waɗi, kala renndo yuɓɓinirta, miijtoo ndonaandi mum ko seerti e woɗngo ngoo. Haa ɗum waaɗi, yiitude kelme potondirɗe ɓeto wonand miijnooje hono ndonaandi, jatti, resorde, wiiwo pinal, ɓural winnderankeewal ngal alaa wano, muumɗugol jatti.

23E nder ndeen wonorde jaayatoonde hakkunde ko waawi yerondireede e ko huuɓtidini, ko woni nokkuyankeejum e ko woni winndereyankeejum, min ngetii tan ko miijtaade tawa miɗen tuugnii e ko kelme ndonaandi kaalata koo e nder ɗemɗe aadeeɓe waɗɓe teewu e ƴiiƴam ɓolɓe. Hol no kelmiije ɗe pirotaako pirirtee? Hol ko kaɗooje firo ɗee mbi’i en? Wiɗto keɓe e ŋakke jowitiiɗe e golle firo ɗee noon? Mbele ɗemɗe Afrik kuutorɗe ɗee eɗe kaala denndaangal keewceeral e galɗugol pine nokkuuji ɗee? Mbele kamɗe, hono no farayse nii, ɗe pa’aani wontoyde «ko ɓuri ɗemngal gootal»? Mbele eɗe en mballa e heɓtinde tigi rigi mbaadi caɗeele ɗe pelle hakkunde-leyɗe defiiɗe ɗee keewceeral e galɗugol pine poti safrude ɗee? Hol sabaabu nde lelnaaɗe laawol Afrik, jowitiiɗe ɗee e deentugol ndonaandi, eɗe keewi woorondirde e naamne peññooje ɗee e nokkuuji hee? Hol no ɗum safrirtee?

24Ina yanti e ɗee ɗoo naamne fof noon, naamne jowitiiɗe ɗee e hol no yimɓe politik ɓee kuutorirta kelme ndonaandi ɗee. Kelme ina nafa kadi e newnude birniiɗe laamu ɗee fof, gila e dewal mum laawol haa e manngu mum njiitaangu, gila e mahgol renndo hawrungo e hanki denndaanɗo, mbo waɗtaa «monimaa» ngam teeŋtinde gooŋɗingol hannde ngol.

25Lowre ndee udditaama.

26Doggol defte duttorɗe: Cf. p. 85.

Banque culturelle de Kola
La banque culturelle de Kola, une des quatre banques culturelles du Mali: banques d’objets, de récits, d’histoires où se perdent les frontières entre patrimoine matériel et patrimoine immatériel. Les objets retenus tirent leur «valeur» des histoires qu’ils racontent, du sens dont ils sont porteurs.
The Cultural Bank at Kola
The Cultural Bank at Kola is one of the four cultural banks in Mali. Objects, tales and histories are held in these banks, which blur the boundaries between material and immaterial heritage. The objects draw their “value” from the stories they tell and the meanings they bear.
Gore, hakililajigin na
Gore gun, min filɛ Dakaro dafɛ, yɛrɛ bɛɛ ye hakilijiginyɔrɔ ye: Nɔɔrɔ min bɛ Gore kunna, Afiriki finman, jɛman, bilenman fana (Lepoli Sedari Sɛngɔri).
Jɔnw jansali moniman, min ja tara turisiw fɛ, o ye yɛrɛyatunu bɛɛ anbilɛmu, taamaseere ye…
Booñ (Banke) pinal mbo Kolaa
Booñ pinal mbo Kolaa, gooto e booñuuji pine Mali nayi ɗii: booñuuji geɗe/kaake, ciimti, e daari, ɗo keeri momlittoo hakkunde ndonaandi e ndonaagu.
Geɗe walla kaake mooftaaɗe ɗee ƴoogata «njaru/ɓural» majje ko e daari ɗi ɗe ciimtata ɗii, e maanaa mbo ɗe ndoondii oo.

© MDCPM, Bamako

Notes

1 Getoo (ghetto, e ɗemɗe tuubakooɓe) : leegal waasɓe e tumarankooɓe ɓaleeɓe, uddangal, uddingal, to Etaasini mbo Amerik.

2 Heɗɗaawo: seŋgo, bannge, tergal.

List of illustrations

Caption Banque culturelle de KolaLa banque culturelle de Kola, une des quatre banques culturelles du Mali: banques d’objets, de récits, d’histoires où se perdent les frontières entre patrimoine matériel et patrimoine immatériel. Les objets retenus tirent leur «valeur» des histoires qu’ils racontent, du sens dont ils sont porteurs.The Cultural Bank at KolaThe Cultural Bank at Kola is one of the four cultural banks in Mali. Objects, tales and histories are held in these banks, which blur the boundaries between material and immaterial heritage. The objects draw their “value” from the stories they tell and the meanings they bear.Gore, hakililajigin naGore gun, min filɛ Dakaro dafɛ, yɛrɛ bɛɛ ye hakilijiginyɔrɔ ye: Nɔɔrɔ min bɛ Gore kunna, Afiriki finman, jɛman, bilenman fana (Lepoli Sedari Sɛngɔri).Jɔnw jansali moniman, min ja tara turisiw fɛ, o ye yɛrɛyatunu bɛɛ anbilɛmu, taamaseere ye…Booñ (Banke) pinal mbo KolaaBooñ pinal mbo Kolaa, gooto e booñuuji pine Mali nayi ɗii: booñuuji geɗe/kaake, ciimti, e daari, ɗo keeri momlittoo hakkunde ndonaandi e ndonaagu. Geɗe walla kaake mooftaaɗe ɗee ƴoogata «njaru/ɓural» majje ko e daari ɗi ɗe ciimtata ɗii, e maanaa mbo ɗe ndoondii oo.
URL http://books.openedition.org/demopolis/docannexe/image/553/img-1.jpg
File image/jpeg, 128k

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search