Versione classicaVersione mobile

Les intraduisibles du patrimoine en Afrique subsaharienne

 | 
Danièle Wozny
, 
Barbara Cassin

Bamanankan na. Forobaciyɛn yɔrɔ bayɛlɛmabaliw afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw na

4. Ka taa sini ma?

Testo integrale

Miseko ni forobaciyɛnko Afiriki Sahara woroduguyanfanjamanaw na

1Kɔrɔ fanbɛɛlajɛli la, forobaciyɛn bɛ ɲɛfɔ i n’a fɔ an ye min sɔrɔ ciyɛn ye.

2O ciyɛn in bɛ se ka bɔ bangebaga yɔrɔ, a bɛ se ka kɛ minɛn ani dugukolo ye, wa a bɛ se ka kɛ dɔnkofɛn ye. Nin kɔrɔ caman in bɛ bɔlen kɔ yen, maakɔrɔw ye laadako fara a kan tuma bɛɛ. Laada yɛrɛ bɛ ɲɛfɔ i n’a fɔ min ka kan ni laseli ye. Nin pereperelatigɛli b’a jira ko forobaciyɛn bakuru bɛɛ tɛ se, ko a cogoya bɛ se yɛrɛ ka yɛlɛma, ko a bɛ se yɛrɛ ka bila ka bin walima k’a labila, ka lafu, n’a ma tiɲɛ kɔni.

3A kɛra cogo o cogo, forobaciyɛn ye fɛn caman faralen ye ɲɔgɔn kan min bɛ sigida dɔ walima sigidakulu dɔ ka tariki dakun dɔ seereya. A bɛ se ka kɛ fɛnkɔrɔtɔw ye, dugukolo fɛnkɔrɔtɔw ni dɔnko fɛnkɔrɔtɔw, walima dɔnkojirafɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw minnu bɛ forobawele ko: «forobadɔnkojirafɛnw»

4Afiriki dɔnkoforobaciyɛnw bɛ cogoya juguba la tuma caman, sitiw sen b’o la, minnu sɛbɛnnen don diɲɛ forobaciyɛn tɔgɔsɛbɛn kan.

5Fɛnkɔrɔtɔsitiw, tubabutile fɛ ciyɛn dilen, hali subonw, dankari bɛ kɛ minnu na tuma dɔ. Nka kow tɛ nin cogo la ni forobadɔnkojirafɛnw don, minnu tigiw ye kɔrɔlenlafasancibaw ye u ka jɛkulu mɔgɔw cɛma.

6Nka nin bɛɛ n’a ta, ko dɔw bɛ yen, olu ka lɛkɛsɛya ye wajibi ye. Kow kɛcogo fɛ, danfara si tɛ nin mɔgɔ fila ni ɲɔgɔn cɛ: Kɔlibilanw, minnu ye dankarili kɛ siti lakananenw na Afiriki dugubaw kɔnɔ, ani Ala-ka-fatɔw, minnu ye, san 2013, minnu nana ni jigikariba ye Gawo ni Tumutu duguw kɔnɔ ni maaɲumankaburuw cili ye. Afiriki forobaciyɛn dunbaga fila ninnu bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ fɛn kelen min na, o y’u yɛrɛ kɛcogoya ye ka ɲɛsin danfara ma. U t’u yɛrɛ dɔn forobaciyɛn in kɔnɔ, o de kosɔn u b’a jate k’a man kan ni laseli ye. O siratigɛ la, Ala-ka-fatɔw ni «Izinikapitɛniw» fila bɛɛ bɛ kɛlɛ kelen na k’a kɛ: ban-mɔgɔ-ɲɔgɔn-na kɛlɛ. Ka sɔn kɛlen ma tariki siratigɛ la, n’o ye walifasomara tile ye, tanunikuma fan si t’o la.

7O hukumu kɔnɔ, Afiriki forobaciyɛn lakanani ye ko gɛlɛnba ye. Hakililajiginyɔrɔw ni sitiw ni hakilimaralanw yɔrɔɲinini ni kunnafoniw dalajɛli u kan, o ka kan ka kɛ duguw labɛnni hukumu kɔnɔ dɔnko siratigɛ la. Hakililajiginyɔrɔw labɛnni ye nafamafɛnw lakanani dakunba ye, nafamafɛn minnu ka bakurubaya bɛ faratiba la.

8Hakililajiginyɔrɔw monimanyali (kɛli monimanw ye), ka kan, laadatigiw ka dɛmɛ kɔnɔ, ka kɛ sababu ye ka kunnafoniw dalajɛ ani ka yɔrɔ bɛɛ jira, yɔrɔ fɛn o fɛn n’o tɔgɔ bɔra jamana tariki senfɛn, ani yɔrɔ min na wale nafamabaw kɛra.

9O kɛli la, an na kɛ sababu ye ka laada laada dɔw sinitigiya, ani tuma caman k’u tanga ka bɔ ɲinɛ ma. Cogo ɲuman wɛrɛ si tɛ yen nin seere dantanw lakodɔnni na tɛmɛ nin kan, seere dantan minnu kɛra bɔlɔw ye ka turu jamanaw ka tariki tɛmɛsira bɛɛ fɛ..

10An ka bi walew fana na kɛ, siga si t’a la, forobaciyɛn dɔ ye, forobaciyɛn min bɛ yɛrɛlabɛn kokura la tuma bɛɛ.

Ka bɔ dancɛko la ka taa jamanakaladɔnkow lataaɲɛni ma

11Kabini yɛrɛmahɔrɔnya tasan an ka jamanaw fɛ, fɔɲɔgɔnkɔ caman donna Afiriki kɔnɔ dancɛko sirtaigɛ la, kɛlɛw fana donna jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ. Yɔrɔ caman na, dancɛbɔ kɛra maramafɛnkɛlɛ sababu ye dan tɛ min kɔlɔkɔlɔw la sɔrɔ ni hadamaden ka yiriwali kan.

12A ka kan yan an ka furancɛ lajɛ kokura min b’a ta Bɛrilɛn lajɛba la (san 1884), o min ye Afiriki gun tilali kɛrɛnkɛrɛnnenya, ka t’a bila yɛrɛtaw la, minnu ye tubabutile dancɛbɔlenw kɛ dancɛ yɛlɛmabaliw ye (Afiriki jamanaw ka kelenyatɔnba sariyaba). Bi-bi in na tugun, kuntilenna fɔlen in, n’o tun ye Afiriki gun tangali ye mantɔɔrɔ wɛrɛw ma, halisa o kuntilenna in ma tiimɛ.

13Jamana minnu tun bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ fɛn bɛɛ la, olu faralen tora tubabutile dancɛ bɔlenw fɛ; tɛmɛsiraw dabilala, wa dɔnkojirafɛn minnu tun yiriwara kosɛbɛ, olu danna getow kogow ni ɲɔgɔn cɛ, minnu danw bɛ wele yɛrɛmahɔrɔnya dancɛw.

14Forobaciyɛnw lataaɲɛni ye bi tile in na fɛɛrɛ ɲumanba ye ka tubabutile dancɛ bɔlenw jɔsi ka bɔ jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ politiki siratigɛ la. Misali dɔw, i n’a fɔ Seneganbi Megalitiw, «W» Wɛrɛ, Nɛgɛ siraw, adw.., ka kan ka layiriwa walasa ka Afiriki gun ka kelenya yɛrɛyɛrɛ dugumadaw sinsin.

Forobaciyɛn nafa sɔrɔ siratigɛ la: turisimu jɔyɔrɔ

15Jamana forobaciyɛn lakanabagaw n’a ɲɛmɔgɔw b’a nafaw dɔn sɔrɔ siratigɛ la minnu sirilen don turisimu yiriwali la, a nasira bɛɛ fɛ; u b’a dɔn fana a lakodɔnni INƐSIKO fɛ, o bɛ nafa min ɲɛsin u ma. Ni turisimu bɛ se ka kɛ sababu ye ka dɔ bɔ faantanya na ni baaradaw dayɛlɛli ye, ni bɔda caman sɔrɔli ye sɔrɔko siratigɛ la a bɛ minnu di sigida magoɲɛnaw ma, a bɛ se fana ka kɛ forobaciyɛnw silatunuminɛn ye, forobaciyɛn minnu fɛgɛyara, fanga dɔgɔyara dugubasigibaw walima waatiyɛlɛmaw fɛ. O de y’a to ni INƐSIKO ni diɲɛ jamanatɔnw bɛ kɛlɛ la «turisimu kuntaalajan» ni «damakɛɲɛnen» kama: jantoba ka kan ka kɛ ka ɲɛsin dɔnko ani lamini nafolow lakanani ma, ani ka ɲɛsin a sɔrɔw tilali damakɛɲɛko ɲuman ma.

16Dɔnkow ka cayaba min ni bayɛlɛmanibaara n’a gɛlɛyaw b’a jira, o ye sɔrɔ sunba ye min ka kan ka don ba la turisimuko siratigɛ la, yɔrɔ min, mara kelen-kelen bɛɛ n’a ka fɛn ditaw don; dugumɔgɔw yɛrɛ b’a latigɛ u b’a fɛ ka min tila (walima k’a latila) u ni nabagaw ni ɲɔgɔn cɛ, ani ka cɛsirataamaminɛnw dantigɛ.

Yɔrɔlabɛn ni forobaciyɛnw layiriwali

17Jamana yɔrɔw labɛnni ni forobaciyɛnw layiriwali ɲɔgɔnminɛni ka kan ka faamuya ni bolodiɲɔgɔnmaya hakili ye, a man kan ka faamuya ni kɛlɛ hakili ye. An bɛ ɲinɛ tuma caman ko sini forobaciyɛn bɛ sɔrɔ, sira dɔ fɛ, an ka bi baara kɛlenw ni an ka taabolo sugandilenw sɛnsɛnni de la. N’an sɔnna maakɔrɔw ka fɔlen ma ko laada ye min ka kan ka lase ye, an jɔyɔrɔ ka bon an ka forobaciyɛnw lakanani na, bawo an fɔra minnu kɔ, olu ye yɔrɔ labɛnnen caman di an ma, minnu ye ciyɛnw ye an bɛɛ jɛ ye minnu ye.

18Kabini waati jan, ka da kun ɲɛnamaw kan, hadamaden y’a ɲini k’a ka sigida lamini bɛn a magow ma. O siratigɛ la, yɔrɔlabɛn ye yiriwaliwale ye min kɛli ni bilakasuma tɛ taa. Gɛlɛya yɛrɛ ye min ye, o ye k’a bɛ kɛ tuma caman k’an ka bi labɛnniw ni an fɔra minnu kɔ taw tɛ ɲɔgɔn ta, k’o de ye ko ye min bɛ sin k’an bila cogoya kɔnɔ min t’an yamaruya k’an ka tariki fan dɔw lakana.

19Tuma caman, forobaciyɛnw lakanabagaw bɛ jaabi ni min ye, o ye ko hali n’u haminaw dɔnna, o tɛn’a to ni yiriwaliko bɛ dabila k’a kunw kɛ dɔnko walima lamini lakanako ye.

20Bi-bi in na halisa, o jaabi kelen in de sɔrɔ ka di, ni tiɲɛ don ko an ka hadamadenya, n’ale kuntilenna ye tuma bɛɛ sɔrɔkɛ ye, o tɛ jɔyɔrɔba di labɛnbaliya ma. An ka kan o tuma na ka wuli k’an jɔ walasa k’an bɔ forobaciyɛnko «kunfinya» la.

  • Da bɛ bila forobaciyɛn na tuma caman kabini kungositiw walima dɔnkositiw lakananiko mana fɔ yɔrɔlabɛn telin dɔ ɲɛkɔrɔ. Yɛlɛma ka kan ka don nin hakilila la n’a faamuyara ko forobaciyɛn lakanani ye yɔrɔlabɛn dɔ ye. Danfara bɛɛ jateminɛnen kɔ, kɛlɛ min ka kan ka kɛ bi Afiriki, o ni sojɔcogokuradnaw ta bɛɛ ye kelen ye, kɛlɛ min wolola Wenisi sariya la min ye ɲɛbila kɛ INƐSIKO ka san 1972 bɛnkan na ka ɲɛsin diɲɛ forobaciyɛn ma.

  • Kow kunbɛnni forobaciyɛnko siratigɛ la, dɔw b’o faamuya tuma caman i n’a fɔ sɔrɔ ka taaɲɛ balili ŋaniya, k’a sɔrɔ bi, a kun ye k’a kɛ dɛmɛsira ye. O siratigɛ la, a faamuko ɲuman bɛ se ka kɛ dugukolo labɛnni dɛmɛ-dɛmɛnan ɲɛnama ye, d?m?dɛmɛnan min man kan ka dugukolo nafamafɛnw ni dɔnko nafamafɛnw fili.

  • Forobaciyɛn ye sinsinbere ye yɔrɔlabɛnnaw bolo, bawo sitiw lakisili ni/walima labɛnni bɛ se ka kɛ fɛn nafama ye (sɔrɔ siratigɛla), nka a bɛ se fana ka na ni nafa ye nafasɔrɔbaara dɔ layiriwali la.

  • Ka yɛlɛma ɲumanw don sariyaw ni kɛwalew la walasa ka kokunbɛn kɛ yɔrɔlabɛnni ɲɛbila n’a kɔbilabaara ye. Sariya jɔnjɔn ka kan ka se ka kunbɛnnibaara ni ɲɛnabɔlibaara kɛ. Kunbɛnbaara, ka d’a kan jateminɛnenw, Ônu bɛ yen, olu ka kan ka filɛ ɲɛnabɔlikɛminɛnw ye minnu b’a to bolodali bɛ kɛ labɛnnibaaraw la. A man kan fana, a mana kɛcogo o cogo ye, ka bɔ a ka baara kan, n’o ye ɲɛnabɔlibaara ye, kun min na bɔ mana kɛ ko kura minnu kan, olu ka kan ka don jate la.

  • Ka lakalanniwalew ni lafaamuyaliwalew kɛ cogo min forobaciyɛn lakanani ani ladamunibaaraw bɛ ɲɛsɔrɔ. Kalansodɛsɛ forobaciyɛnko siratigɛ la, o ye ko ye min bɛAfiriki gun ka to-n-kɔ jira siratigɛ kelen in na.

21Nin waleya ninnu bɛɛ kun ye ka sinsan jɔ Afiriki kɔnɔ min bɛ dɔnkojirawalew ni kɛnɛ dalenw, tarikiyɔrɔ kɔrɔw jira, minnu bɛna kɛ seereyalanw ni ɲɛnamayakɛkɛnɛw ye, bɛn kɛnɛw ni sɔrɔ yiriwali kɛnɛw.

22Nin kuntilenna kelen in kɔnɔ, diɲɛ jamanaw ka bɛnkanw ka kan ka taa ɲɛ, kɛrɛnkɛrɛnnenya la, san 1972 ta min bɛ tali kɛ dɔnkoforobaciyɛn ni forobaciyɛn dalen na. Sɔrɔfɛnw bɔli walima dugukololabɛn, o ye nɔ jugu bila min ni diɲɛ fɛn nafama kɛrɛnkɛrɛnnenw lakanani tɛ ɲɔgɔn ta, fɛn nafama kɛrɛnkɛrɛnnenw minnu kama siti dɔw dilanna. Afiriki ka kan ka Nara (san 1994) ani Yamato (san 2004) dantigɛliw kɛ hakilinatayɔrɔw ye ka hakilijagabɔ kɛ diɲɛ sini nafamafɛnw kan. Yɔrɔ kofɔlen sɔrɔfɛnw ɲinini ko don k’u dɔn, tɔgɔdili sɛbɛnw labɛnni hukumu kɔnɔ, ka jɛkasigi ɲuman ɲini sɔrɔfɛnw tɔnɔbɔli ni diɲɛ nafamafɛn lakanani ni ɲɔgɔn cɛ. Nkalon si tɛ nin kuma in na, sabula IN INƐSIKO bɔra sisan ka diɲɛ nafamafɛnw lakananikalan dɔ kuncɛyɔrɔ la, yɔrɔ min sitiw lakanana k’a sɔrɔ sɛbɛnni ma kɛ diɲɛ nafamafɛn na.

***

23An ɲɛ b’a la, kabini san bi duuru, forobaciyɛnko kuma bɛ ka fanga sɔrɔ cogo min ka da, fan caman fɛ, galabu kuraw kan minnu sɔrɔla diɲɛ sokelenyali fɛ, galabu kura minnu bɛ dan kɔrɔw tɛmɛ ka kɛnɛ wɛrɛw bɔ. Taabolo min sinsinnen bɛ dugukoloko kan n’a kɛlen bɛ diɲɛ basigi sinsinberebaw ye, dankari kɛra o la, ka d’a kan a dɔgɔyara kojugu ɲɛsin kɛli la falen-falennibaaraw kɛli ma, wa a bonyana kojugu yɛrɛlabɛnni na ka ɲɛsin danbeɲini kuraw ma. Kɛnɛw bɛ ka labɛn kokura, wa forobaciyɛnko kɛra bolominɛbere, seereyalan ye, bolominɛyɔrɔ, bolokɔnɔfɛn ye.

24INƐSIKO bɛ gɛlɛya kɔnɔ bi, bawo a ka kan, taabolow dantigɛli diɲɛ kɔnɔ forobaciyɛnko siratigɛ la, ka o n’u waleyali bɛn ɲɔgɔn ma sigiyɔrɔ ni dɔnkoyɔrɔ caman na. Taaɲɔgɔnmanin fila dun, n’o ye bakuruba/sigida ye, o tɛna se ka ko ɲɛnabɔ. Forobaciyɛnsugu minnu ni minɛni bɛ k’u ma, olu sɔrɔla bɛnkan ni sigikafɔ de kɔnɔ, minnu kɛra ka tugu-tugu ɲɔgɔn kɔ jamananaw walima jamanakuluw ni ɲɔgɔn cɛ, jamana minnu ka taabolow tɛ kelen ye laseli ni dɔnko ani yiriwali siratigɛ la, wa taaboloporoze minnu b’u bolo, olu fana tɛ kelen ye.

25Siya-dɔnkojɛkulu bɛɛ bɔra kodɔn dɔ de la, min n’a ka diɲɛ yecogo kɛrɛnkɛrɛnnen don. Daɲɛ dɔw tɛ diɲɛbɛɛdaɲɛw ye, u ka kɔrɔkɛnɛw kɛrɛnkɛrɛnen don kosɛbɛ: o siratigɛ la, jɛkulu bɛɛ b’a ka forobaciyɛn dilan k’a labɛn cogo wɛrɛ la mn ni jɛkulu wɛrɛ ta tɛ kelen ye. O de bɛ na ni daɲɛw sɔrɔli gɛlɛya ye minnu kɔnɔbonya ye kelen ye, i n’a fɔ forobaciyɛn, siti, mise, dɔnkoyɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen, nafa kɛrɛnkɛrɛnnen diɲɛ bɛɛ bolo, siti ka dafalenya.

26O hukumu kɔnɔ min bɛ lengelanga damako ni jɛmako ni ɲɔgɔn cɛ, sigidako ni jamanako ni ɲɔgɔn cɛ, an y’an jija k’an ka hakilijagabɔ kɛ ka da forobaciyɛn daɲɛw yɛrɛ bɛ min lakali kanw na. Bayɛlɛmabaliw bɛ bayɛlɛma cogo di? Bayɛlɛmani gɛlɛyaw ani bayɛlɛmanenw ni fililenw (bayɛlɛmabaliw) bɛ mun fɔ? Yɔrɔ minnu bɛ sugucamanya sinsin, yala kanw bɛ se k’olu dɔn koɲuman na? Afiriki kanw bɛ sigidadɔnkow ka sugucamanya bɛɛ n’u ka kɔnɔkocamanya bɛɛ fɔ wa? I n’a f ɔ tubabukan, a fɔ u diyagoyale tɛ ka kɛ «kan kelen ni kɔ» ye? Yala u bɛ se k’an dɛmɛ ka gɛlɛyaw cogoya dɔn jɛlenya la, gɛlɛya minnu ni diɲɛ jamanaw ka jɛkulu sigilenw bɛna u ɲɛnabɔ, olu minnu ye dɔnkow ka sugucamanya n’u ka kɔnɔkocamanya lakananbagaw ye? Munna Afiriki sariyaw ka ɲɛsin forobaciyɛn lakanani ma, olu ka waleyataw ni sigida gɛlɛya bɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ka jan? O bɛ furakɛ cogo di?

27Ka fara nin ɲininkali bɛɛ kan: forobaciyɛn daɲɛw, politikimɔgɔw bɛ baara kɛ minnu na. Daɲɛw bɛ kɛ fana ka fanga ka gundow sinsin, ani bonya dili a ma a ni min ka kan, ani jamana kafolen jɔli forobatariki dɔ kadara kɔnɔ, tariki min kɛlen bɛ «hakilimaralan» (moniman) ye, ka bi mɔgɔw ka dannaya sabati.

28Baara dayɛlɛlen filɛ.

Gafew: Cf. p. 85.

Gorée, pour mémoire
L’île de Gorée, à quelques encablures de Dakar, est toute entière un objet mémoriel : Et la lumière sur Gorée, sur l’Afrique noire blanche mais rouge (Léopold Sedar Senghor).
Le monument aux esclaves, photographié par les touristes, est un emblème de toutes les pertes d’identités, y compris esthétique…

Gorée, for memory’s sake
The island of Gorée, a few encablures off Dakar, is a memorial object through and through. “And light on Gorée, on black Africa white but red” (Léopold Sedar Senghor). The monuments for the slaves, photographed by visiting tourists, stand as a symbol of all losses of identity, aesthetic as well…
Gore, hakililajigin na
Gore gun, min filɛ Dakaro dafɛ, yɛrɛ bɛɛ ye hakilijiginyɔrɔ ye: Nɔɔrɔ min bɛ Gore kunna, Afiriki finman, jɛman, bilenman fana (Lepoli Sedari Sɛngɔri).
Jɔnw jansali moniman, min ja tara turisiw fɛ, o ye yɛrɛyatunu bɛɛ anbilɛmu, taamaseere ye…

Gore, ngam siwtorde
Duunde Gore, hedde Ndakaaru, kamnde fof ko nde geɗal siwtorde : Kam e fooyre dow Gore, e dow Afrik ɓaleeri ndaneeri, kono kadi mboɗeeri (Lewopol Sedaar Seeŋoor). Monimaa dahaaɓe (maccuɓe/jeyaaɓe/rimayɓe), mbo turisto’en portilta oo, ko mbo seedtorde denndaangal ko waasaa koo e keɓtinirɗe, haa arti noon e nde ŋari…

© Nathan Schlanger

Indice delle illustrazioni

Legenda Gorée, pour mémoireL’île de Gorée, à quelques encablures de Dakar, est toute entière un objet mémoriel : Et la lumière sur Gorée, sur l’Afrique noire blanche mais rouge (Léopold Sedar Senghor).Le monument aux esclaves, photographié par les touristes, est un emblème de toutes les pertes d’identités, y compris esthétique…
URL http://books.openedition.org/demopolis/docannexe/image/546/img-1.jpg
File image/jpeg, 256k

Il testo e gli altri elementi (illustrazioni, file importati) possono essere utilizzati con OpenEdition Books License, se non diversamente specificato.

Cerca su OpenEdition Search

Sarai reindirizzato su OpenEdition Search