Desktop versionMobile version

Les intraduisibles du patrimoine en Afrique subsaharienne

 | 
Danièle Wozny
, 
Barbara Cassin

Bamanankan na. Forobaciyɛn yɔrɔ bayɛlɛmabaliw afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw na

1. Baara kɛbagaw n’a kanw

Full text

Baara kɛbagaw

1INƐSIKO ye minɛn caman labɛn ka ɲɛsin forobaciyɛnfɛnw lakanani n’u dondalali ma. O minɛnw ye: san 1972 bɛnkan ka ɲɛsin diɲɛ dɔnkoforobaciyɛn ni kungoforobaciyɛn lakanani ma, ani san 2003 bɛnkan ka ɲɛsin dɔnkoforobaciyɛn lakanani ma. A ye cogoya di jamana kelen-kelenna bɛɛ ma u k’u ka forobaciyɛn cogoyaw n’a laminifɛnw dantigɛ ani k’u jɔ n’a dondalali ye.

2Afiriki forobaciyɛn jɔyɔrɔ, a dondalali, a lakanacogo, a ladoncogo faamuyali a jamanadenw yeɛrɛ fɛ, an’a latɛmɛko ɲuman kɔmɔgɔw ma, ninnu ye waleyaw ye minnu bɛ jate i n’a fɔ « Afiriki kura » sinsinbere dɔ.

3O la, faamuyalibaara senfɛ ka ɲɛsin Afiriki dɔnko ma, walasa ka jɛkabaara ɲɛnama sabati forobaciyɛn tigiw, n’olu ye jamanadenw ye, an’a kɔlɔsibagaw, ani dɔnkodɔnna ŋanaw ni tarikidɔnnaw, ani kankodɔnnaw ni bayɛlɛmanikɛlaw, ani karamɔgɔw ni koɲɛnabɔlikɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ, a wajibiyalen don INƐSIKO ka kunnafoniminɛnw ni sariyaminɛnw kɔnɔkow ka dɔn fɔlɔ, kunnafoniminɛn ni sariyaminɛn minnu labɛnna kan wɛrɛw la, minnu tɛ Afiriki jamanadenw taw ye. O kɔrɔ ye k’u ka kan ka « bayɛlɛma » fɔlɔ Afiriki jamanadenw ka kanw na u kunnafonini ni n’u lafaamuyali kama.

4O la, bolodiɲɔgɔnma wajibiyalen don dɔnnibolow ni ɲɔgɔn cɛ. O de y’a to n’an y’an kanbila forobaciyɛn dɔnnibagaw ma (kɔrɔlenlafasabagaw, misedɔnnaw, fɛnkɔrɔtɔdɔnnaw, koɲɛɲɛnabɔlikɛlaw, cakɛdaɲɛmɔgɔw…) ani kankodɔnnaw ni sariyadɔnnaw ni tarikidɔnnaw, ni filosɔfuw, ani bayɛlɛmanikɛlaw.

5Mɔgɔ minnu sen tun bɛ hakilijagabɔ in na, olu ye:

  • Wikitiwari Adegibidi, forobaciyɛndɔnna don Afiriki Forobaciyɛn Kalanso la (EPA), Bɛnɛn;

  • Lusi Asante Mitenje, Malawi Iniwɛrisite;

  • Antuwani Kurɔyi, Gaborɔni Aliyansi Faransi ɲɛmɔgɔ, Bɔsiwana;

  • Mantiya Jawara, gafesɛbɛnnenw sangaɲɔgɔnmani karamɔgɔ, Nu Yɔrki Iniwɛrisite la, Etazini;

  • Zuliya Ete, kankalankaramɔgɔ, Yawunde Iniwɛrisite la (Kamerunni);

  • Samuyɛli Kidiba, forobaciyɛn lakananibaarada ɲɛmɔgɔ, Barazawili, Kɔngo;

  • Zusitɛn Kinpalu, kankodɔnna, Forobaciyɛn lakananibaarada Ɲɛmɔgɔsoba, Barazawili, Kɔngo;

  • Sintiya Kɔrɔsi (Witisi Iniwɛrisite, Zohannɛsiburu, Afiriki Worodugujamana);

  • Lewɔn de Sitadilɛri, Kankalanso ɲɛmɔgɔ (Stelɛnbɔsi Iniwɛrisite);

  • Amina Medɛbi, diɲɛ forobaciyɛn lakananida, jamana kɔkankow minisiriso, Pari, Faransi;

  • Sanba Nbupi, Afiriki Worodugujamana;

  • Seyila Nimusi, kankodɔnniyakaramɔgɔ, Linpopo, Afiriki Worodugujamana/Akalan;

  • Rosalini O. Nihelekisana, Afiriki kanw n’a gafe sɛbɛnnenw Bolofara ɲɛmɔgɔ, Bɔsiwana;

  • Poli Nzete, kankodɔnniyakalan karamɔgɔ, Barazawili Iniwɛrisite, Kɔngo/AKalan;

  • Davidi Okelo, Ciyɛnkalan Sɛbɛnw karamɔgɔ, Keɲata Iniwɛrisite, Nayirobi, Keɲa;

  • Dayiridɛri Pɛrɛnsi-Solani, Afiriki forobaciyɛn yiriwali santiri (CHDA) ɲɛmɔgɔ, Mɔnbasa, Keɲa;

  • Alɛni Rikardi, kankodɔnna, politikidɔnniyaw, Bɔrdo Iniwɛrisite, Faransi;

  • Amina Sayidi, CHDA, Mɔnbasa, Keɲa;

  • Kilesige Sanogo, forobaciyɛn lakananibaarada ɲɛmɔgɔ, Bamakɔ, Mali;

  • Zuliyusi Taji, kankodɔnna, Darɛsalamu Iniwɛrisite, Tanzani;

  • Amadu Ture, kankodɔnniyakalan karamɔgɔ, Bamakɔ, Mali/AKalan;

  • Zewɔriziyɔsi, Tasklidis, bayɛlɛmanikɛla, Pari.

Kanw

6An laminifɛnw, walasa k’u dɔn k’u faamuya, ka kan ka kulusigi, ka lasaa u kɔnɔfɛnw na, k’u tɔgɔda. Nin cogo in dɔrɔn de la, an bɛ se ka daɲɛw ni fɛnw faamuya ka waleyali kɛ u kan. Kan bɛ ci fila ɲɛ: dɔnkoforobaciyɛnfɛn dɔ don, wa miiriyaw ani dɔnniyaw fana laselan don. O la, kow ni forobaciyɛn sun don.

7Kuluw ni mankutu minnu bɛ forobaciyɛn ɲɛfɔ, «forobaciyɛn» yɛrɛ faamuya, olu tɛ kelen ye ka bɔ kan dɔ la ka taa kan wɛrɛ la; kan yɛrɛ ye forobaciyɛnfɛn ye min sirilen bɛ kosɛbɛ jamanadenw ka yɛrɛya la. Sɛki Anta Jɔpu tun ye jateminɛ kɛ yɛrɛ kaban ko: «kankelenya min bɛ sinsin walikan kan, o kankelenya mana lajɛ fan o fan na, o ye dɔnkotiɲɛ ye. A bɛna, wajibiya la, ni jamana dɔnko yɛrɛyɛrɛ silatununi ye, ani dan sigili an yɛrɛ ka hakilijagabɔbaaraw ni dɔnniɲinibaaraw la, k’an jɔyɔrɔ yɛrɛ bɛɛ bɛn ladegelikɛlaw ta ma, mɔgɔ minnu dɛsɛra k’u jɔyɔrɔ fa nin diɲɛ in kɔnɔ». Sɛki Anta Jɔpu ka faamuya la, Afiriki ka « kisi » bɛ a ka kancamanko ɲɛnabɔli de bolo, min bɛ batoli kɛ dɔnkocamanya la ».

8An ye jateminɛ kɛ yɔrɔw kanw ni dɔnkow la minnu suguya ka ca, ka lajɛli kɛ daɲɛw la minnu bɛ forobaciyɛnfɛn ka diɲɛ fɛ lakodɔnni sinsin, ka sɔrɔ k’a ɲini k’a dɔn u bɛ min kofɔ ani u bɛ wolo min na. Bayɛlɛmani kɛli ka bɔ kan dɔ la ka taa kan wɛrɛ la, o bɛ kɔrɔbinni bisigiya, ani fɛn kura dɔw fana a ka ɲi kiimɛni ka kɛ minnu nafa n’u kɔlɔlɔw la. Nin yɔrɔnin faamuyali dɔrɔn de bɛ se k’a to n’an bɛ se ka taabolow labɛn forobaciyɛnkow ɲɛnabɔli ni misekow ɲɛfɔli ani dɔnkow dondalali siratigɛ la.

9O siratigɛ la, an ye kan wolonwula de sugandi: faransikan ni angilɛkan, fulakan ni bamanankan Afiriki Tilebinyanfanjamanaw kama, siwahilikan, sukumakan ani tisɔngakan Afiriki kɔrɔnyanfanjamanaw kama.

Tubabukan ni angilɛkan

10Tubabukan ni angilɛkan sugandira ka d’a kan diɲɛ jamananw ka tɔnw baarakɛkanw don. Kan fila in, ni walifasomaralikanw don, u fila bɛɛ ye kumaɲɔgɔnya waleyalikɛkanw ye Afiriki jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ.

11Diɲɛ jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnbaw, i n’a fɔ INƐSIKO, olu ka baaraw bɛ labɛn ni faamuya (daɲɛ) minnu ye, olu fanba miiriyara, dilanna angilɛkan ni tubabukan de la. Wa o kan ninnu, tubabukan ni angilɛkan, olu de kɛra an ka hakilijagabɔɲɔgɔnyew baarakɛminɛnw ye.

Afiriki Sahara woroduguyanfanjamanaw kanw

12An ni Akalan, n’o ye Afiriki kanw lakanani n’u layiriwali Akademi ye, ni Afiriki kelenya tɔnba cakɛbolofara kɛrɛnkɛrɛnnen don min sigira senkan Karitumu, san san 2006, n’a soba bɛ Bamakɔ, an jɛra ka kan duuru sugandi minnu bɛ jamanaw ka kalaɲɔgɔnna n’u ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya waleyali. Akalan ka baara ye Afiriki kanw yiriwali n’u lafasali ye walasa u bɛ se ka kɛ baarakɛminɛnw ye dakun bɛɛ la, u ni marabaga kɔrɔw ka kanw ka sigi ni n’u ka ɲɔgɔndɛmɛ kɔnɔ, n’olu ye tubabukan ni angilɛkan ye, ani pɔrutugɛsikan ni ɛsipaɲɔlikan.

13Akalan hamina ye Afiriki kanw yiriwali ye k’u kɛ jamanaw ka donɲɔgɔnna, ɲɔgɔndɛmɛ, an’u ka ɲɔgɔnbonya ni ɲɔgɔnfaamu sababuyalan ye, ani bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛnnikɛminɛn.

14Afirikijamanakalakan, walima jamanafilakalakan, ye kan ye min bɛ fɔ siyajɛkulu walima jamana dɔ min bɛ fɔ siyajɛkulu walima jamana dɔ fɛ, min sigilen bɛ jamana fila walima jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ. Jamanafilakalakan bɛ kɛ ka kumaɲɔgɔnya waleya jamanamɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ minnu yɛrɛ n’u ka kanw don.

Fulakan

15Fulakan ye fulaw (fulɓe) ka kan forobatɔgɔ ye. Fulaw ye bagangɛnjamaba ye Afiriki tilebinyanfan na. U ka kan bɛ wele ka caya ko” pulaar”, Senegali ani Murutani,” pulaar” walima ” pulal”, Laginɛ ani Gine Bisawo. A welecogo wɛrɛ fana ye” Pel” (tubabukan na),” fula” (angilɛkan na), walima” ful” ‘ alimankan na).

16Kankabila min bɛ wele ko Nizɛri-Kɔngo, o bolofara dɔ, ko Atilantiki Tilebinyanfan, o kanw dɔ don, i n’a fɔ ka Z. H. Grinbɛri ka kankulusigi (1963) b’a jira cogo min. Fulakan ye nɔrɔnɔrɔkan ye, min daɲɛyɛlɛmakalan ka gɛlɛn, n’a tɔgɔsɛrɛw ni nɔrɔnnaw ye mabɛnw ye minnu labɛnnen kosɛbɛ. O de b’a kɛ n’a bɔlen bantukan fɛ. Fulakan tɔgɔsɛrɛ bɛɛ ye 25 ye, ka d’a kanbolofaraw kan, ani bɔnnakumaden 11. Kɔrɔdaɲɛw dilannen don ni daɲɛbajuw ye (walebajuw, mankutulanbajuw ani tɔgɔbajuw). Daɲɛbajuw ni bɔnnakumadenw kelen-kelen bɛɛ ni kɔrɔbaju dɔ don. O de bɛ seba di fulakan ma daɲɛbange siratigɛ la.

17Bi-bi in na, fulakan bɛ fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana n’a cɛmancɛjamana 21 kɔnɔ, n’olu ye: Bɛnɛn, Burukina Faso, Kameruni, Kɔdiwari, Gabɔn, Ganbi, Gana, Gine Bisawo, Laguinɛ, Gine Ekatoriyali, Liberiya, Mali, Murutani, Nizɛri, Nizeriya, Santarafiriki, Senegali, Saralon, Sudan, Cadi, Togo. Jamana tan bɛ nin jamana 21 na (minnu sɛbɛnnen don ni siginiden jɛngɛnenw ye ka taa kinin fɛ), olu ye fulakan bɔjamanaw ye.

18Fulakan fɔbagabaw bɛ Faransi, Bɛliziki, Etazini, Äsipaɲi ani Itali. Tabital Pulaagu Äntɛrinasɔnali, n’o ye fulakan lafasalitɔn ye diɲɛ kɔnɔ, o jɔlen bɛ ni fulakan ka taaɲɛ ye. Tɔn in bolofara bɛ nin tubabujamana ninnu kelen-kelenna bɛɛ kɔnɔ..

19Fulakan fɔbagajama jate bɛ taa mɔgɔ miliyɔn 30 la diɲɛ kɔnɔ, o y’a dɔgɔyalen, ani mɔgɔ miliyɔn 50, o y’a cayalen ye.

Bamanankan

20Bamanankan ye bamananw ka kan ye (a dilannen don ni bamanan ani kan ye). Bamananw bɛ taa mɔgɔ miliyɔn fila ni kɔ la. Siya don Mali la min ka baara kologirin ye sumansɛnɛ ye (ɲɔ, keninge, kaba, sɔnin). Bamananw bɛ sɔrɔ ka caya jamana cɛmancɛ la, Segu mara la, jamana cɛmancɛ n’a tilebinyanfan na, Kulukɔrɔ mara la, jamana tilebinyanfan na, Kayi mara la, ani jamana cɛmancɛ n’a kɔrɔnyanfan na, Moti mara la.

21Bamanankan ye Mali fasokan dɔ ye min bɛ fɔ mɔgɔ tɔw fanba fɛ. Kankabila min bɛ wele ka Manden, o kanw dɔ don.

22Kan don fana min fɔbagaw tɛ dan jamana kelen kɔnɔna ma; a kanbolofara ka ca; a bɛ fɔ Burukina Faso, Kɔdiwari, Laginɛ, Senegali ani Ganbi. A kanbolofara fɔbagaw bɛ ɲɔgɔn faamuya n’a ma kɛ ni gɛlɛyabaw ye.

23Bamanankan sɛbɛnni daminɛna san 1970 ni latɛnkan sigini ye. Tintinanw tun bɛ kɛ ka dafalen dɔw kangɛlɛya n’u magaya jira; kanhakɛ yɛlɛnniw n’a jiginniw bɛ daɲɛ kɔrɔ yɛlɛma. Dafalen fɔta ye 7 ye: a, e, ɛ, i, o, ɔ, u; dafalen nunnafɔta fana ye 7 ye: an, en, ɛn, in, on, ɔn ani un.

24Mali la bamanankan siginiden dafataw ye 20 ye: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ɲ, ŋ, p, r, s, t, w, y, z. A ka c’a la dafata kelen-kelen bɛɛ bɛ bɛn mankan kelen ma, n’a bɔra danmakow la.

25Balikukalan kɛra k’a fanga bonya jamana fan bɛɛ. O n’a ta bɛɛ, gafesɛbɛnni dɛsɛlen bɛ ka sira sɔrɔ k’a sababu kɛ jɔyɔrɔ min bɛ tubabukan bolo mara siratigɛ la, n’o ye baarakɛminɛnya ye. Nka o n’a ta bɛɛ, laadala dalakanfɔli tora senna, a n’a kɔnɔko caman ni sugucaman, n’o ye nsiirinw, maanaw, fasaw, gundow, nsanaw, burujulikunnafoniw, dɔnkiliw, adw., minnu bɛ jeliw (« kuma tigiw ») bolo mara la.

Siwahilikan, walima Kisiwahili

26Siwahilikan (a yɛrɛ tɔgɔ: Kisiwahili) ye Afiriki kan dɔ ye; kankabila min bɛ wele ko bantu, o kanw dɔ don. A bɛ fɔ mɔgɔ miliyɔn 80 ɲɔgɔnna fɛ, i n’a fɔ u ka kan fɔlɔ walima filanan, Afiriki kɔrɔnyanfan n’a cɛmancɛjamana 12 kɔnɔ – Kɔmɔri, Somali, Keɲa, Tanzani, Uganda, Burundi, Uruwanda, Kɔngo demokaratiki, Zanbi, Malawi, Mozanbiki ani Malagasijamana. A bɛ dan Afiriki kanw fɛ minnu fɔbaga ka ca kosɛbɛ.

27Siwahilikan tun bɛ fɔ sɛnɛkɛlaw ni mɔnnikɛlaw fɛ minnu tun sigilen bɛ Sabaki ba jɔjan fɛ, Afiriki kɔrɔnyanfan na. Kabini sankɛmɛ tannan, arabujulaw ni pɛrisijulaw ye kan in labɛn k’a bɛrɛbɛn k’a kɛ u ka baarakɛminɛn ye samagerew ni jɔnw feereli la. Siwahilikan nana yiriwa ka kɛ kanjɛ ye (tubabukan na: lɛnga franka). Bi-bi in na, Afiriki kɔrɔnyanfan n’a cɛmancɛyanfan jamana caman ka fasokan ni baarakɛkan don kɔgɔjidawolo fɛ.

28I n’a fɔ Z. H. Grinbɛrg (1963) ka kankulusigi b’a jira cogo min, Siwahilikan ye Nizɛri-Kɔngo kankabila bolofara kan dɔ ye min bɛ wele bantu bolofara. I n’a fɔ bantukan tɔ bɛɛ bɛ cogo min na, Siwahilikan ye nɔrɔnɔrɔkan ye, min daɲɛyɛlɛmakalan man nɔgɔ, n’a tɔgɔsɛrɛ n’a nɔrɔnnasɛrɛ ye ko basigilen ye. Siwahilikan tɔgɔsɛrɛ ye 15 ye, a bɔnnakumadenw ye 9 ye.

29Kɛmɛjate la mɔgɔ 10 de b’a fɔ i n’a fɔ u wolokan. Mɔgɔ 90 minnu bɛ to, olu b’a fɔ i n’a fɔ u ka kan fɔta filanan walima kan sure. A jɛnsɛn teliyara Afiriki woroduguyanfan na, Afiriki Worodugujamana sɔrɔdasi kɔrɔw ka sira fɛ, olu minnu tun sigilen bɛ Afiriki kɔrɔnyanfan na.

30Siwahili larabukantɔgɔ ye «Kɔgɔjidawolomɔgɔw» ye. Yɛlɛma caman donna kan in kɔnɔna na k’a sababu kɛ larabukan, angilɛkan, pɔrɔtugɛsikan ani Indikan kan ye minnu ka wale caman yɛlɛnna a kan kosɛbɛ.

31Siwahilikan bɛ kalan Erɔpujamanaw ni Afiriki jamanaw ni Asi jamanaw na, wa yen kunnafonidiminɛnw bɛ baara k’a la fana. Larabukan bɔlen kɔ yen, kan wɛrɛ tɛ yen mɔgɔw bɛ sama min fɛ ka tɛmɛ a kan.

Sukumakan, walima sisukuma

32Sukumakan (a weletɔgɔ ye: sisukuma walima kigiwe) ye Afiriki kan dɔ ye; bantu bolofara kan dɔ don, Tansani kɛɲɛkayanfan n’a tilebinyanfan min bɛ Wikitoriya dala woroduguyanfan na, o mɔgɔ miliyɔn 5 ni kɔ bɛ min fɔ.

33Sukumakan fɔbaga fanba ye sɛnɛkɛlaw ni misimaralaw ye minnu ka dɔnko ɲɛnamaba n’u ka hadamadenya sinsinnen bɛ u ka laadaw kan. Sukumakaw, n’u bɛ wele basukumaw, olu ye, jamana sigicogo la, Tansani siya bɛɛ la mɔgɔ camanba ye, bawo Siwahilikan fɔbagaw tɛ jate siya ye.

34« Sukuma » ye daɲɛ ye min kɔrɔ ye tubabukan na:” kɛɲɛkamɔgɔ”. Nin tɔgɔ in dara u la u sigiɲɔgɔn worodugukaw fɛ, a bɛ fɔ minnu fana ma ko Dakamaw walima” worodugukaw”. Sukumakaw ni Dakamakaw ka surun ɲɔgɔn na kosɛbɛ kanko siratigɛ la. Bantukan ye nɔrɔnɔrɔkan ye, min daɲɛyɛlɛmakalan man nɔgɔ, a tɔgɔsɛrɛ ni nɔrɔnnasɛrɛw labɛncogo ka ɲi kosɛbɛ. Tɔgɔsɛrɛ18 ni bɔnnakumaden 9 b’a kɔnɔ.

35Sukumakan fɔbaga n’a caya bɛɛ, kan kalanta tɛ, gafesɛbɛnkan tɛ. Kan fɔta don min ka ɲi siya ka dɔnko n’a ka yɛrɛya lakanani na.

Tisɔngakan, walima kitisɔnga

36Bantu bolofara kan minnu ka surun ɲɔgɔn na kosɛbɛ, n’u fɔbagaw b’a ta Sawe ba la, Mosanbiki woroduguyanfan fɛ, ka t’a bila Linpopo la, Afiriki worodugujamana na, tisɔngakan de ye olu bɛɛ forobatɔgɔ ye. Tisɔngakan bɛ fɔ fana Zinbawe ani Siwazilandi. I n’a fɔ bantu bolofara kanw kulusigicogo Gutiri fɛ, o b’a jira cogo min, tisɔngakan bɛ bila S kabila kɔnɔ, wa kɔdi b’a la 50-S50 sɛrɛkɔnɔ, i n’a fɔ bolofara in kan tɔw, kɛrɛnkɛrɛnnenya la Tisiwakan (S51), Ganbakan (S52), Tisɔngakan (S53) ani Ɔrɔngakan (S54). Tisɔngakan fɔbagaw jate bɛ taa mɔgɔ miliyɔn 3 ni kɔ la Mosanbiki ni Afiriki Worodugujamana na.

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search