Telésforo del Ángel Domínguez ani Narcizo de la Cruz Domínguez jaach chaap i t'eenel ti San Francisco Chontla, i t'ilaal k'aal an ti t'eenlaach, an ti ajattallaap ani an ti poesiia.

1Telésforo: Bueno, Chicho, ¡prisma!

2Narcizo: ¡Jasya!

3Telésforo: ¿T’oneey an tit uwatx?

4Narcizo: Xuwee’ xee’ maas o meenos alwa’.

5Telésforo: Alwa’ ich. U lee’ ak tin ka’kaal k’aal tataa’, u lee’ ku cho’oobna’, u lee’ tu konoy t’oneey an ta uwaamal, an ta tujuumal an tit ajat, ani tant’ooj an ta wit’aamal an tit t’eenek. Jaach wik an tu lee’ tu konoy.

6Narcizo: Alwa’ ich, kwentxal i cho’oop baal thejthe taam juun i chikam ka wa’chin in txi’thaal ich tant’ooj ne’ech kin t’aja’, ani jachtaam an ti nanaa’ u ulal na’ baal ne’ech ti... Thejthe taam tin chipiil ej u chu’tal k’iyattxik u eebaal oo ja´uup ip t’eenel. U ja’naal nayej, u lee’ ak nayej, u wit’aal ak nayej tin ajat. Ani u t’ajaal nu chaap baal kin chat’ey.
Ani jelat ich ti chu’tal oo i chu’tal ti k’wajat an k’ij, baa’ faasil ka ch’a’iy juun a t’enwaal. Ani abaa’ a lee’ ak peero maax baa’ a koo’yal, t’ojlaap baal ka ejtow ka koo’oy jachana’ na a yejentxiyal. Jachtaam naa’ ti k’ij in chipiil ej, baa’ k’ij u wit’aal tin ajum, baa’ in k’alnek tin eskweela, peero naa’ ti k’ij u ja’naal ich tin ajat. U t’iiloom taam ti beel ejat nu chamnek puulik paa, i le’choyal an raadio, i ach’aal an wapaango. In ch’atel, ani u ja’naal an tin ajat.
Taam ku ach’a’ ni jachana’ ninaa’ i ajattallaaptxik, nu ejattal maas in pithaal tin chaap, u ach’aal, alwa’ inchee’, u iniktal inchee’. Kut a ch’ik’okool, taa’ chamumuul inchee’ nu ejattal. U ach’aal baal inchana’ naa’ an tu ch’ii’kiy, inchana’ an tu ch’ii’kiy. Ani tayiil, koomo u xe’chin an tu eskweela, i chu’taltxik naa’ ip bijtxix baal ip t’eenel. Taam tu chuuj baal an bijtxix ip t’eenel, in kulbeel, ani umaal xoo’ni nu t’ajaal, in ut’el xoo’n ti k’wajat, baal nanaa’ u lee’ nayej ku wit’a’. Ani inchana’ an ti ch’i’kineenek. Naa’ chana’ axee’, t’oneey in ku uluw, naa’ axee’ i kulbetallaap.
Maas tayiil, baal in k’alej an tin eskweela, sekundaaria teeknika, ani in kulbeel u ela’ juun i maeestro de edukasyoon fiisika k’elej ich in wit’aal an tin puuru telom, u wit’aal ku kwajba’ i postuura. Jajaa’ in uluw ja’ taam “Tataa’ a wit’aal ich tit t’eenel, maax a lee’ ne’ech tu tolmintxiy”.

7Telésforo: Ti bijtxiyal taam.

8Narcizo: Taam jachana’ naa’ i bijtxix, naa’ i profesoor, taam ch’i’kin ich taam an tu t’eenel porkee jajaa’ in aliy ja’ taam i gitaara, in aliy i rekiinto, taa’ ich taam an ti ch’i’kiy ki exobna’ maas, ani jaachtaam an ti jiltxith, jachana’ naa’ tu t’eenel. I cho’oop ich baal taam juun pithaamej naa’ ti awiltallaap k’aal ni ajaatik baal ki t’aja’, xoo’ni ni maas, kisaas i ulal baal jaach ni watxipnaal, jaach ni lee’ ki t’aja’. Ni ajaattik tu pithaaltxik ti awiltallaap baal ki bajuw, xoo’ni ni lee’, ani jaachtaam, jachana’ wee’txik, we’txik kathbantxiy maas an tin takuuth, an tin kujuuwil an ajattallaap.

9Telésforo: Ani alwa’ lajni’ tejwa’ baal tataa’ thejthe chipiil ej an ta ja’naamal an t’eenlaach, ani baa’ kwentxal an ti koo’yal naa’ i alwa´tallaap, an ‘doon’, an awiltallaap, i utxaal. Baal nanaa’ u lee’ xee’ tu konoy, ¿t’oneey xee’ an ti uwatx an ta ach’aal? An ta iniktal koomo jelat xee’ it puulik ich xee’, ¿t’oneey an ti uwatx an ta ach’a’ an t’eenlaach? A ejekutaariyal k’aal a kulbeetal baal a ach’aal juun i amoor an ti t’eenlaach, oo baal it aatlom, ¿t’oneey an ti uwatx an ta ach’aal?

10Narcizo: Xuwee’ xee’ axee’ ti k’ij, nanaa’ jelat ich tu uluumal, baal jelat naa’ axee’. I awiltallaap tu pithaamal, wawaa’ baa’ i koo’yal i meeluj baal ki uluw ne’ech ku k’alej ti juun i eskweela baal ki wit’a’. Wawaa’ i wit’aamal porkee baal ni ajaatik tu pithaamal naa’ ti awiltallaap. Ani ni jachana’ baa’ in kwaal, baa’ in kwaal ni jalbiil, wawaa’ baa’ wa’ ki ejtow ki jalbintxiy xoo’ni tu pithaal ni ajaatik. Baal jajaa’ tu pithaal ejtal xoo’ni nin cho’oop ninaa’ kin uluw baal nanaa’ in bijtxix na’, nanaa’ u cho’oop, nanaa’ u exlaal.
Na dyoos tu pithaamal jachana’ ti awiltallaap, ani jaachtaam jelat xee’ xuwee’, xuwee’ xee’ axee’ ta k’iitxaaj, baal nanaa’ u ontxiyal an tin ajat k’aal i yantam u ejattal. Nanaa’ u ajtintxiyal nu eebaltxik, u ajtintxiyal nu ajaatik, u ajtintxiyal nu mamaa, ani jachana’ u t’ajaal na’ k’aal i yantam u ejattal.
Taam kin ajtin, k’aal nu ejattal taa’ u teyoom tu kubak, porkee k’aal yantam u kulbeetal an tu t’ajaal jachana’ i ajattallaap. Ani otro juun ninaa’ tin konyal nanaa’, wa’chik’ij in kannal tin ajat, i chuu’tal ich wa’ach i gruupu muskaal, konjuuntu, ani in kannal. Nanaa’ baa’ tama’ u utxaamal ke baa’ ne’ech ku ejtow.
Wa’ach i k’ij in kannal porke jelat xee’ xuwee’ tu k’wajat u ya’ul k’aal i yajtxik i nuuk’, i kwaal i gripa. Ani wa’ach i k’ij juun i knataante ninaa’ wa ka’kaal, baa’ k’wajat en kondisyoones baal kin t’aja’ naa’ i t’ojlaap. Wa’ach i k’ij in ne’thaap peero baa’ jayk’ij u utxaamal maax ne’ech tin pitha’ jaay ani ne’ech kin k’alej. Taam kin utxan ne’ech ti jaay an tu junantxiyal taa’ tin pitha’ xoo’n ki chalpay, xoo’ni xa’ ki uluw baal jaach nu aataal.

11Telésforo: Pwees alwa’ ich.

12Narcizo: Ani jaachtaam nanaa’, k’aal i meeluj u baa’ k’aal i meeluj, komokyeera nanaa’ in ajat, porkee na’ jachana’ i awiltallaap tu pithaamej, ja’ nu ajaattik an tu pithaal. Jaachtaam baa’ ka aawich ki ch’eenetha’ xoo’ni naa’ tu pithaal, xoo’ni naa’ i awiltallaap i koo’yal, in jiiloom t’ek’at.

13Telésforo: In lee’ kin uluw baal ke tataa’ a t’ajaal an t’eenlaach, a ajtaal ani a tenyal an instrumeentu, peero k’aal naa’ i kulbeel a koo’yal an ta ejattal. A ach’aal baal it kulbeel, baal ni tataa’ ani naa’ k’iyattxik a kulbeethaal k’ij jiithmeethaal.

14Narcizo: Lajni’, jaach an ti baa’ i jilaamal. Tataa’ tayej a ach’aamal ich tayej baal juun i ajattallaap. Maax a uch’aal, maax ka ach’a’ tant’ooj nin lee’ kin uluw juun i ajattallaap, juun i kaaw, tataa’ ne’ech ta’ ka exbantxiy. Ani wa’ch i k’ij lajni’ wawaa’, baal maax baa’ i kwa’al jachana’ naa’ i awiltallaap baa’ ku kaawin. A lo mejoor taam ku ajtin, ki ejtow ki uluw, ani jachtaam, ani inchana’ an ti koo’yal ki oontxiy.
Baal nanaa’ taam in ajat, yiijtal u telaal nu eebaltxik, baal babaa’ an tin ajat. Ani babaa’ ne’ech ki uluw maax u t’ajal, maax in ajat alwa’ oo baa’ a eynal tant’ooj ni exom u ajtaal. Ani maax kin utxan baal ne’ech ka lejkiy, nanaa’ u lee’ na’ ku lejkiy. Jaachtaam nanaa’ baa’ na’ ne’ech ku uluw baal baa’ ne’ech ka awich. Jelat ich taam inchee’ in kanaamej k’aal juun i konjuuntu, u chuu’tal nu eebaltxik, an yaneel, u chuu’tal taam ki thaya’ ni k’ubak, k’iyat tin exlaal, baa’ tin exlaal, peero jaach ni yiijtal u telaal an yaneel, nu eebaltxik.
Taam kin okon tin ajat, kin okon tin ka’kaal, ani babaa’ ne’ech ki pok’oy ni k’ubak. Baal ki uluw jalbintxiy ich ani jachana’ ninaa’, taam nu eebaltxik, tamaa’ ak ich ki pok’oy ni k’ubak baal ti utxa’ jalbintxiy ich. Nanaa’ in kulbeel, jaach ni maas u koo’yal tenchee’ tu ejattal. U cho’oop ich baal naa’ jachana’ t´oneey ti jalbintxiy ich nu eebaal, axta na dioos.

15Telésforo: In lee’ kin uluw baal ti juun i aktuasyoon k’aal an t’eenlaach k’aal ti juun i puubliko, t’ajatx importaante baal an yaneel. Jelat ti chuu’tal xuwee’, a xalk’anal ti televisyoon ka presentaarin juun i artiista famooso. Ani babaa’ i bach’wal i aplaauso, ip lee’naap. A kulbeethnaap an t’eenlaach. Ani in chalpayal baal inchana’ tayej an tit ach’aal taam inchee’ ka ajta’ juun i ajat, kit kaawin, an yaneel, an puubliko, k’aal jajaa’ ti agradeseerintxiyal. Ani jaachtaam an ti pok’iyal ni k’ubak, i aplaudiirial baal ip kulbeel k’aal tataa’. Inchana’ an tip ach’aal. Lajni´.
Pwees i koo’yal ki chalpayal tamaa’ an difereensia na ach’aal tataa’ k’aal ootro inik naa’ baa’ wa t’eenel, baa’ wa ajat, t’oneey ta’ an tit uwatx an ta ach’aal?

16Narcizo: Alwa´ ich xee´, jelat ich juuniil ne’ech ku chap uluw baal wawaa’ tu yaneel tenchee’ u k’wajat axee’ ti chabaal. Nanaa’ u chuu’tal na’ baal nanaa’ nu eebaltxik. Nanaa’ u chuu’tal na’ jayechek’ij na’ an tu ach’aal, taam inchee’ in ka’kaal k’aal babaa’, maax baa’ i wit’aal tip t’eenel, maax baa’ ip wit’aal tip ajat.
Wa’ach i k’ij tin konyal maax ku ejtow ku bijtxiy, nanaa’ u utxaal na’ baal ka awich, u cho’oop ich baal ninaa’ in kwaal juun i ofiisio. Ninaa’ juun baa’ in koo’yal maax ka tela’, maax ka tela’ ninaa’ in wit’aal ani baa’ in wit’aal... Puulik t’ajatx an difereensia. Peero jelat nanaa’ u ach’aal, baa’ alwa’ u ach’aal ku distinguiiriy nu eebaal, nanaa’ u chuu’tal na’ jelat ak maax jajaa’ in wit’aal jayej. Nanaa’ u chuu’tal ani nanaa’ u ach’aal baal kwentxal ki ejtow. Exat ne’ech ki t’aja’ juun i inteento, jelat ich tin ulal, jelat ich tin ulal baal an sieempre an kaawtxik na ulnal, “maax ka lee’na’, maax ka awich”…

17Telésforo: Jaach in uluw baal an kwentxal in koo’yal juun i kalidaad. Kwentxal pithaamej ninaa’ ti chalap t’oneey an ti ne’ech kin eyna’. Baal nanaa’ u chalpayal ich k’ij na’ baal tataa’ a t’ajaal, a t’ajaal an t’eenlaach. In lee’ ki uluw baal tataa’ a aykoom juun i beel xoo’ni an ta atraeeriyal an yaneel, xoo’ni an ta atraeeriyal ni ebaal. Peero an preguunta jaach an tu konyal ¿t’oneey an tit ach’aal? Baal k’aal an t’eenlaach tataa’ a ne’thaal juun i meeta, xoo’ni an ta ulal a lee’ kit mejoraarin na xe’chintal, a lee’ ka mejoraariy tataa’ ta baa’, baa’ in cho’oop. ¿Maax baa’ inchana’ an ta chalpayal?

18Narcizo: An tu utxaal na’ aaxee’ jelat na’ ti k’oleel, u ulal, alwa´ ich, jachana’ nanaa´ u k´a´k´aal an yaneel, nu eebaltxik. Peero xuwee’ xee’ tin konyal axta xoo’ni maas o meenos inchana’ k’ij an ti ne’ech kin jilk’on. U chalpayaamal baal u lee’ ku oontxiy k’aal axee’ i beel i ne’thaal.
Xuwee’ u chlapayaamal baal ne’ech ku junkuw ch’itxik chikam, baal ku bijtxiy an tup ajat, an tup ka’kaal, jelat xuwee’ xee’ u k’wajtxik tu ka’kaal. Ani u lee’ baal ku alkansaariy, baal ku bajuw juun i eskaloon. U lee’ ku uluw ke xoo’n ni ne’ech ku t’aja’ ka jilk’on thutxat, baal ki chuuj an jeente baal wawaa’ tu teenek i ejtowal wayej ki t’aja’ xoo’ni ni lee’. Wawaa’ wayej i koo’yal naa’ i awiltallaap baal ku t’ek’ey. Jaachtaam nanaa’ xuwee’ in kulbeel baal nu ajaatik tin pithaamal axee’ i awiltallaap. Jachtaam nanaa’ baa’ in desanimaarnal. Nanaa’ ne’ech ku oontxiy axta xoo’n kin uluw nu ajaatik, taa’ ne’ech kin withiy. Nanaa’ ka awich na’ ku uluw baal ne’ech kin k’alej, baa’ u cho’oop axta xoo’ni, peero u cho’oop ich baal ni ejattal baa’ i koo’yal ch’a’ith.

19Telésforo: Lajni’ alobeel taam juun in cho’oop, taam juun in ejtowal. Maax juun baa’ in koo’yal i saluud, baa’ ne’ech kin ejtow kin t’aja’ xoo’ni nin chalpayal. Ani nanaa’ jayeech na´ nayej nu ulal baal taam juun in lee’ kin t’aja’ t’anthooj tin xe’chinatal baal k´iyattxik, u koo’yal ku koo’oy naa’ i alwa’tallaap. U koo’yal ku koo’oy i saluud, baal maax in ya’ul baa’ ku ejtow kin ajtin.
Maas ne’ech ku chalpay baal in ya’ul ne’ech kin t’ee’pinal, ani an t’eenlaach in kulbeethaal. Wa’ach i k´ij juun a ya’ul kin ach’a’ juun i ajattallaap in pitha’ ak juun i esperaansa. Ani nanaa´ in chalpayal baal an t’eenlaach, an kawintallaap, an ajattallaap wa’ach i k’ij, baal juun i ya’ul jayej tu pitha’ juun i esperaansa baa’ ka sentiirin triiste, ¿baa’ inchana’ an ta chalpayal?

20Narcizo: Inchana’, jaachtaam baa’ in k’wajat ak ku uluw baal t’aatx ak in kannat in xe’ech, in we’txik ya’ul. Probleema u kwaal jachana’ jelat ich ta ulal baal an ajattallaap, in kulbeetaal an ejattallaap, axta an chalpalaap xoo’ni ni txi’taal ne’ech ka ulich. Maax ki ach’a’ juun i ajattallaap, juun i leetra, jachana’ tu utxaal an ti txubaxtallaap, ne’ech ki chalpay tant’ooj an tu k’wajat, jachana’ tu ne’thaal.
Maax ki ach’a’ juun i ajattallaap tu ne’thaal ti juun i momeento baal ki chalpay tant’ooj ni wat’enek, t’oneey xee’ xuwee’ an tu k’wajat, ani t’oneey ne’ech ka txi’ich maas tayiil. Jachana’ an kaanto, juun i ajattallaap taam a ajat juun i eebaal, jelat ich k’ij maax baa’ tant’ooj. Peero baal nanaa’ tamaa’ ak ich axta ninaa’ i ach’aal ich, inchee’ i eebaaltxik, taam lajni’ koomo u ya’ul. K’iyat taam i uch’aamal juun i chikam yajtxik ja’, maas ip alegraarnal ip kulbeel.
Ani inchana’ ich juun i ajattallaap maax kit ach’an baal exom tit ajat ne’ech ka kulbeel na jachana’ i eebaal, abaa’ baa’ k’wajat en siinku sentiidus peero ne’ech kin yajna’ tin ejattal axta ne’ech ka kaach’an. Ne’ech ka thaajan ani inchana’ ich ejtal ya’ulaach, maax it kochat ta waytal. Ani ka ulich juun a eebaal in ajta’ juun i ajattallaap baal ni ajaatik, ne’ech ka kulbeel ni ejattal, ne’ech ka kanatbeej. Ne’ech ka ulich juun i momeento baal jelat ak maax u jeley. Ani ni ich’iitx, ni ejattal, ne’ech ka jayej ka kulbeej. Ani jaachtaam nanaa’ jaach na’ nu chalpayal baal an ajattallaap t’ajatx alwa’, juun i peje’ k´aal ejattallaap.

21Telésforo: Alwa’, jelat ti exom i ulal baal t’eenlaach, an ajattallaap, jaach nu kultuura, jaach nu jiltxith k’aal ni awueelutxik. Tataa’ a ulal, a t’ilaal, baal an t’eenlaach wa’achin miismo an ta familiar. Na abweelo wa an t’eenel inik wik, jaach jelat juun i jiltxith.
Peero nanaa’ baa’ na’ u ach’aal maax u koo’yaamal juun i ereensia k’aal nu famiilia, baal taa’ nu jiiloom u wit’aamal tin t’eenel. U lee’ nayej tin ajat, baa’ u ach’aal, baa’ u cho’oop, xoo’ni nin jiiloom ninaa’ i kulbelnal, ninaa’ i guusto baal nanaa’ u lee’na’ nayej tin ajat. Baal baa’ na’ tamaa’ tin nin bijtxiyaamal ani baa’ jayk’ij u chuuj taam tin chipiil ej tantamaa’ naa’ t’eenel. Ani nanaa’ inchana’ k’ij na’ an tu ulal, u ja’na’ ani u lee’ nayej beel ku wit’a’. Baa’ u wit’a’ peero u ja’naal.
In cho’oop baal naa’ i kulbelnal u ach’aal ninaa’ i amoor an ti t’eenlaach. Nanaa’ u chalpayal baal kwentxal inchana’ an ti koo’yal ki ach’a’, wawaa’ jelat iniktxik, baal lajni’ ninaa’ i kulbetallaap a ulel tu ejattal. Taa’ an ta ixk’anal ejtal an alwa’tallaap.

22Narcizo: Lajni’ jelat ich ta ulal, a lo mejoor k’iyattxik i eebaal, baal baa’ kweteem wawaa’ nu ajat tenchee’ axee’ ti komunidaad. Jelat ni ja´uuptxik, jelat ich xee’ tataa’ xuwee’ a ja’naal an tit ajat, a ja’naal an tit t’eenel, ani a lee’ ka wit’a’ maas. A ulal baal baa’ a kwaal tamaa’ baa’ a ach’a’ tamaa’ awueelu, a tiiu, oo an ja´uup tup ajat. Peero ni ajaatik jajaa’ tu chuu’tal tant’ooj ni lee’. Ani jaachtaam maax inchana’ an ta ach’aal baa’ kwaal juun i desendeensia, k’aal an ja’uup, k’aal jachana’, k’aal an ajattallaap.
Peero ninaa’ tu abnaamal tenchee’ ti chabaal. Jajaa’ in cho’oop ja’ tant’ooj ni lee’, ani jaachtaam, jaachtaam an ta kwa’al, jaachtaam an ta koo’yal ninaa i kulbetallaap ta ejattal. Ninaa’ i kulbetallaap jaach nin k’aal nu ajaatik. Jaach ni ajaatik ni k’wajat tenchee’ ti ejattal tu onyal tu tawnaal maax kin uluw ich i juun, ninaa’ exom ti ajat baa’ in wit’aal.
Nanaa’ u ulal na’ inchee’ baal tamaa’ wa’chineenek in cho’oop juun i ofiisio, juun i t’ojnal koo’yal ki exobna’ baal ki ejtow ki t’aja’. Ani jaachtaam nanaa’ baa’ jayk’ij u uktxiyal an ajattallaap, naa’ i kulbetallaap, jelat ich tu oltxiyaamal baal nu chamnek puulik paa baa’ tin jilaal taam thajaw ani taam thamuul. Jajaa’ tin t’iltxiy ja’.
Jajaa’ wa t’eenel ja’. Jajaa’ wa t’eenel wik k’aal i violín. In koo’yaamal in gruupujil, ni triiu. Up xe’chineenek, k’alel Paanuku, k’alel oow: Chikon, Alamo, k’alel tup t’eenel. Ani wa t’eenel jelat na ach’aal inchee’ kwaal i grabasyoon. Sí, alobeel an ta t’eenel. Ani jaachtaam taam ne’ech ku thutxa’ juun i leetra, ne’ech ku ajta’ juun i leetra, u chalpayal ani xuwee’ xee’ u chuu’tal baal nu kwitooliltxik ti ja’naal an tup ajat. Baa’ ejtal, peero chaap, i wit’aal, baa’ in yejentxiy ku k’wajay ku kwiya’ oo inchee’ an ti ne’ech ka kweteemtal, i ja’naal.
Ani jelat ich lajni’ ta ulal, lajni’ an jiltxith. K’iyat i txi’thaal, k’iyat baa’. Jaach an ka awich ki uluw baal ki koo’oy jachana’ naa’ i duuda, oo baa’ ne’ech ki ejtow. I cho’oop baal ni ajaatik jajaa’ ne’ech tu pitha’ xoo’ni ne’ech ki kontxiy. Ani juun i alwa’tallaap, taam ki chuuj baal wawaa’ i koo’yal juun i awiltallaap, i koo’yal juun i awiltallaap naa’ nu ajaatik tu pithaal.

23Telésforo: Sí, ojalaa ejtal ak inchana’ ni chalpayal. An kwitooltxik xuwee’ xee’ i ayal ak juun i entretenimieento xoo’ni an ti uluw: “Nanaa’ ne’ech nayej ne’ech kin dedikaarin tin ajat, ku ajtintxiy an puubliko oo ku ajtintxiy na dyoos”. Ani baa’ k’ij yak’wa’ juun i beel at’ax, baal jelat xee’ ti chuu’tal baal an kwitoltxik exom i k’ipthaal an rumbo de la vida quizás por el mismo modo de vivir.
An jeente ip kontajiyaarnal, baal i chuu’tal ich xee’ an kwitooltxik ip inklinaarnal ti piiltxik luk’aares. Babaa’ i lee’ baayej ki chatentxiy jelat ti chuu’tal ti piil, tenchee’ an ti komunidaad. Ani a lo mejor por ese rumbo an kwitooltxik exom i k’ipthaal an waloores naa’ i koo´yal ki koo’yal baal ser kwitooltxik t´ajatx alwa´, que sean algo en la vida. Baal nanaa’ u ulal ich na’ baal maax an kwitooltxik alwa’ baal babaa’ ki koo’oy bayej jelat ich juun i gruupu i kwitool ki uluw ki ko’oy i rondaaya xoo’ni an ti representaariy an komunidaad, kup kalej xowa’ ti kip ne’tha’.
Jaach jelat ak juun i kulbeel, t’oneey an ti uluw, baal juun i orguuyo baal an komunidaad baal koo’oy juun i gruupu i kwitool xoo’ni an ti kup resaltaarin, ke sobresaliirin. An komunidaad ka awich ki t’aja’, ka awich ki tolmintxiy an ti babaa’. Peero t’oneey an ki ejtow ki t’aja, porkee baa’ faasil ka konvenseeriy juun i kwitool, tant’ooj ni alwa’ kin t’aja’ porkee baa’ i koo’yal bayej juun i chalaplaap.

24Narcizo: Xuwee’ xee’ i chuu’tal ich lajni’ baal jelat ich ta ulal. Xuwee’ an kwitooltxik maax ta le’na’ ka tawna’, maax ka utxa’ juun i txubaxtallaap babaa’ baa’ ba’ ne’ech ki lee’na’ ki exbay. Peero baa’ kwentxal an kwitooliltxik, jelat xee’ xuwee’ ti we’eel in kaawin k’aal k’iyattxik i kwitooltxik. Jelat xee’ i chuu’tal baal u kalel k’aal an oollaap ani an ajattallaap. I ulal wa’, wawaa’ i ja’naal wayej, kix txi’ich.
Exat jelat tenchee’ axee’ xoo’n tu xe’ech baa’ wa’ i utxaal an kwitooltxik baal baa’ kup txi’ich, baal baa’ i lee’ oo wawaa’ baa’ wa’ i lee’ baal kix k’wajay, tix chinej naa’ el eep. Maax lajni’ an ti kwa’al naa’ i kulbetallaap baal kix txi’ich, kix txi’ich baal yantam i ejattal, ani maax japiy an wii’lep kix ochich, ani baa’ kix jilk’on tix chinej, ki uluw ki ch’ilbay tant’ooj an ta ajat juun. Oo ki ch’ilbay tant’ooj an ta kaaw, tant’ooj an ti exom ti ka’kaal ni eebaal, ki chalpay en seerio xoo’n ni exom i t’ajaal.

25Telésforo: Lajni’.

26Narcizo: Aantes ki xaka’ ni akan ne’ech ki chalpay, ne’ech ki t’aja’ algo o baa’ alwa’ xoo’ni ni ne’ech ki t’aja’. Ni jaachtaam ich taam ti we’eel in k’wajay tin ka’kaal k’aal u u kwitooliltxik. Ani nanaa’ jelat ich tu utxaal, wa’ach i k’ij up ulel an kwitooltxik, baal nu kwitooliltxik i koo’yal… ¿t’oneey an ku uluw?

27Telésforo: Exlomnawaaltxik.

28Narcizo: Exlomnawaaltxik... I koo’yal i juuniktxik an tup xe’chineenek an tup eskweela. Up ulel ani wa’ach i k’ij u koo’yal jachana’ i oportunidaad kin kaawin k’aal babaa’. U chuu’tal baal baa’ kwentxal an kwitooltxik an ti kwaal naa’ jachana’ ani xuwee’, ki uluw baal kwentxal an kwitool baa’ i lee’ ki exbay. Taaltxik kwitooltxik i chalpayal, ani jaachtaam alwa’ lajni’ baal ki tawna’ an kwitooltxik. Wawaa’ lajni’ tenchee’ ne’ech ki junkuw an kwitooltxik, ne’ech ki tawna’ an kwitooltxik. Baa’ jayk’ij i chuumal juun i t’ojlith ki uluw ne’ech ki junkuw an kwitooltxik, wanaj ki tawna’ an kwitooltxik.
Jachana’ jaach ni k’ibaal tenchee’ axee’ ti kwentxaalil, axee’ ti komunidaad. Jaach ni k’ibaal baal inchana’ i jeyentxiyal wawaa’ ki t’aja’ jachana’ i t’ojlaap baal ki junkuw an kwitooltxik, ki t’iltxiy tant’ooj wa’ ni tamuumal, maax wawaa’ u wat’enek ti juun i k´ij, i wat’baamal an k’ij, tu uch’aal, u ya’ulmeenek, tant’ooj ni tamuumal. Ki t’iltxiy baal jelat ni jachana’, ninaa’ ki uch’a’ i book, ki juchuw an may, oo ki juchuw ninaa’ i utxaal baal jaach an at’ax may. Baa’ alwa’.
Jachana’ maax ki t’aja’ ni jachana’, talbeel an kwitooltxik, ni chikaamiltxik, ki exbay. Ani jaachtaam an ti lajni’ alwa’ baal jenchee’ ne’ech ka ochich iit t’ojlith, ki utxa’ baal inchee’ an ti ne’ech ki tawna’ an kwitooltxik. Ani jelat xee’ xuwee’ i cho’oop ich, i chuu’tal ich baal wawaa’ u uktxiyaamej.
Wawaa’ tenchee’ u k’wajtxik ani kwentxal in cho’oop, in chuu’tal tant’ooj an tin wat’aal baal baa’ i koo’yal i t’ojlaabil jelat xee’ xuwee’ wawaa’ i yejentxiyal tenchee’ ti komunidaad: lejkiy an beel, lejkiy an paarke. I yejentxiyal juun i luk’aar, juun i ataaj xoo’ni an ku junkun jelat xee’ tu k’wajat tu ka’kaal ki uluw xee’ wana’ ki t’aja’ axee’ i t’ojlaap, jaach ni k’ibaal.

29Telésforo: Alwa’, baal ki okpiy ich exat u lee’ wik tu konoy: baal tataa’ principalmeente, jelat a ulal. An t’eenlaach baal tataa’... baal tamaa’ naa’ ajtintxiyal, baal an bitxow oo baal tataa’ k’ij, tataa’ it kulbeel, tayej aleegre, ¿ani maax baal k’ij tataa’ naa’ lee’ kit kulbeel? ¿T’oneey an ti uwatx a ach’aal?

30Narcizo: Nanaa’ taam in ajat jelat ich tu utxaal, nanaa’ u ajtintxiyal nu eebaaltxik. Ani u ajtintxiyal nu ajaatik, jaach nanaa’ an ti kwaal jachana’ an ti chalaplaap. Baal inchana’ an ti ne’ech ku uwa’ maax ne’ech tin ajat, baa’ baal nanaa’, kisaas maax ku uluw taam in ajat, nanaa’ in kulbeel nayej. Baal jaach ak an ti taam ne’ech ku uluw xee’ nanaa’ in ajtin ich, kweteem k’ij nanaa’ ne’ech kin kulbeej. Nu eebaltxik i yejentxiyal bayej, kulbeel ni ejattal, baal ki, t’oneey an ku uluw, baal ki ach’a’ bayej juun i kulbetallaap.
Ani ki uluw baa’ nanaa’ ku ejtow nayej, nanaa’ ne’ech nayej kin ch’akay, nanaa’ ne’ech nayej ku t’aja’ an chaaplaap baal kin ch’akay. Jaachtaam nanaa’ inchana’ na’ an tu ach’aal baal nanaa’ in ajat baal nu eebaaltxik. Baal tamaa’ ak ich an ku chuuj, tamaa’ ak ich axta nu ajaatik, jaach ni maas u ajtintxiyal.

31Telésforo: Lajni’ ka kaawin t´ajatx importaante. Tenchee’ i chuu’tal baal lajni’ an t’eenlaach juun i aarte, juun i komunikasyoon k´aal wawaa´ baal an t’eenlaach, an ajattallaap, an kaawintallaap tataa’ ne’ech ta wat’baal juun i kaaw baal ootro inik... Talbeel wa’ach i k’ij baa’ wa’ i t’ajaal ti kweenta an leetra xoo’n i ne’ech ki uluw.
Peero ninaa’ in exbayal ne’ech ja’ kin ach’a’: “Aj, u ja’na’ naa’ i kaawintallaap, u ja’na’”. Ani tin utxa’ tant’ooj, a lo mejoor inchana’ juuntxik ne’ech ki ach’a’, ne’ech kip ach’an bayej “A, lajni’ an t’eenlaach juun i kulbeetallaap, juun i ajip t’ajatx alwa’ “Taam an kaawintallaap alwa’ ich baal juun i inik baal in chuu’tal baal wa’ach juun i tiipo de t’eenlaach baal baa’ in koo’yal i sentiidu. Peero wawaa’ in chalpayal baal an t’eenlaach ne’ech ki lee’na’ ki t’aja’ baal ki kulbeeltha’ an komunidaad, ki ach’a’ en armoniia tenchee’ axee’ ti bitxow.
Baal nanaa’ in chalpayal, kwentxal, kwentxal an t’eenel inik jelat tu k’wajatxik tenchee’ ti komunidaad, baal ki alegraariy an tu ka’kaal. Peero nanaa’ u koo’yal i kompromiiso, ani baa’ ich ku ejtow maas kin k’wajay tu entreteneeriy. A lo mejoor a koo’yal tayej i kompromiiso, alwa’ ich, ku chuu’uuxin ku kaawin juniil k’aal axee’ i teema. Talbeel i chalpayaamal ak ich maas tant’ooj ni alwa’ ki t’aja’ ani ti t’eenlaach.

32Narcizo: Lajni’, inchana’ an ti ne’ech ki uwa’, bela’. U ulal na’ baal jelat ich ti thamuul tu junkun nuwa’ eebaaltxik. U utxaal inchee’, wanaj ki t’aja’ juun i junaxtallaap baal ki ejtow, baal ki uluw. I lee’ ki baal ni ajaatik, baa’ ne’ech ku jilk’on inchana’ k’ij, jelat tu k’wajat. Ne’ech ki jalk’uy ni beltal.
Baa’ ne’ech ki uluw baal wawaa’ baa’ ich u walablom, peero ne’ech ki uluw xoo’ni t’aja’ axee’ i k’ij wat’enek, xee’ baa’ i xee’ ne’ech ku t’aja’. Baal ki le´na´ ki ne’tha’ jelat an ti ulal ni ajaatik. Xuwee’ k’aal an ajattallaap wanaj ki exoobna’, ani baa’ ki uluw exat k’ij baal ne’ech tin ajat ti laapkaaw, ti teenek, jayej ne’ech jayej tin ajat ti teenek. Ani u utxaal inchee’: nanaa’ taam in ajat ti teenek baa’ na’ in tithenal, maax in teentxinal.

33Telésforo: Lajni’. Ani jalbintxiy ich t’ajatx. Ku chuu’uuxin kalaam.

34Narcizo: Ku chuu´uuxin kalaam.

Conversación sobre la música en lengua teenek:

https://youtu.be/6TNNmImv5io

Grabado en San Francisco Chontla, Veracruz.

Realización: Ana Kondic.

Grupo de cantantes de San Francisco Chontla