Résumés
p. 517-526
Texte intégral
Anglais
1This monography is the publication of a doctoral dissertation in classical archaeology that bears the original title “Les modes funéraires de l’âge du fer en Macédoine: étude d’histoires régionales”, under the supervision of Professor Jean-Marc Luce. It was submitted at the Université Toulouse-Jean Jaurès in 2015 before an international jury composed of Jean-Marc Luce (Université Toulouse-Jean Jaurès), Miltiade Hatzopoulos (KERA, Athens), John Papadopoulos (University of California, Los Angeles), Alexander Mazarakis-Ainian (University of Thessaly) and Pierre-Yves Milcent (Université Toulouse-Jean Jaurès).
2Since the first excavations in Vergina’s cemetery during the 1950s, new discoveries and different works led in Northern Greece have yielded important new data, updating our vision on the Iron Age’s burial customs. Based on a catalogue of cemeteries dated from the 11th to the 7th centuries B.C., located between the eastern slopes of the Pindus range and the south-western Rhodopes, we propose a survey of the burial customs and we question the diversity that is particularly striking in this vast region. As a result, we propose a complex funerary map of several regions with distinctive features. This map will be compared to the funerary ideologies and beliefs conveyed by the burial gifts of the deceased.
3The introduction of the book explains the chronological and geographical frameworks, the research history and the study’s objective. In Northern Greece, the Iron Age extended from the 11th to the 8th centuries for some regions, and from the 11th to the 7th centuries for other regions. Indeed, the last phase of this period is marked by two major historical phenomena: the second wave of Greek colonisation and the formation and expansion of the Macedonian kingdom, which constitute a turning point to the Archaic period. For the Early Iron Age, there is no political and ethnic homogeneity in the region. In ancient literature, Macedonia refers to the territory of Macedonians, which changes along with the kingdom’s expansion. The coastal regions (Pieria, Chalcidice) follow their own history, which is closely related to Greek colonisation, the first phases of which are still debated. Before and during the colonisation and establishment of the Macedonian kingdom, Northern Greece was occupied by many population groups. Their names are known thanks to ancient writers, but their origins, their movements and their installation remain difficult to follow. Considering the complex historical background, it has been decided to start this study by using archaeological data as a basis. In terms of funerary practices, during the Early Iron Age, this vast region was not homogeneous and displayed a high diversity. Some practices were known beyond the actual political borders of Greece. Modern frontiers do not have any significance for proto-history, but they can have an impact on the research history, on the accessibility of available data and on the interpretation of the archaeological remains. In this book, the heart of the research focuses on the burial customs that are known in the region between the Pindus range and south-western Rhodopes, within a field of investigation that includes the neighbouring regions and countries (Epirus, Albania, FYROM), which is itself within a frame of explorations and questions including Greece and the central Balkans.
4Travellers’ and scholars’ expeditions in the 19th century have played an important role in the re-discovery of ancient Macedonia. However not much information is available for the early periods. Even though the first Early Iron Age cemetery was discovered at the end of the 19th century (Agios Panteleimona), the research on prehistoric Macedonia really started a century ago. Regarding our knowledge about burial practices, three key moments can be identified during the 20th century. The first one corresponds to the discoveries made during the Great War and following years by the British and French armies and their archaeological services. In the 1950s and early 1960s, the excavations of the burial mounds in Vergina and their publication by M. Andronikos and Ph. Petsas constitute a watershed in research. The tumulus became an emblematic feature of hinterland Northern Greece. However, this image was challenged during the 1980s and 1990s due to the multiplication of excavations linked to constructions and building works. They revealed numerous Iron Age cemeteries that displayed a mosaic of burial practices. The history of the discoveries bears significant consequences on the nature of available published information. A few of the cemeteries have been fully published (for example, Vergina, Torone, and Agrosykia), and many of them are known from preliminary reports. Despite these difficulties, which are inherent in archaeological regional studies, it seemed essential to collect what we know in a catalogue in order to deliver a first innovative analysis.
5The heart of the research is based on a catalogue of 106 burial plots located between the Pindus range and the south-western Rhodopes (catalogue). The sites, which are listed by modern regions and geographical units, are described and illustrated. This archaeological funerary map does not aim to be exhaustive. Based on published data, it reflects the current state of research and excavations that have been carried out until the last decade. With the main catalogue, the reader will find three other short appendices about Late Bronze Age cemeteries and the funerary burial customs in neighbouring regions and countries.
6The Late Bronze Age and the Early Iron Age burial customs in Northern Greece and the Balkans were already studied in the 1960s and 1970s by N.G.L. Hammond. However, the tombs were not analysed for themselves, but they were part of his study about the population’s history. In the 1980s, Greek archaeology put society at the forefront of the debate about burial practices. Indeed, it was admitted that necropolises were not the exact reflection of past living society, but the result of decisions made by communities and individuals in specific political and social contexts. Nowadays, the development of funerary anthropology has become more important. Bringing out taphonomic phenomena, this discipline offers a better understanding of the treatments of the deceased, the management of cemeteries, and the composition of their population. For Northern Greece, the fragmentary documentation and the limited available anthropological studies do not yet enable us to broach societal questions in detail. However, the aim of this research was to carry out a first synthesis of Early Iron Age burial customs in Northern Greece, from the layout of the graves inside cemeteries to the artefacts that were left with the deceased. The aim was also to direct the investigation towards two main approaches: the typology and geography of the burial customs, confronted to the funerary ideologies that are visible through burial gifts.
7Through an analytical approach, the first three chapters aim to propose a synthesis of burial customs, from the funerary topography to the treatment of the deceased. The first chapter discusses the identification and typology of the cemeteries, the links of their locations with the natural environments, settlements, rivers and roads, as well as the architecture of the tumuli and the internal organisation of the tombs inside the burial plots. These analyses lead to several conclusions. From the Pindus range to the South-western Rhodopes, there are as many flat cemeteries as tumuli cemeteries. Both types are not related to specific topographies (plains or mountains), even if it is noteworthy that many mound cemeteries are somehow connected to rivers and that coastal flat necropolises seem to be specific to Chalcidice. Further remarks can be done. First, the Early Iron Age is marked by the development of vast communal cemeteries (see for example the region of the Thermaic Gulf), and unlike the Late Bronze Age, almost no burial has been found so far in settlements. The tumuli are mostly grouped in cemeteries, and isolated mounds are scarce. Secondly, in comparison to the tumuli of the Bronze Age, the Early Iron Age monuments in Northern Greece include more burials. However, they are smaller than the tumuli of neighbouring regions (especially south-eastern Albania), except for the tumuli of Agios Panteleimona, which are comparable to those found in Pelagonia (for example, Beranci-Visoï). A detailed observation of collective monuments brings out a great variety of architectures. The choice of material for their construction (earth and/or stones) seems in most cases related to the natural environment. However, no detailed information is available on the stratigraphy of structures. Nonetheless, the construction of such collective structures leads us to think that several people were involved, people who accept or de facto admit the collective rites that are performed in honour of the dead members of their communities.
8In the second chapter, each type of grave is studied, from the collective built tombs to the vases used for enchytrismoi or secondary cremations. The analysis of the shapes of the tombs, their chronological development and their geographical distribution first highlight the existence of a full range of structures used by individuals and communities. We were able to show that almost all of them are found both in flat cemeteries and in tumuli. This chapter brings to light the singular position of the region between the Balkan and Aegean traditions, and highlights some local specificities (for example, the tholos-like tombs set up in stone tumuli in Almopia, the use of pyraunoi as burial containers, etc.). The end of the chapter proposes a synthesis of enchytrismoi and urn cremations, two important Early Iron Age phenomena, whose origins go back to the Bronze Age, but whose development is far from being uniform.
9In the third chapter, which is dedicated to the deceased, we have highlighted the contribution of funerary anthropology in understanding the rites and actions performed around the deceased and the identification of the buried population. The variety observed in the cemeteries and graves is found again in the treatment of the deceased and their access to cemeteries. We bring out the communities’ differentiated attitudes towards children’s graves: in some regions, they are put together with adult burials or gathered in specific areas, and in other sites, they are absent from archaeological records. The study of the position and orientation of the bodies inside the tombs questions the use of these criteria as chronological markers, their role in the construction of collective identities through references to communal symbolical universes. It is possible to suppose the gradual emergence of new local beliefs at the end of the Iron Age in parts of ancient Lower Macedonia. These first chapters, which follow a traditional approach, are necessary to identify all the burial practices performed in the region and reveal all the diversity and complexity of this vast area.
10The fourth chapter aims to analyse these features all together from a geographical approach, arguing for the existence of a general funerary geography of Northern Greece and adjacent areas. A cemetery is not defined by one burial practice, like inhumation or cremation, or one type of grave, like the cist, but by all the practices that are performed and accepted by the communities within the limits of the burial grounds. All the practices constitute “sequences”: they are built on heritages, on cultural interactions or are developed locally. They have a chronological depth and geographical extension - since several cemeteries can have the same sets of rituals. Based on the identification of the funerary sequences that are specific to each cemetery, it has been possible to identify up to a dozen funerary regions. This study displays a picture that is different from a vast land of tumuli and that is also different from a simple duality that would have opposed “an indigenous hinterland” to “a colonial littoral”. It is still difficult to detail the chronological development of this map. However, comparing it to the situation in the Late Bronze Age highlights continuities and breaks, reflecting a passive or an active attitude of communities towards their heritage, during this crucial transitional period to the Early Iron Age.
11In the fifth chapter, this geography is compared to that of funerary ideologies through the analysis of burial objects, which are considered from a symbolical point of view. Objects are part of the discourse defining the identity of the deceased and are vectors of values that are visible through the functional categories they represent (war, adornment, symposion, etc.). This study is based on several well-documented cemeteries and includes observations that can be done on the other sites of the corpus and comparisons with neighbouring regions, as well as with necropolises from central and southern Greece. There is little doubt that war-like values and adornment were the two dominant ways of expressions for the richest deceased in Vergina in the Early Iron Age. However, this is not the case for all necropolises. We have shown that funerary ideologies not only have a chronological evolution, but they also have a spatial distribution. This geography is less fragmented than the types of graves or cemeteries. It seems more affected by the proximity of the sea and the contacts with southern Greece, as shown for example by the expression of the symposion in graves, which is more visible in coastal sites where an early colonial tradition is confirmed. On the other hand, metallic objects, especially jewellery, are more frequent and widespread, reflecting a kind of set of common symbolical references. It is through metallic objects that it is possible to understand the singularity of this region, which contrasts with some sites in southern Greece, where the deceased are more frequently accompanied with decorated pottery. It would be necessary to further develop the question of the value of metal in tombs. In any case, this material has played a key role in the development and prosperity of these north-Aegean societies, as shown by the repeated contacts with the Mycenaeans during the Late Bronze Age, then with the Euboeans, who are leading actors of the early times of Greek colonization.
12The identification and comparison of these geographies of death reveal different dynamics. Some of them are local, others are influenced by central and southern Greece or the central Balkans. The fragmentation of the funerary map reflects the presence of communities, some of whom seemed to want to stand apart from each other by their burial customs, giving an impression of strong regional identities. In the conclusion, we introduce a comparison of this map with the distribution of population groups whose names were given by classical authors. However, their genesis and installation are still difficult to reconstruct due to the paucity of written sources related to this period. It is possible to stress the presence or absence of geographical overlaps. However, the history of the population cannot be written solely on funerary data. There is little doubt that the cohabitation of many groups produced various identity strategies and that funeral rites may have played an important role in them. It can be perceived by bringing out the changes that occurred at the turn of the archaic period. One can observe some gradual disappearance of the funerary regions, the emergence of royal necropolises, an increasing investment and diversity in the contents of the tombs. It probably reflects the deep political, cultural and social changes associated with the archaic colonies, the creation of city-states, and the expansion of the Macedonian kingdom.
Grec
13Traduction en grec avec l’aide de Vivi Saripanidi
14Η παρούσα µονογραφία αποτελεί δηµοσίευση της διδακτορικής διατριβής µε τίτλο Les modes funéraires de l’âge du Fer en Macédoine : étude d’histoires régionales, η οποία εκπονήθηκε στον κλάδο της Κλασικής Αρχαιολογίας, υπό την επίβλεψη του Καθηγητή Jean-Marc Luce. Η δηµόσια υποστήριξη της διατριβής πραγµατοποιήθηκε το 2015 στο Πανεπιστήµιο Toulouse-Jean Jaurès, ενώπιον διεθνούς εξεταστικής επιτροπής, στην οποία συµµετείχαν οι Jean-Marc Luce (Université Toulouse-Jean Jaurès), Μιλτιάδης Β. Χατζόπουλος (ΚΕΡΑ, Aθήνα), John K. Papadopoulos (University of California, Los Angeles), Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν (Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας) και Pierre-Yves Milcent (Université Toulouse-Jean Jaurès).
15Από τη δεκαετία του 1950, που πραγµατοποιήθηκαν οι πρώτες ανασκαφές στο νεκροταφείο της Βεργίνας, µέχρι σήµερα, η αρχαιολογική έρευνα του βορειοελλαδικού χώρου έχει φέρει στο φως πληθώρα νέων ευρηµάτων, που έχουν εµπλουτίσει σηµαντικά της γνώσεις µας για τις ταφικές πρακτικές στην περιοχή κατά την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου. Η παρούσα εργασία εξετάζει τις πρακτικές αυτές µε βάση τα ευρήµατα από µια σειρά νεκροταφείων, που χρονολογούνται ανάµεσα στον 11ο και τον 7ο αι. π.Χ. και βρίσκονται στην περιοχή ανάµεσα στις ανατολικές παρειές της Πίνδου και τις νοτιοδυτικές παρειές της Ροδόπης. Ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στην αξιοσηµείωτη ανοµοιογένεια που διακρίνει αυτή την ιδιαίτερα εκτεταµένη περιοχή. Προτείνεται, λοιπόν, ένας σύνθετος ταφικός χάρτης, που απαρτίζεται από διάφορες υπο-περιοχές, καθεµία από τις οποίες παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ως προς την οργάνωση και τη µορφολογία των τάφων. Ο χάρτης αυτός αντιπαραβάλλεται µε τις διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται εντός της περιοχής ως προς την ταφική ιδεολογία και τις νεκρικές αντιλήψεις, όπως αυτές αντανακλώνται στα κτερίσµατα που συνόδευαν τους νεκρούς.
16Στην εισαγωγή παρουσιάζονται τα χρονολογικά και γεωγραφικά πλαίσια, η ιστορία της σχετικής έρευνας και οι στόχοι της παρούσας µελέτης. Στο βορειοελλαδικό χώρο η Εποχή του Σιδήρου αντιστοιχεί στην περίοδο από τον 11ο έως τον 8ο αιώνα, αν και σε ορισµένες υπο-περιοχές συνεχίζει έως και τον 7ο αι. π.Χ. Η τελευταία φάση αυτής της περιόδου σηµαδεύεται από δύο σηµαντικά ιστορικά γεγονότα: αφενός από το δεύτερο κύµα του ελληνικού αποικισµού και αφετέρου από την ίδρυση και την εξάπλωση του µακεδονικού βασιλείου. Και τα δύο αυτά γεγονότα σηµατοδοτούν τη µετάβαση στην Αρχαϊκή περίοδο. Κατά την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου, η περιοχή δεν διακρίνεται ούτε από πολιτική ούτε από εθνοτική οµοιογένεια. Στην αρχαία γραµµατεία, ο όρος Μακεδονία αναφέρεται στην περιοχή που βρισκόταν υπό την κυριαρχία των Μακεδόνων, η οποία µεταβαλλόταν βέβαια παράλληλα µε την επέκταση του βασιλείου. Οι παράκτιες περιοχές (Πιερία και Χαλκιδική) διαγράφουν τη δική τους πορεία, που συνδέεται στενά µε τον ελληνικό αποικισµό, οι πρώτες φάσεις του οποίου στην περιοχή αποτελούν ακόµη αντικείµενο επιστηµονικής διαµάχης. Πριν και κατά τη διάρκεια της ίδρυσης των ελληνικών αποικιών και του µακεδονικού βασιλείου, ο βορειοελλαδικός χώρος κατοικούνταν από ποικίλες πληθυσµιακές οµάδες. Αν και οι ονοµασίες αυτών των οµάδων µας είναι γνωστές από τις γραπτές πηγές, η προέλευση, οι µετακινήσεις και τα εδαφικά όριά τους αποτελούν ερωτήµατα στα οποία είναι δυσκολότερο να δοθούν σαφείς απαντήσεις.
17Λαµβάνοντας υπ’όψιν τη συνθετότητα του ιστορικού υποβάθρου της περιοχής, η παρούσα µελέτη βασίζεται κατά κύριο λόγο στα αρχαιολογικά δεδοµένα. Σε ό,τι αφορά στις ταφικές πρακτικές, κατά την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου ο βορειοελλαδικός χώρος δεν παρουσιάζει οµοιογένεια αλλά εντυπωσιακή ποικιλία. Η υιοθέτηση ορισµένων πρακτικών επεκτείνονταν, επιπλέον, εκτός των ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Αν και τα σύγχρονα πολιτικά σύνορα δεν έχουν καµία σηµασία για την πρωτο-ιστορία, έχουν επηρεάσει ως ένα βαθµό την ιστορία της έρευνας, όπως και την προσβασιµότητα και την ερµηνεία των αρχαιολογικών δεδοµένων. Στην παρούσα µονογραφία η έρευνα επικεντρώνεται στα ταφικά έθιµα που είναι γνωστά από την περιοχή ανάµεσα στην οροσειρά της Πίνδου και τη νοτιοδυτική Ροδόπη. Ωστόσο, η περιοχή αυτή εξετάζεται σε σχέση µε µια ευρύτερη προβληµατική, που αφορά και στις γειτονικές περιοχές και χώρες (Ήπειρο, Αλβανία, ΠΓ∆Μ), αλλά και στον ευρύτερο χώρο της Ελλάδας και των κεντρικών Βαλκανίων.
18 Τα ταξίδια λογίων και περιηγητών του 19ου αιώνα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επανανακάλυψη της αρχαίας Μακεδονίας. Ωστόσο, οι πληροφορίες που διαθέτουµε σχετικά µε την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου είναι αρκετά περιορισµένες. Αν και το πρώτο νεκροταφείο της Πρώιµης Εποχής Σιδήρου (αυτό στον Άγιο Παντελεήµονα) ανακαλύφθηκε ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα, η έρευνα της προϊστορικής Μακεδονίας ξεκίνησε ουσιαστικά πριν από έναν αιώνα. Σε ό,τι αφορά ειδικά στις γνώσεις µας για τις ταφικές πρακτικές, µπορούν να σηµειωθούν τρεις περίοδοι-σταθµοί κατά τον 20ό αιώνα. Η πρώτη αντιστοιχεί στην περίοδο του Μεγάλου Πολέµου και τους ακόλουθους χρόνους, όταν πραγµατοποιήθηκαν σηµαντικές ανακαλύψεις από τα στρατεύµατα και τις αρχαιολογικές σχολές της Αγγλίας και της Γαλλίας. Η ανασκαφή και δηµοσίευση των τύµβων της Βεργίνας από τους Μ. Ανδρόνικο και Φ. Πέτσα, κατά τη δεκαετία του 1950 και τις αρχές τις δεκαετίας του 1960, αποτέλεσαν ένα δεύτερο ορόσηµο. Ο ταφικός τύµβος µετατράπηκε σε έµβληµα της ενδοχώρας της βόρειας Ελλάδας. Ωστόσο η εικόνα αυτή άλλαξε ριζικά κατά τις δεκαετίες του 1980 και 1990, χάρη στη σηµαντική αύξηση των ανασκαφών που στάθηκε δυνατό να διενεργηθούν στα πλαίσια οικοδοµικών και άλλων κατασκευαστικών έργων. Οι ανασκαφές αυτές αποκάλυψαν πολυάριθµα νεκροταφεία της Πρώιµης Εποχής του Σιδήρου, που µαρτυρούν ένα µωσαϊκό ταφικών εθίµων. Η ιστορία αυτών των ερευνών καθόρισε σηµαντικά και το βαθµό επιστηµονικής διάχυσης των αποτελεσµάτων τους. Λίγα µόνο από τα νεκροταφεία είναι πλήρως δηµοσιευµένα (π.χ. Βεργίνα, Τορώνη και Αγροσυκιά). Τα περισσότερα είναι γνωστά µόνο µέσα από προκαταρκτικές ανασκαφικές αναφορές. Παρά τη συγκεκριµένη δυσκολία, που είναι εγγενής σε οποιαδήποτε αρχαιολογική µελέτη εστιάζει σε µια συγκεκριµένη, ειδικά περιφερειακή, περιοχή, θεωρήθηκε απαραίτητο να συγκεντρωθούν όλα τα διαθέσιµα δεδοµένα σε έναν κατάλογο. Στον κατάλογο αυτό στηρίχθηκε και το συνθετικό µέρος της εργασίας, που αποτελεί και την πρώτη ανάλυση που επιχειρείται για τη συγκεκριµένη περιοχή.
19Η µελέτη βασίζεται στον κατάλογο που περιλαµβάνει 106 νεκροταφεία, τα οποία βρίσκονται στην περιοχή ανάµεσα στην Πίνδο και τις νοτιοδυτικές παρυφές της Ροδόπης. Τα νεκροταφεία, που έχουν οµαδοποιηθεί κατά σύγχρονες περιοχές και γεωγραφικές ενότητες, παρουσιάζονται αναλυτικά, µε τη βοήθεια και απεικονίσεων. Χωρίς να είναι απόλυτα πλήρης, ο αρχαιολογικός αυτός ταφικός χάρτης βασίζεται στα δηµοσιευµένα δεδοµένα και αντανακλά το στάδιο στο οποίο βρίσκεται η σύγχρονη έρευνα, περιλαµβάνοντας ανασκαφές που έχουν λάβει χώρα µέχρι και την τελευταία δεκαετία. Εκτός από το βασικό κατάλογο, ο αναγνώστης θα βρει και τρία σύντοµα παραρτήµατα, στα οποία παρουσιάζονται νεκροταφεία της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, καθώς και τα ταφικά έθιµα που µαρτυρούνται σε γειτονικές περιοχές και χώρες.
20Τα ταφικά έθιµα του βορειοελλαδικού χώρου και των Βαλκανίων κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού και την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου µελετήθηκαν ήδη κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970 από τον N.G.L. Hammond. Ωστόσο στα πλαίσια αυτής της µελέτης, οι τάφοι δεν εξετάστηκαν αναλυτικά αλλά ενσωµατώθηκαν σε µια αφήγηση που αποσκοπούσε στην ανασύσταση της ιστορίας των τοπικών πληθυσµών. Κατά τη δεκαετία του 1980, στο επίκεντρο της διαµάχης σχετικά µε τις ταφικές πρακτικές, που αναπτύχθηκε στους κόλπους της ελληνικής αρχαιολογίας, βρέθηκε η κοινωνία. Έγινε αποδεκτό ότι οι νεκροπόλεις δεν αντανακλούν άµεσα τις αρχαίες κοινωνίες, αλλά συγκεκριµένες αποφάσεις που ελήφθησαν από συγκεκριµένα άτοµα και οµάδες υπό συγκεκριµένες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες. Σήµερα η συνεισφορά της ταφικής ανθρωπολογίας είναι ακόµη περισσότερο αισθητή. Επισηµαίνοντας ταφονοµικά φαινόµενα, ο συγκεκριµένος επιστηµονικός κλάδος µας επιτρέπει να κατανοήσουµε καλύτερα τις διαδικασίες µεταχείρισης των νεκρών, την οργάνωση των νεκροταφείων, αλλά και τη σύνθεση των πληθυσµών τους.
21Ειδικά στην περίπτωση της βόρειας Ελλάδας, η αποσπασµατικότητα των δεδοµένων και ο περιορισµένος αριθµός διαθέσιµων ανθρωπολογικών µελετών δεν µας επιτρέπουν να προχωρήσουµε στη διεξοδική ανάλυση ερωτηµάτων κοινωνικής φύσεως. Παρόλα αυτά, η παρούσα µελέτη επιχειρεί να προσφέρει µια πρώτη σύνθεση σχετικά µε τα ταφικά έθιµα του βορειοελλαδικού χώρου κατά την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου, λαµβάνοντας υπ’όψιν όλα τα διαθέσιµα δεδοµένα, από τη διάταξη των τάφων εντός των νεκροταφείων µέχρι τα κτερίσµατα που συνόδευαν τον νεκρό. Πιο συγκεκριµένα σκοπός της εργασίας είναι να δώσει έµφαση σε δύο ερευνητικούς άξονες: στην τυπολογία και τη γεωγραφία των ταφικών εθίµων και στην αντιπαραβολή των χαρακτηριστικών αυτών µε τις ταφικές ιδεολογίες που αντανακλούν οι νεκρικές προσφορές.
22Υιοθετώντας µια αναλυτική προσέγγιση, τα πρώτα τρία κεφάλαια παρουσιάζουν µια σύνθεση των ταφικών εθίµων, από την ταφική τοπογραφία µέχρι τον τρόπο µεταχείρισης της σορού. Το πρώτο κεφάλαιο συζητά την ταύτιση και την τυπολογία των νεκροταφείων, τη σχέση που παρουσιάζει η θέση τους µε το φυσικό περιβάλλον, µε οικισµούς, ποτάµια και δρόµους, καθώς και την αρχιτεκτονική των τύµβων, αλλά και και τη χωρική οργάνωση των τάφων εντός των νεκροταφείων. Η σχετική συζήτηση οδηγεί σε µια σειρά συµπερασµάτων. Στην περιοχή ανάµεσα στην Πίνδο και τη νοτιοδυτική Ροδόπη, τα επίπεδα νεκροταφεία και τα νεκροταφεία τύµβων έχουν ποσοτικά ισότιµη παρουσία. Κανένας από τους δύο τύπους δεν σχετίζεται µε συγκεκριµένα τοπογραφικά στοιχεία (πεδιάδες ή όρη). Θα πρέπει όµως να σηµειωθεί ότι πολλά νεκροταφεία τύµβων σχετίζονται µε ποταµούς, ενώ οι επίπεδες παράλιες νεκροπόλεις φαίνεται να υπήρξαν χαρακτηριστικές της Χαλκιδικής. Προκύπτουν, επιπλέον, ορισµένες ακόµη παρατηρήσεις. Πρώτον, κατά την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου σηµειώνεται η δηµιουργία εκτεταµένων κοινωτικών νεκροταφείων (βλ. για παράδειγµα την περιοχή του Θερµαϊκού κόλπου), ενώ, σε αντίθεση µε την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, εκλείπουν σχεδόν εντελώς οι ταφές εντός των οικισµών. Οι τύµβοι συγκεντρώνονται κατά κανόνα σε νεκροταφεία, ενώ οι µεµονωµένοι τύµβοι είναι σπάνιοι. ∆εύτερον, σε σύγκριση µε τους τύµβους της Ύστερης Εποχής του Χαλκού που είναι γνωστοί από τη βόρεια Ελλάδα, οι τύµβοι της Πρώιµης Εποχής του Σιδήρου περιείχαν περισσότερες ταφές. Είναι ωστόσο µικρότεροι από τους τύµβους γειτονικών περιοχών (ιδίως της νοτιοανατολικής Αλβανίας), µε εξαίρεση τους τύµβους του Άγιου Παντελεήµονα, που συγκρίνονται µε τους τύµβους της Πελαγονίας (π.χ. στο Beranci-Visoï). Η αναλυτική εξέταση οµαδικών τάφων αποκαλύπτει µια µεγάλη αρχιτεκτονική ποικιλία. Η επιλογή των υλικών που χρησιµοποιήθηκαν για την κατασκευή των τύµβων (χώµα ή/και λίθοι) φαίνεται να σχετίζεται, στις περισότερες περιπτώσεις, µε το φυσικό περιβάλλον. Ωστόσο δεν διαθέτουµε λεπτοµερείς πληροφορίες σχετικά µε τη στρωµατογραφία των τύµβων. Σε κάθε περίπτωση, η δηµιουργία αντίστοιχων οµαδικών µνηµείων µας επιτρέπει να υποθέσουµε τη συµµετοχή περισσότερων ατόµων στην κατασκευή τους. Εξ ορισµού, τα άτοµα αυτά θα πρέπει να ενστερνίζονταν τη σηµασία των συλλογικών τελετουργιών που πραγµατοποιούνταν προς τιµήν των νεκρών µελών της κοινότητάς τους.
23Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται όλοι οι τύποι τάφων, από τους οµαδικούς κτιστούς µέχρι τα αγγεία που χρησιµοποιήθηκαν για εγχυτρισµούς και για δευτερογενείς καύσεις. Η µελέτη της µορφολογίας των τάφων, καθώς και της χρονολογικής εξέλιξης και της γεωγραφικής διάδοσης των διαφόρων τύπων, αποκαλύπτει κατ’αρχήν τη µεγάλη ποικιλοµορφία των ταφικών κατασκευών που επιλέχθηκαν από τους κατοίκους της περιοχής κατά την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου. Μέσα από αυτήν τη µελέτη στάθηκε δυνατό να δείξουµε πως σχεδόν όλοι οι τύποι τάφων εµφανίζονται τόσο σε επίπεδα νεκροταφεία όσο και σε τύµβους. Το κεφάλαιο αυτό καθιστά σαφή τη µοναδική θέση της περιοχής ανάµεσα στις παραδόσεις των Βαλκανίων και τις παραδόσεις του Αιγαίου και αναδεικνύει ορισµένες τοπικές ιδιαιτερότητες (για παράδειγµα, τους ψευδο-θολωτούς τάφους που απαντούν σε λίθινους τύµβους στην Αλµωπία και τη χρήση πυραύνων ως ταφικών αγγείων). Στο τέλος του κεφαλαίου επιχειρείται µια σύνθεση ειδικά πάνω στους εγχυτρισµούς και τις καύσεις σε αγγεία. Πρόκειται για δύο σηµαντικά φαινόµενα της Πρώιµης Εποχής του Σιδήρου, που απαντούν ήδη κατά τη Εποχή του Χαλκού αλλά δεν εξελίσσονται µε καθόλου οµοιόµορφο τρόπο.
24Στο τρίτο κεφάλαιο, που είναι αφιερωµένο στους ίδιους τους νεκρούς, υπογραµµίζεται η συµβολή της ταφικής ανθρωπολογίας αφενός στην κατανόηση των τελετουργιών που πραγµατοποιούνταν µε επίκεντρο τη σορό και αφετέρου στην αναγνώριση της ταυτότητας των νεκρών. Ανάλογη ποικιλία µε αυτή που επισηµάνθηκε σε σχέση µε τα νεκροταφεία και τους τάφους παρατηρείται και σε σχέση µε τη µεταχείριση των νεκρών και την πρόσβασή τους στα οργανωµένα νεκροταφεία. Τονίζεται ιδιαίτερα η ανοµοιογένεια σε ό,τι αφορά στην αντιµετώπιση των νεκρών παιδιών: σε ορισµένες θέσεις θάβονταν στα ίδια νεκροταφεία µε τους ενηλίκους, άλλοτε ανάµεσά τους και άλλοτε σε συγκεκριµένα σηµεία, ενώ σε άλλες θέσεις απουσιάζουν εντελώς. Σε ό,τι αφορά στη θέση και τον προσανατολισµό της σορού εντός του τάφου, εξετάζονται από τη µια πλευρά, η πιθανή χρησιµότητα αυτών των χαρακτηριστικών ως χρονολογικών κριτηρίων και από την άλλη πλευρά, ο ρόλος που µπορεί να διαδραµάτισαν στη διαµόρφωση συλλογικών ταυτοτήτων, µέσω της αναφοράς σε συλλογικές ιδεολογίες. Σύµφωνα µε ορισµένες ενδείξεις, είναι πιθανό ότι προς το τέλος της Πρώιµης Εποχής του Σιδήρου σε ορισµένες περιοχές της Κάτω Μακεδονίας εµφανίστηκαν σταδιακά νέες τοπικές αντιλήψεις. Τα τρία πρώτα κεφάλαια, που ακολουθούν µια περισσότερο παραδοσιακή προσέγγιση, είναι απαραίτητα προκειµένου να ταυτοποιηθεί το σύνολο των ταφικών πρακτικών που µαρτυρούνται στην περιοχή και να γίνουν αντιληπτές η ανοµοιογένεια και η συνθετότητα που χαρακτηρίζουν την περιοχή κατά την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου.
25Στο τέταρτο κεφάλαιο όλα τα παραπάνω δεδοµένα αναλύονται µε άξονα τη γεωγραφία. Υποστηρίζεται ότι η βόρεια Ελλάδα και οι γειτονικές της περιοχές χαρακτηρίζονται από µια γενική ταφική γεωγραφία. Σε κανένα νεκροταφείο δεν απαντά µία µόνο ταφική πρακτική, όπως ο ενταφιασµός ή η καύση, ή ένας µοναδικός τύπος τάφων, όπως οι κιβωτιόσχηµοι. Το κάθε νεκροταφείο χαρακτηρίζεται από το σύνολο των πρακτικών που έγιναν αποδεκτές και εφαρµόστηκαν από την αντίστοιχη κοινότητα. Όλες οι πρακτικές αποτελούν “ακολουθίες”, που διαµορφώθηκαν µε βάση προϋπάρχουσες παραδόσεις ή υπό την επίδραση διαπολιτισµικών επαφών ή προέκυψαν τοπικά. Παρουσιάζουν χρονολογικό βάθος αλλά και γεωγραφική έκταση, καθώς διαφορετικά νεκροταφεία είναι δυνατό να µαρτυρούν το ίδιο σύνολο πρακτικών. Με βάση την ταύτιση αυτών των ταφικών ακολουθιών που χαρακτηρίζουν το κάθε νεκροταφείο, στάθηκε δυνατό να προσδιοριστούν δώδεκα ταφικές περιοχές. Η εικόνα που αναδεικνύεται µέσα από αυτή τη µελέτη έρχεται σε αντίθεση µε την εικόνα µιας οµοιογενούς εκτεταµένης περιοχής που χαρακτηρίζεται συνολικά από τύµβους. Αντικρούει επίσης την απλουστευτική διάκριση που βασίζεται στο δίπολο “γηγενής ενδοχώρα” και “αποικιακές ακτές”. Η χρονολογική εξέλιξη αυτού του χάρτη είναι ακόµη δύσκολο να προσδιοριστεί. Ωστόσο, µια σύγκριση µε την εικόνα που επικρατεί κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού αποκαλύπτει τόσο συνέχειες όσο και ασυνέχειες, που υποδεικνύουν ότι η στάση των τοπικών κοινωνιών απέναντι στις παραδόσεις τους, κατά την κρίσιµη περίοδο µετάβασης προς την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου, είχε άλλοτε παθητικό και άλλοτε περισσότερο ενεργό χαρακτήρα.
26Στο πέµπτο κεφάλαιο, η παραπάνω γεωγραφία συγκρίνεται µε τη γεωγραφία των νεκρικών ιδεολογιών, όπως αυτές αναδεικνύονται µέσα από την ανάλυση των ταφικών προσφορών σε συµβολικό επίπεδο. Τα κτερίσµατα συµµετείχαν στο συµβολικό σύστηµα που προσδιόριζε την ταυτότητα του νεκρού και, µέσω των χρηστικών κατηγοριών που εκπροσωπούν, προέβαλλαν συγκεριµένες ιδεολογικές σφαίρες (πόλεµος, προσωπικός στολισµός, συµπόσιο κλπ). Η µελέτη αυτή βασίζεται κυρίως στα εκτενώς δηµοσιευµένα νεκροταφεία, αλλά περιλαµβάνει και µια σειρά παρατηρήσεων σχετικά µε άλλες θέσεις του καταλόγου, καθώς και συγκρίσεις µε νεκροπόλεις που βρίσκονται τόσο σε γειτονικές περιοχές όσο και στην κεντρική και τη νότια Ελλάδα. ∆εν υπάρχει αµφιβολία ότι, κατά την Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου, αξίες σχετικές µε τον πόλεµο και τον προσωπικό στολισµό κατείχαν κεντρικό ρόλο στη νεκρική ιδεολογία των πιο εύπορων µελών της κοινωνίας της Βεργίνας. Ωστόσο, δεν ισχύει το ίδιο για όλες τις νεκροπόλεις. Η µελέτη των δεδοµένων δείχνει ότι οι νεκρικές ιδεολογίες παρουσιάζουν όχι µόνο χρονολογική εξέλιξη αλλά και συγκεκριµένη γεωγραφική διάδοση. Ο χάρτης των ιδεολογιών αυτών παρουσιάζει µικρότερο κατακερµατισµό από το χάρτη διάδοσης των τύπων τάφων και νεκροταφείων. Η διαµόρφωσή του φαίνεται να συνδέεται στενότερα µε την εγγύτητα προς τη θάλασσα και τις επαφές µε τη νότια Ελλάδα. Η σχέση αυτή υποδεικνύεται, για παράδειγµα, από το γεγονός ότι η παρουσία συµβολισµών σχετικών µε το συµπόσιο είναι εντονότερη σε παραλιακές θέσεις, όπου είναι βέβαιη η παρουσία πρώιµης αποικιακής δραστηριότητας. Από την άλλη πλευρά, η παρουσία µεταλλικών αντικειµένων, ιδίως κοσµηµάτων, είναι πολύ συχνότερη και πιο διαδεδοµένη και θα πρέπει να αντανακλά την ύπαρξη σχετικών συµβολισµών µεταξύ περισσότερων πληθυσµών της περιοχής. Στην παρουσία µεταλλικών αντικειµένων έγκειται, κατά κύριο λόγο, και η µοναδικότητα της περιοχής, καθώς στη νότια Ελλάδα οι νεκροί συνοδεύονταν συνήθως κυρίως από διακοσµηµένα αγγεία. Ο ρόλος των µεταλλικών αντικειµένων στους τάφους αξίζει να διερευνηθεί περαιτέρω. Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι τα µέταλλα διαδραµάτισαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των κοινωνιών του βορείου Αιγαίου. Με την εκµετάλλευση των µετάλλων θα πρέπει να σχετίζονται και οι συστηµατικές επαφές που ανέπτυξαν µε την περιοχή αρχικά οι Μυκηναίοι, κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, και στη συνέχεια οι Ευβοείς, που υπήρξαν πρωταγωνιστές του πρώιµων ελληνικών αποικιακών δραστηριοτήτων.
27Ο προσδιορισµός και η αντιπαραβολή των παραπάνω ταφικών γεωγραφιών µεταξύ τους αποκαλύπτει διαφορετικές δυναµικές και διεργασίες. Ορισµένες παρουσιάζουν τοπικό χαρακτήρα, άλλες αντανακλούν επιρροές από την κεντρική και τη νότια Ελλάδα ή από τα κεντρικά Βαλκάνια. Ο κατακερµατισµός του νεκρικού χάρτη υποδεικνύει την παρουσία κοινοτήτων, ορισµένες εκ των οποίων φάινεται ότι θέλησαν να ξεχωρίσουν µέσω των ταφικών τους πρακτικών, φαινόµενο που δηµιουργεί την εντύπωση της ανάπτυξης ισχυρών τοπικών ταυτοτήτων. Στα συµπεράσµατα επιχειρείται, τέλος, µια σύγκριση του ταφικού χάρτη µε το χάρτη γεωγραφικής εξάπλωσης των διαφόρων πληθυσµών, οι ονοµασίες των οποίων µας είναι γνωστές από τους συγγραφείς της αρχαιότητας. Σηµειώνεται, ωστόσο, ότι, εξαιτίας της απουσίας εκτενών γραπτών πηγών, η µελέτη της προέλευσης των πληθυσµών αυτών, όπως και ο γεωγραφικός τους εντοπισµός, εξακολουθούν να παρουσιάζουν έντονες δυσκολίες. Οπωσδήποτε, µπορούν να γίνουν ορισµένες παρατηρήσεις σχετικά µε την παρουσία ή την απουσία γεωγραφικών επικαλύψεων. Η ιστορία των σχετικών πληθυσµών, όµως, είναι αδύνατο να ανασυγκροτηθεί αποκλειστικά µε βάση τα ταφικά δεδοµένα. ∆εν υπάρχει αµφιβολία ότι η συνύπαρξη διαφόρων πληθυσµών στην περιοχή οδήγησε στην ανάπτυξη διαφορετικών στρατηγικών δήλωσης ταυτοτήτων. Οι ταφικές τελετουργίες πρέπει, επιπλέον, να έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση αυτών των στρατηγικών. Ο ρόλος τους γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτός µέσα από την εξέταση των αλλαγών που προέκυψαν κατά τη µετάβαση προς την Αρχαϊκή περίοδο. Κατά το διάστηµα αυτό οι ταφικές περιοχές αρχίζουν σταδιακά να αναδιαµορφώνονται. Εµφανίζονται, επιπλέον, βασιλικές νεκροπόλεις, ενώ, σε ό,τι αφορά στο περιεχόµενο των τάφων, αρχίζει να παρατηρείται µια τάση µεγαλύτερης επένδυσης αλλά και εντονότερης διαφοροποίησης. Τα φαινόµενα αυτά θα πρέπει πιθανότατα να συσχετιστούν µε τις σηµαντικές πολιτικές, πολιτισµικές και κοινωνικές αλλαγές που προέκυψαν µε την ίδρυση των αρχαϊκών αποικιών, τη δηµιουργία πόλεων-κρατών και την εξάπλωση του µακεδονικού βασιλείου.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Architecture romaine d’Asie Mineure
Les monuments de Xanthos et leur ornementation
Laurence Cavalier
2005
D’Homère à Plutarque. Itinéraires historiques
Recueil d'articles de Claude Mossé
Claude Mossé Patrice Brun (éd.)
2007
Pagus, castellum et civitas
Études d’épigraphie et d’histoire sur le village et la cité en Afrique romaine
Samir Aounallah
2010
Orner la cité
Enjeux culturels et politiques du paysage urbain dans l’Asie gréco-romaine
Anne-Valérie Pont
2010