Version classiqueVersion mobile

Philippe Gardy. Lo poëta escondut - le poète caché

 | 
Jean-Claude Forêt

Felip Gardy prosator

Marie-Jeanne Verny

Texte intégral

1Quora me demandèt Joan Claudi Forêt de festejar lo poëta escondut Felip Gardy, reborsièra que siái, prepausèri de parlar del Gardy prosator. La paradòxa, pr'aquò, es pas tan granda qu'o sembla : de las pròsas de Gardy que me congosti de legir, l'escritura poëtica n'es una de las caracteristicas màgers.

2Aquelas pròsas, espèri que seràn lèu recampadas dins un recuèlh que ne mostrara la qualitat d'escritura e la coëréncia prigonda. Pel moment, a despart de qualques-unas encara inedichas, son escampilhadas dins mantuna revista que ne trobaretz las referéncias a la fin d'aquel article.

3Me prepausi de presentar tres aspèctes d'aquelas pròsas de Gardy, l'escritura fantastica d'en primièr, puèi l'univèrs poëtic que desvelan, e, per clavar, l'umor qu'apareis dins mantuna. De notar que los tres aspèctes son sovent entrebescats e qu'aquel biais de combinar las tonalitats desvela per ieu l'originalitat prigonda de l'escritura de Gardy.

***

  • 1 Tzvetan Todorov, Introduction à la littérature fantastique, Paris, Seuil, 1970.

4Gardy escriveire de fantastic, aquò me sembla evident se seguissi la definicion de l'escritura fantastica que faguèt Todorov1 : l'intrusion subta del subrenatural dins un univèrs d'aparéncia realista. Segon Todorov, per que se pòsca parlar de fantastic, cal que lo tèxt servèsse l'esitacion e lo trantalh cara a l'explicacion d'aquel subrenatural : folia del narrator, o folia de l'univers material ? A la fin d'un raconte fantastic, sap pas lo legeire de qué ne pensar, d'autant mai que sovent lo quiti narrator, el tanben, se pausa las meteissas questions sus ço que vei o qu'entend. Aquela esitacion del narrator es facilitada dins l'escritura per l'usatge de la primièra persona, o per aquel de la focalizacion intèrna. Çò qu'es lo cas, sens excepcion, de totas las pròsas de Gardy qu'ai estudiadas aquí.

5Son nombrosas aquelas pròsas que debutan dins un univèrs sembla-real, un mond familièr que pauc a cha pauc ven estranh, inquietant. Las grandas categorias de l'espaci e del temps que servisson a l'òme per pagelar sa plaça dins l'univèrs venon destimborladas : lei minutas me son d'eternitats en rengueta, ditz lo narrator del cort raconte titolat d'un sembla-ninòi « Tisanas », e lo de la novèla « Leis aigas » remarca amb ànsia :

« Que l'univèrs, a de bòn, s'era revirai fins qu'ai moments estadís de sa tota primièra començança. »

6De remarcar que dins la novèla « Lei flors », la mesa en scèna es inversada : lo narrator nos descriu un univèrs estranh e oniric al dintre del quai li arriban de trocets de la realitat de cada jorn, coma aqueles bocins de dialòg que semblan de sortir del nonren e que pasmens remandan a un mond de cada jorn :

Me faudriá lo centimèstre per mesurar lo redoli de la marga.
- Aquí l'as. Te'n manca ?
-Non, crese pas, se podrà ragantar.
- M'agrada, aqueu ton de lana. T'anariá ben a tu.

7Curiosament, aquí, es aquel quotidian que sembla estranh dins l'economia del tèxt : s'ausisson las voses sens que se'n pòsca saupre l'origina.

8La màger part del temps, pasmens, la cabussada dins l'estranh se marca per una dissolucion progressiva de las amiras del narrator dins sa percepcion del mond. L'espaci es envasit per la nèbla, las colors o se dissòlvan una dins l'autra, o son totas rosigadas per una que s'impausa (« Dins lo roge »), о ben encara es una lutz que pren la plaça de las causas que las deuriá esclairar (« Lo blanc de la lutz »). Aquela dissolucion de las causas dins l'uniformitat que prepara son avaliment comenca sovent, quasi totjorn, paradoxalament, per l'aparicion d'una fendascla dins l'univèrs descrich. D'abòrd imperceptibla, aquela fendascla finirà sovent per s'espandir e envasir lo mond tot. Las pròsas de Gardy son percorregudas de tèrmes coma plaga, fendasela, estrifadura, escaraunhada, trauc, trauca, nafra...

9Quasi totjorn lo resquilhar del mond dins la nèbla, la lutz о l'uniformitat que dissòlvon tot aprepara lo resquilhar del quite narrator dins aquel gorg de nonren. Aitai s'acaba la novèla « Dins lo roge » :

Roja la paraula dins ma tèsta, e roja la pensada, probablament. Que fai ni freg ni caud, desenant. Fai roge.

10E vaquí la debuta e la fin de la novèla « Lo blanc de la lutz » :

Ara sabe ben que dintrarai lèu dins lo blanc de la lutz. (debuta del tèxt)
Ara sabe. Sabe bèn... Sabe que siáu coma lei limons... (fin del tèxt)

11D'autres exemples ne poiriam citar a bodre. Nos contentarem d'aquel tròç de « Negre dins blau » :

Fаu tot çò que pòde per demorar suau immobil dins l'immobilitat dau mond. E ieu tanben dins ela siáu pres. Lèu i vau tombar dedins.

12Arriba tanben que lo narrator senta son còrs se trocejar, cada tròç prene son autonomia e decessar de se daissar comandar per la consciéncia. Aitai n'es de sa man dins la novèla « Un escorpiu, çò sembla » que finís per èssser son qu'una part del gredon que ten lo narrator :

La man... Òc, la mena de rampa sopla que raja dins lei dets recampats a l'entorn dati gredon, e que de la poncha dei dets, justament, se contunha dins lo gredon, e finís per trobar son caratge vertadièr quand vèn figuras negretas sus lo papièr blanc

***

13Pasmens aquel univèrs inquietant que revèlan las pròsas de Gardy es totjorn d'una beutat pivelanta. Lo caractèr pictural es evident e revèla, çò me sembla, l'univèrs mental d'un escriveire estèta ; tala descripcion per exemple rampèla lo talent de colorista - e la vision del mond - d'un Nicolas de Staël. Dins l'univèrs plastic d'aqueste coma dins l'univers poetic de Gardy, la confusion es evidenta entre beutat e sentiment d'ànsia prigonda. Se pòt prene aquí l'exemple de la novela « L'ombra d'un cat, pichòt remembre de cap d'an » :

Coma un autre gris dins lo gris. Un gris que se tencha de jaune, ò de blau, abans de tornar a sa coloracion primièra. [...] Quand devinhe coma un peçuc de jaune dins lo gris, quand una beluga tendra de blau i vèn passar coma un sovenir remontat dei tenèbras mai fonsas, se un sovenir de perfum, tanben, de temps en temps, que s'i mescla e fai nàisser dins lo gris una taca transparenta d'una autra color.

14Per parlar del roge dins la novèla que remanda a aquela color, l'escriveire jòga tant sus la derivacion lexicala amb de mots coma rojas, roginèlas, rogeiròlas, rogencas, roginosas, coma sus lo camp lexical de la color (gaugalin, pomas d'amor, arcanetas), e bastís aitai son recit tant a l'entorn del significant coma a l'entorn del significat.

15Es que la lenga es totjorn primièra dins la creacion dels univèrses que bastís Gardy ; los mots son pas aquí per dire quicòm que li seriá exterior, tot lo contrari, es d'eles que nais l'ansia del fantastic tant corna la beutat del mond. Los limons inquietants, que revelan dins la novèla « Lo blanc de la lutz » l'envasiment del mond per una lutz que rosiga la subtància materiala de las causas, son pasmens d'una beutat deguda a la mestria de la lenga, deguda entre autres a l'usatge de la derivacion lexicala caracteristica de l'occitan ; aqueles lemons son

de solelhets mòrts, mortinèus puslèu, que d'elei sortiá coma un dardalhejar docet de rais afrejolits.

16L'escritura de Gardy sap menimosament rendre compte de las mendres sensacions e es benlèu dins aquel biais de dire las causas quasiment imperceptiblas qu'es lo mai remirabla :

L'espanholeta, en se bolegant, ne'n sentiguère pas que coma un fremin de plomas, un esquilhar doç de bèstia leugièra sus la sabla o sus la mofa,

17ditz lo narrator de la novela « Negre dins blau ». Aquela descripcion sensuala del mond es presenta a cada pagina. Cadun dels cinc sens es sollicitat e lo mond, e mai siá inquietant, o avèm pro dich, fai l'ofèrta, de longa, d'aqueles instants de plaser. Aital de la contemplacion de las primièras fuèlhas :

De borrons pichòts, niagrinèus, puèi de fuelhas teunhas, freulas, transparèntas quasi. De fuelhas de veire, qu'un ventolet çò semblava que leis auriá pogut desquilhar de tant coma èran sèns vida vertadiera, de trèvas de folhum... (« L'Estiu »)

18E mai de scènas inquietantas son dessenhadas amb una precision que descarariá pas un libre de biologia :

Un escorpiu, çò sembla, ò benlèu un cranquet, vai-te'n saber. Un corset ennegrit, tot eriçat de ponchas lusèntas e d'escalhas escuras.

19Aquel talent de la descripcion s'aplica tant a las causas menudas coma als univèrses espandits. Un univèrs menut, ne trobam un dins la novèla « Bèu Narcís » que son mond es lo d'un vas de marbre blau dins un òrt pichon. Lo biais de figurar las imperceptiblas variacions de la lutz e de l'entrelutz es remirable. Una estatua se clina sus l'aiga del vas, e la novèla fonciona sus una relectura del mit de Narcís. Los ferniments de l'aiga, del folhum que l'enròda son vistes a travèrs de la contemplacion èbria del narrator. Aquesta contemplacion finís que sembla de donar vida a l'estatua e fai partajar son impression al legeire. Es ajudat en aquò per lo jôc barròc dels miralhars (la novèla se dobrís per una citacion de Godolin). L'estatua que se miralha dins l'aiga sembla redoblada per la cara figurada dins lo maubre per la rausa deis oras, nascuda aquesta, semblariá, de l'imaginacion del contemplator. Tot dins lo tèxt es bastit sus aquel tremolar entre l'imaginacion poëtica e la realitat movedissa :

Sus l'espés dau marbre, una boca e un parèu d'uelhs son estats figurats pèr lei rausas deis oras. Un peu blocat, invesible a d'endrechs, corrís a son entorn. Aquò pampalheja doçament entre l'aiga e la pèira. Quand bufa mai l'aureta, pus freja amb leis oras, es coma se la cara, incèrta, s'anèsse embeure dins lo silenci glaçat de la conca. Lei bocas que se'n van, e que tòrnan. Lo front que se dissòuv, sembla bèn, puèi renais de sa poussa tan fineta.
Venguèsse traucar, lo soleu, leis arcs-vòuts d'escur que fan leis arbres, un sorire, censat, esquilhariá sus la cara dobtosa.

20A l'opausat d'aquel mond menut, de pinturas d'asuèlhs pivelantas precedisson los moments ont tot vai s'esvalir dins la nèbla. Aital n'es dins la novèla « Negre dins blau » :

L uèi, tot aquò a desaparegut : es a pro pena se pòde desvistar, en claucant leis uelhs, lo dessenh deis ostaus dan vilatge, ai limits deis aigas e dei terras ; e la fabrica arromada, sei cambas de ferramenta, tot au fons, sei muralhassas rovilhadas e sa granda chiminiera, son pas mai aqueste matin que de bonhetas de colors mau definidas.

21E quora torna, lo narrator de la novèla « Lo relòtge », dins l'ostal de sos grands, perdut dins la montanha, l'univèrs cosmic que descriu a la beutat angoissanta del Larzac roquetian de L'Autbòi de nèu :

Quand lo camin pogèt redde, en dessús dei serres [...] comprenguère çò qu'era estada, autrecòp, la vida dei mieus : aquela planura tan nauta, quasiment a ras dau cèu, aquela èrba corta e seca en ondadas lèntas que mandava l'agach dei clartats de la nèu ai fanaus dei primièras estelas.

***

22Autre interés de las pròsas de Gardy, que ne fai per ieu la lectura chucosa, es lo sens prigond de l'umor que desvelan, un umor poëtic, aquí tanben nascut del quite lengatge, nascut tanben d'un reïnvestiment de la cultura literària immensa que possedís lo Gardy.

23Rai qu'aquel umor es sovent una masqueta, un biais per pas cabussar dins lo gorg negre de l'ànsia, del vuège o del nonren. La connivéncia es cercada amb lo legeire de literatura, occitana, mai pas exclusivament. Doas novèlas pòrtan dins son quite títol la marca d'aquela preocupacion per los mots e la literatura : « Una fin de la literatura occitana » e « Lei Santeis Escrituras ». Cada còp, l'ansia ultima, prigonda, qu'apareis es la de la fin del lengatge, de la mòrt de la paraula, que la fin de la literatura occitana aprepara. Dins la novèla « Lei Santeis escrituras », sus un ton umoristic ont caupon tot plen de pastiquis bellaudencs, lo personatge principal baileja lo Centre Internacional de Documentacion Occitana de Besièrs e s'avisa un matin que las paginas totas de totes los libres son vengudas blancas. Tot lo tresaur seculari de literatura aquí amassat s'es esvalit. Umor masqueta de l'ànsia, disiái...

24Qualques exemples. Aquel pastiqui bellaudenc, dins la grafia de l'autor :

Coma peis en pigliato ou marlusso en ayoli
Mouris bouillabaissant lou paure Bellaudon...

25O encara dins la novèla « Una fin de la literatura occitana », aquel rampèl del Camp de Sauvaire de Max Roqueta :

... e d'un autre, eu, John, solitari, abandonat dei mots.

26Es aquel sens de l'umor que permet sovent de superar l'ansia prigonda que sas doas rasons ultimas son la dissolucion de l'èsser e la mòrt de la lenga, que la "fin de la literatura occitana" (títol de la novèla) n'es qu'un dels avatars. D'efièch la mòrt del lengatge, e mai la mòrt de la quita paraula es lo revelator de la fin de l'òme, cada còp contada sul mòde de l'aventura singulièra de narrators que s'exprimisson quasi totjorn a la primièra persona. Se cada raconte reïtèra aquel drama existencial, dins d'environas cambiadissas, d'unes lo sabon superar per lo jòc amb lo lengatge. Una novèla coma « Tisanas » jòga sus l'absurd, dins lo biais d'un Raymond Devos qu'es capable de bastir tot un raconte a partir dels jòcs de mots, çò que fai aquí Gardy amb lo mot tèmps. I a nòu occurréncias d'aquel mot dins lo tèxt :

a- Lo tèmps me mancava
b- aviáu lo tèmps
c- avián perdut lo tèmps (de veire aquí lo jòc de mot segondari)
d- lo tèmps se pòt pas mesurar ni concretizar, se pòt pas que sentir, esprovar
e- me tornar infusar lo tèmps enfugit dins ieu
f- me banhar dins una solucion de tèmps
g- lo tèmps de ma man senèstra
h- pron que lo tèmps me manque pas.

27I a, dins aquela tièra, d'expressions totas fachas, que se son lexicalizadas (a, b, c, h), qu'an un sens imatjat, mas que Gardy jòga sus l'ambiguïtat entre lor sens imatjat e lor sens pròpri, oblidat dins l'empiee quotidian.

28Dins "d", sembla que Gardy jòga pas mai sus la rara entre la normalitat e lo subrenatural, que se contenta d'una remarca evidenta sus l'impossiblitat de concretizar lo temps, que l'òme a besonh per aquò d'objèctes de mesura concrets (la mòstra, lo relòtge, lo calendièr). Sa remarca se plaça dins una soscadissa filosofica - e poëtica - frequenta, la de la diferéncia entre lo temps dels relòtges e lo de la subjectivitat (qu'òm legisca Baudelaire, Proust o Buzzati...).

29Los exemples "e", "f", "g" nos plaçan dins l'absurditat, o la folia, o la subrerealitat, o lo jòc de mots sens autre objècte que de jogar sus lo lengatge... Lo mot tèmps i es utilizat dins d'emplecs completament nòus : l'univèrs bastit es un univèrs oniric, pròche de lo de Lewis Caroll. Se lo lector accepta lo jòc de Gardy, accepta tanben de creire, lo temps de la lectura, a un univérs que sas leis son completament en defòra de la normalitat del quotidian.

30Semblariá, a tot çò que disi aquí, que l'escritura de Gardy es cerebrala. Sai que non ! Sas pròsas son marcadas per una sensualitat prigonda, un plaser de tastar, de tocar, d'agachar l'univérs material e de jogar amb el. Aital dins la novèla « Lei Santeis Escrituras », tot aquel jòc a l'entorn dels plasers de la boca, facilitat per la presencia de Bellaud que trèva tot lo téxt. I a de trobalhas chucosas - desencusarà mon legeire lo jòc de mots gaire aprestat - coma aqueles sòmis merluciers o aquelas mostosei engordas... de l'amor. I caliá pensar ! O encara aquel sòmi erotic de Delbuóus :

Ja s'imaginava lei bolhènts de l'amor amb Nicòla, totei dos dins la meteissa padena, e l'òli sanflorat dei bocas a se fresilhar, caudetas. Nicòla...

31N'ai parlat a prepaus de son escritura poëtica, mai l'umor de Cardy tanben jòga sus un insolit qu'envasís l'univérs de cada jorn. Aital John, lo personatge de la novèla « Una fin de la literatura occitana », un escriveire en pana d'inspiracion, s'empega de gin per arribar a comolar lo vuège de la pagina blanca. Ensaja, lo John, de comencar son raconte amb un incipit celebre de la literatura occitana :

« Cante uno chato de Prouvènço » : lo vers, dins son evidéncia, s'impausèt simplàs e fòrt. Coma una musica qu'in còp establida es pas pus possible de la faire calar, John escotèt la sansòna mistralenca, mai comprenguèt lèu que li servirià pas de grand causa : son istòria a eu, contava un afaire complicat entre un ancian professor de filosofía partit ais Americas ensenhar lei teorias dei dos Miquèus, Serres e Foucault, e que s'amorosissiá d'un de seis estudiants, a UCIA... Rèn de provençau dins tot aquò, rèn que donesse lo ton just e desesperat, dins un país a l'encòp modernissim e arcaïc.

32Autre exemple : la fin completament destimborlada de la novèla « Tisanas » :

Pèr quant a mei dos pés, cadun a près son movement, que l'un a degut demorar un pauc mai dins l'aiga que non pas l'autre. E disi rèn de l'artèu gròs, que de me l'aver cremat, m'i siàu agantada una crisi de frenesiá galaupaira. D'aitant mai que dempuèi, es la tèsta tota entièra qu'ai banhada dins una decoccion d'agulhas de mòstras soïssas de la melhora mena, e que bat ara la barlòca coma un dançaire de tangò fot desmargat.
Deman, es clar, me va caler faire bolhir dins la banhadoira lo relòtge dau salon, aqueu que ma grand m'a donat, que mesura quasi dos metres, e que tinda, pic e repic, leis oras, e lei miejas, e lei quarts. Pron que lo tèmps me manque pus.

33Dins la novela « Lei Santeis Escrituras », lo legèire se poirà amusar a cercar qual s'amaga darriér los noms dels personatges, poirà tanben apreciar lo refús de la reverencia que revindica lo personatge rapòrta la poësia deis Trobadors :

Aquelei poetas, es que n'èran vertadierament ? Disián totei de causas parieras, amb un vocabulari paure, dins de poëmas flacs que faliá s'i copar la tèsta dessùs tanteis oradas pèr ne sasir çò que d'unes sabents volián faire passar pèr d'originalitat...

***

34Lo primièr de marc de 2002, quora se festegèt lo poëta escondut a la Bibliotèca Municipala de Montpelhièr, li foguèt demandat, al poeta desvelat per sos critics e amics, cossí arribava a la mestria de l'escritura. Modést coma torjorn, diguèt que per el, l'cscriure era un jòc, que cò que metiá su 1 papiér, o considerava pas coma la resulta d'un trabalh d'elaboracion poëtic grand. E mai li es arribat de parlar de sas pròsas d'almanac ! Sembla impossible de luchar contra aquela modestia... L'urgéncia es de recampar totas aquelas pichotas meravilhas de poésia e d'umor per tal que de legeires nòus ne posquèsson tastar lo chuc.

Bibliographie

Bibliographie

Amiras n° 19, janvier 1989, « Lei santeis escrituras », p. 30 - 40. Le début de cette nouvelle est proposé dans la revue Lenga c País d'òc n° 34, p. 90, avec des propositions d'exploitations pédagogiques, dans un dossier intitulé « Rire et humour ».

ÒC n° 15, abril de 1990 : « Lo blanc de la lutz »

ÒC n° 20, geniér de 1991 : « Negre dins blau », repris dans Novèlas de l'estranh, Ph. Gardy, J. Ganhaire, J. dau Melhau, F. Vernet, R. Lafont, R. Pécout, textes rassemblés par C. Torreilles, Biarritz, Atlantica, coll. « Occitanas / Occitanes »

ÒC n° 21, octòbre de 1991 p. 37 : « Una fin de la literatura occitana »

ÒC n° 28, agost de 1993, « Lo Relòtge »

ÒC n° 31, abriu de 1994, p. 15 : « L'Estiu », repris dans Novèlas de l'estranh, Ph. Gardy, J. Ganhaire, J. dau Melhau, F. Vernet, R. Lafont, R. Pécout, textes rassemblés par C. Torreilles, biarritz, Atlantica, coll. « Occitanas / Occitanes »

La Revista occitana n° 2 juillet 1994 : « Lo Jorn, lo jorn », « Leis aigas » , « Lei flors », « Béu Narcís », p. 7-15

ÒC n° 44, julhet de 1997, p. 15 : « Un Escorpiu »

Colors, 1997, Nîmes, lycée de la Camargue, recueil collectif bilingüe : « Dins lo roge / Dans le rouge », p. 52-57

Lenga e País d'òc n° 34, premier trimestre 1999, dans le dossier « Rire et humour » : deux textes de Philippe Cardy avec propositions d'exploitation pédagogique :

-un extrait de la nouvelle « Lei santeis escrituras », p. 90-93, intitulé « Una fin de jornada gostosa »

- « Tisanas », p. 94 - 97

Recueil collectif Novèlas de l'estranh, Ph. Gardy, J. Ganhaire, J. dau Melhau, F. Vernet, R. Lafont, R. Pécout, textes rassemblés par C. Torreilles, Biarritz, Atlantica, coll. « Occitanas / Occitanes » : « Negre dins blau », « L'Estiu »

ÒC n" 60, julhet de 2001, p. 33 : « L'Ombra d'un cat »

Un projècte de recuelh imaginat per Gardy :

L'astronòm inagotable e autrei racòntes

« Lo jorn, lo jorn », « Leis aigas », « Lei flors », « Bèu Narcís », « Dins lo rogo », « Un escorpiu, çò sèmbla... », « Un uelh gròs e flac », « L'astronòm inagotable », « Ponch d'interrogacion », « L'ombra d'un cat (pichòt racònte de cap d'an) », « Dedins », « Platana », « Un chin negre », a paraítre in coll. « Occitanas / Occitanes », Atlantica

Per una lectura del fantastic :

TODOROV (T.) Introduction à la littérature fantastique, 1970, Seuil, coll. Points

SERRES (J-C.) « Dralhas del fantastic dins la pròsa occitana contemporana » (Actes de l'Université Occitane d'Été, 1992, MARPOC –IEO 30)

Notes

1 Tzvetan Todorov, Introduction à la littérature fantastique, Paris, Seuil, 1970.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search