Max Rouquette et le renouveau de la poésie occitane
| ,Max Rouquette
Dels Sòmis dau Matin fins a las Abelhas dau silenci : la madurason planièira d’un imaginari poetic
Texte intégral
1Se sap que, tre son adolescéncia,Max Roqueta vòu refondar son escritura d’òc, luònh de tota retorica en usatge, dins un banh de lenga viva en empatia amb las causas e los èssers, l’èrba n’estent lo simbòl. Es pas indiferent que sos prumièrs tèxtes en pròsa (Secrèt de l’èrba, 1934) e en poesia («Paraulas per l’èrba», 1931) marquèsson una presa de paraula jot lo signe dau vegetal. En poesia, la pontannada 1930-35 qu’abotís a la parucion dels Sòmis dau Matin (1937) perlonga aquela rajada primièira. Lo rescontre de Josep Sebastià Pons (1886-1962) es estat decisiu. Es la descobèrta d’una escritura en cèrca d’una limpiditat ideala. Max o redirà mai d’un còp : «Pons me faguèt desliure». Lo jove estudiant de medecina compreniá au contacte de son ainat rosselhonés que «La poesia es una de las formas mai puras de la preséncia au mond».
- 1 Max Roqueta, «La pietat dau matin». IEO Coll. «Messatges», 1963.
2La poesia qu’escriuràMax dins las decennias que van seguir es dins la rega d’aquela inspiracion. Lo temps de la guèrra, ont es mètge de vilatge a Aniana, es una pontannada afebrida e grèva. Lo poèta i banha dins la lenga idiomatica parlada, dins la sofrença umana, e dins la lutz dau campèstre, mentre sus un plan militant s’afana a alargar l’audiéncia de la Societat d’Estudis Occitans... Es l’elaboracion dels Sòmis de la Nuòch (1942). L’autor trai sus lo mistèri linde de las causas un agach de mai en mai esbleugit, e, detràs de la limpiditat, ne fai aparèisser la radicala tragedia. E, a bèles paucs, dins la lutz, d’estranhas figuras de sòmi s’i entredesvistan. I a pas de clau per comprene la realitat, es simplament linda e tragica. Lo cavalièr es perdut dins lo bòsc, e aquí tot l’enfachinament se desplega. E lo qu’a conegut aquel esmarrament es endacòm mai per sempre, jamai, jamai non tornarà1.
- 2 Renat Nelli, Òc, 1, 1943, 23-24, e tanben correspondéncia inedicha Nelli / Roqueta
3L’autor ausa pas s’afrontar d’a fons encara au tèmaque vendrà central dins la seguida de son òbra : lo nonrés. Centre vertiginós de totas causas rebondut jot la crusca d’absurditat dau real. Per l’ora demòra invisible, en perspectiva, subliminal dins l’esmeravilhament estadís d’aquelas simplas estròfas que Nelli atrobava tròp fluidas benlèu2...
4La pietat dau matin (1963) clava aquel triptic que se sonarà puòi Saumes. Pojant a cima d’aquela contemplacion amudida de l’immesurabla estranhesa dels asuèlhs familiars, banham cap e tot dins lo ferniment dau sòmi, en companhiá dels «savis vestits de luna», de las «estèlas mòrtas, romieus que van encara caminant», e dau subrebèl «unicòrn» que vai unic en son etèrne.
5L’autor atravèrsa puòi una passada, marcada per lo poèma «Vida estrecha» (1955) ont lo rag de l’escriure s’atarís abans de tornar avenar au sulhet de las annadas 80, ont desplegarà enfin çò qu’apareissiá pas que de luònh.
6Aqueles tèmas se van alargar dins Lo maucòr de l’unicòrn (1988). Los tèxtes que dobrisson lo reculh afortisson qu’es lo temps d’una represa de paraula. Au portisson dau libre es l’espèra de quicòmque vai nàisser. L’auba es pas qu’una espèra esperduda :
- 3 Max Roqueta, Lo maucòr de l’Unicòrn — Le Tourment de la Licorne, 1èra edicion, SUD, poésie, 1988, (...)
L’auba dau jorn se reteniá l’alen
crenta de trebolar l’òrdre dau mond
La lenta lutz auçava au front dau sèrre
sa patz de sòmi au fin fons d’un pesquièr.
Las èrbas dau secret servavan l’ombra.
[...]
Lo monde tot èra pas qu’una espèra.
Lo passat tot èra ara delembrat3
7E mai luònh, aquela proclamacion dirècta, aquel crit : la paraula tòrna.
Ai longtemps servat lo silenci
[...]
Èra, amudida, aquela votz,
qu’un pòble escond dins sa garganta
[...]
Ara mon pè tòca la lausa
la grèva lausa de la patz
tot just ai lo temps de parlar.
Coma que venga e que ne vire
8O anonciava ja d’un autre biais dins Òc en 1976, au moment de la despartida d’Ismael Girard. Aquel tèxt titolat «L’òrt» fai referéncia a «l’òrt de Sauvaire» de Verd Paradís : un jardin abandonat, lo de la lenga, lo de la vida. L’òrt es aquí dins sa solesa, mas lo poèta o proclama : i tòrna !
- 5 Òc, 256, ivèrn de 1976, 51.
Vièlh Adam escampat de la tèrra, e qu’ausís de son còr montar l’antica votz, e qu’a set e que vòu beure l’aiga de l’ombra, gisclada dels ròcs durs e canhòts e mossuts
tòrne dins l’òrt abandonat5.
9La paraula, ara, tòrna rajar, venguda dau pus prigond, e res l’aturarà pas
- 6 Max Roqueta, Lo maucòr de l’Unicòrn — Le Tourment de la Licorne, 1èra edicion, SUD, poésie, 1988, (...)
Bastiguèt de paraulas una paret granda per se despartir dau mond escur.
De paraulas sens treslús ni rebats, de paraulas de cada jorn ambe son pes de causa.
e per de qu’avián pas que lo rebat de las causas, pas lo sieu, aquí que se faguèt lo miracle
e la fònt dau dedins se tornèt metre a rajar e son murmurejar leugièr venguèt un cant
lo cant dau grilh que vai a las estèlas6
10Es de bon veire qu’aquela escritura d’après 1974 es la d’un novèl Max Roqueta, la granda votz ufanosa e desesperada de Verd Paradís III e IV, e deMedelha.
11E aquel «maucòr» s’endeven aladonc lo miralh mai revelator d’aquela represa de paraula. Recap de tèxtes anteriors saique per lamàger part a l’escritura de Medelha (1989). E aquela peça ne baila la clau de lectura. Lo poèta i deslargarà enfin aquel tèma que lo trevava, d’una fòrça tucla e irresistibla, l’astrada, lo rajar del flume de la vida, que se desplega en mudasons multiplas, coma o espepissarà puòi lo roman Tota la sabla de la mar. Aquela fòrça es d’esperèla portaira de destruccion. Camina sens que res la restanquèsse. Dins LoMaucòr de l’unicòrn n’entrevesèm demultiplas anóncias rebondudas dins tota una rica galariá de tablèus, sèlva de simbòls, qu’acomençan de desvelar l’imaginari mirgalhat dau poèta, en resonància amb sas pròsas e son teatre. Venézia i dança sus un gorg de neient per esconjurar la terror de la masqueta sens agach, la Ròsa Bengalina i apareis en flor indicibla de la quista existenciala. Ariana, metafòra de l’arma, abandonada, sómia sus la riba de la mar.
12Max tòrna un còp de mai a la poesia a l’intrada de las annada nonanta. Desenant, nos a liuradas las claus dau mond misteriós qu’entrevesiam de luònh en 1937 e qu’a bèles paucs avèm vist se precisar. Ara nos i fai passejar. Lo prumièr títol previst per aqueles poèmas èra «Tèrra lontana». E puòi se’n causiguèt un ramelet de 44, jot lo títol, milhor marcaire d’aluenchament, de «D’aicí mil ans de lutz». Aqueles tèxtes de las annadas nonanta que son inediches per mai dels tres quarts alargan nòstra conoissença d’aquel país interior que desplega sos embelinaments a l’entorn d’un terrible nogalh de vacuitat qu’atira coma un trauc negre l’agach dau poèta e dau legeire. E que se personaliza en «flume», o en «maire dels vents», estranhmostre mitologic. E a l’entorn d’aquel imatge d’esglarianta destruccion dançan, leugièiras, de siloetas encantadas, d’unicòrns, de melusinas, de joventas subrebèlas, d’aucèls e d’estèlas seguissent un camin òrb... Lo «jove temps», que manten sus l’òrle de l’abís lo prodigi absurd e magnific de l’existéncia. Una autra metafòra n’es la «cardabèla» que sa mòrt es tanben immortalitat, participacion au mond sideral. L’univèrs apareis atraversat per d’energias immensas e descabestradas que nos enrebalan dins son rag. Max Roqueta ne campeja las caras variadissas, escondudas jot la simplicitat dau païsatge familiar. E, se sap pro, de las bèstias.
- 7 Max Roqueta, Poèmas de pròsa / Poèmes en prose, Fédérop, 2008.
- 8 Max Roqueta, La Canta de la Chicana, 2008, éditions de la revue Òc.
13Dins sos darrièrs tèxtes Max se destaca de mai en mai de tot lirisme, de tota forma, per liurar dins sa puresa la mai nadiva aquela geografia de las ribas de l’abís. Aquel projècte donarà los Poèmas de pròsa que lo legeire descobriguèt a la prima de 20087 . E d’autres tèxtes encara a paréisser. Lo «cant labirintic» que Max temptèt de metre en forma dins sa Canta de la Chicana serà un ultimavatar d’aquela cosmogonia8. L’itinerari iniciatic dau poèta, que i acamina son legeire per la man a la chut chut, se confond fin finala amb los gras que davalan au laberint... E au cap de la caminada, i a lo rescontre de l’indicible, que se sap qu’es just aquí, au virar dau camin. Lo peu dau passant se rebauça al copet. Las ombras fugidissas e enganadoiras, tan trebolantas, son esvalidas. E es l’endrech ont l’autor quita de parlar.
***
14Aquela vista d’ensèms de la caminada poetica de Max Roqueta nos mòstra una seguida de periòdes d’escritura, que se pòdon classificar de mai d’un biais, mas ne retendrai au mens tres, benlèu quatre. Lo periòde 1930-1960 correspond a la màger part dels tèxtes coneguts : los tres reculhs recampats dins los Saumes, e, probable, una part importanta dels tèxts dau Maucòr de l’Unicòrn, e mai sián sovent de mau datar. S’agís donc d’un còrpus de tèxtes poetics en fasi amb l’elaboracion literària de Verd Paradís I e II e dau prumièr teatre. Los poèmas representan jot forma brèva un pauc lo nogalh d’aquela inspiracion, ne reprenguent l’ensèms de la tematica.
15La represa de paraula poetica de las annadas 1990 que n’avèma posita los 44 tèxtes recampats dins D’aicí mil ans de lutz se restaca a l’escritura de la seguida de Verd Paradís a partir de las annadas setanta, amb a bèles paucs los tèmas poderoses de la fòrça tucla de la destinada que se deslargan e que seràn milhor illustrats dinsMedelha, ont prenon una forma umana. O avèmja dich.Mas desplègan tanben una tematica rica que non sai que pòbla de simbòls los orizonts vuòges dels prumièrs tèxtes. E tot aquò se recapitularà dins los tèxtes ultims, jot una forma descruscada de tot lirisme.
16Dins una letra inedita d’Ismaël Girard a Roqueta, lo fondator de Òc explica a nòstre poèta que son mèstre màger, JS Pons, es puslèu critic amb los tèxtes que compausaràn Los sòmis de la Nuòch. I atròba tròp d’abstraccion. La purificacion de l’inspiracion abotís a la contemplacion dau Vuòge. E aiçò desagradariá a Pons.
- 9 «Las oras nòstras», Òc 159, estiu 1942, 7.
Lo temps es una transparéncia
ont s’esvanisson los aucèls
entre los rais blaus de l’abséncia
e las oras degots d’aigatge
fumde la nuòch e dau desèrt
que cresèmde tene au passatge
entre que fugisson dins l’èr
fins qu’a tocar la transparéncia
dau temps, que se i nègan per
s’esvanir au blau de l’abséncia9
- 10 Correspondéncia inedicha d’Ismaël Girard amb Max Roqueta.
17Aquel tèxt Pons aconselhava de ne levar la fin, tròp abstracha. Se seriá arrestat a «entre que fugisson dins l’èr10».
18Mas au meteis moment, los tèxtes que compausaràn lo reculh Los sòmis de la nuòch et puòi dins la seguida aqueles de La pietat dau matin van clarament explorar detràs aquela limpiditat d’autres espacis ont s’entrevei encara, leugièira e coma transparenta, una mitologia embelinaira. La tot bèu just que veirem dins tot son plen dins los poèmas de las pontannadas mai tardièiras. De fach tot i es ja. Coma o escriu Roqueta dins un poèma d’aquel temps :
- 11 Max Roqueta, «Vida estrecha» Òc 198, 1955, 152.
Las carrièiras,
fosc camin,
de caras son plenas,
es d’estèlas
sens finir, ò freja cadena11
19Dins d’unes tèxtes mai tardièrs la referéncia a aquela mirgalhadura d’imatges viradisses sus l’òrle dau nonrés seràmai explicita encara,mas per quau conois la seguida de l’istòria aqueles tèxtes, d’un biais un pauc subliminal, o dison ja.
20Caudrà esperar una edicion completa de l’òbra poetica, amb sos 300 tèxtes, per envisatjar un estudi sistematic dels tèmas que tòrnan, jot de caras diferentas, tot de long d’aquela construccion literària. Se multiplican dins lo darrièr quart dau sègle xx, deslargant los contorns de tot un univèrs somiat enfachinaire, e puòi sus la fin, un retorn a la limpiditat e a l’elemental caracterizarà los darrièrs poèmas, mens lirics, mens descriptius, mens onirics, en cèrca d’una totala leugieiresa.
***
21Se pòt pas defugir de mençonar lo tèma, major dau començament a la fin, de l’èrba. Lo prumièr poèma paregut dins Òc en 1932 es ja l’anóncia de totes los autres, un pauc dau biais que lo Saume I, per los rabbís d’Israël, anóncia e conten en grelh tot lo psautièr.
- 12 «Paraulas per l’erba» Somis dauMatin, Barcelona, 1937.
Secrèta patz, ombra dau carrairon,
mond escondut de la formiga,
tan doça jot lo pas en la foscor,
m’as aculhit coma una amiga12
22Aquelas «paraulas per l’èrba» atròban un resson amplificat que las explicita dins lo famós «secrèt de l’èrba», prumièr tèxt important en pròsa que dobrís la rega de Verd Paradís. S’i vei que l’èrba representa la referéncia au gisclar drud de la vida. E la vida, delícia e drama a l’encòp, s’i espaceja dintre. O ditz lo poèma «Pastorala» :
- 13 «Pastorala», Somis dauMatin, Barcelona, 1937.
Urosa la formiga au sòu
penecant entre los fius d’èrba,
que vei sus los nívols de nèu
ben aut la verda balançada
de la civada dins lo cèl13.
23Cau assenhalar un autre tèma recurrent, aquel dau vent.
- 14 «Lo vent», ibid, 1937
Mèstre dau bòsc e de l’eusièira muda
Que s’alargava liure e fèr,
Cada comba secrèta mai fonzuda
I a fach cantar lo cant de son desèrt
Au vèspre, votz perduda14.
24Aquel vent dins los Saumes es mai que mai un alen que ditz de causas, un carrejaire de memòrias.Mas i naseja un autre visatge simetric e antitetic, que se deslargarà puòi, lo de la fòrça tucla, de l’oblit.
- 15 «Oblit», Sòmis de la Nuòch, SEO, Colleccion «Messatges», 1942.
Lòng de la comba de l’Erau
lo vent davala
dins l’argentumclar dels olius
flume d’oblit15
25Dempuòi los prumièrs tèxtes, a despart, s’entrevei la figura de la ròsa.
- 16 «Los aucèls de l’auba», La pietat dau matin, IEO Coll. «Messatges», 1963.
Ò la doça ròsa d’èstre
quand lo monde reculhit
s’apasima e fai silenci
a l’entorn de son pensar,
doç perfum que se desliga
de l’espèra dau singlar16...
26Aquí la ròsa es l’èstre, e es tanbenmistèri fons, inaccessible a la rason, solament a la sensibilitat. Aiçò nos anóncia e d’un cèrt biais nos explicita la famosa «ròsa bengalina» dau reculh de 1988.
- 17 «la Ròsa bengalina», Lo maucòr de l’Unicòrn, 1èra edicion, SUD, 1988, 170.
Un cèl de gèl
un ròc perdut
de palombas entredormidas
jot l’uòlh verdet, mièg dormilhós,
de quauque Melusina,
Lo que l’oblida un jorn l’aurà
mas quau la cèrca non veirà
la Ròsa bengalina.
Per l’inocent de las mans lindas
durbís sas bocas dins lo vent
au fons d’un bòsc de temps calhat,
la Ròsa bengalina17...
27Se sap que la «ròsa bengalina» farà lo títol d’una vasta peça sinfonica escricha saique mai tard, dins la segonda part dau sègle xx. Amb aquel poèma pren figura de grand tèma metaforic dobèrt sus mai d’una significança, central a l’òbra de Max.
28Caudriá tanben parlar dau passant, dau caminaire erradís, dau pelegrin en camin, sonat per endreches «lo Sant Jaumet».
- 18 «Lo Sant Jaumet», Sòmis dauMatin, Barcelona, 1937.
Veniá dau camin de la plana
e de polsa aviá lo pè blanc
lo passant de tèrra lonhdana.
Lo temps de cauca èra cremant
sus l’eiròu prenguèt sac pausada
au temps qu’èremencar d’enfants.
Pauc a pauc veniá la vesprada,
Au cèl doç s’ausissiá siblar
De faucilhs negres a volada.
Dins sa man paupava lo blat
E lo peu rossèl de la palha
E sorisiá mitat gimblat
Coma un segaire sus sa dalha,
Sus lo vièlh baston de bòi dur
Que lo menava dins sa dralha.
Aviá l’uòlh, coma lo cèl pur,
Sens mirada, mas a volada
Quant de sòmis i aurián tengut !
Sorisiá sa boca ennevada
Per lo vin fresc e per lo pan
E per la patz de la vesprada.
Dins la nuòch sus lo camin blanc
Quand dels grilhs tremola lo saume,
Se’n anèt lo paure passant18...
29Aquel passant es en resonància amb lo còchavestit dau Bòn de la Nuòch. Es ja enropat de mistèri e de tragic, mas es subretot lo prumièr d’una longa tièira, d’un long seguit. Dins l’òbra ne veirem circular de mai en mai misterioses, figuras oniricas, e se sap que la frequentacion dau teatre de Synge revelèt a Max una autra dimension d’aquel personatge dau gastacamins, qu’a vist tant de causas e s’adralha cap a un alhors desconegut.
***
30Narcís, una cara que semiralha dins l’uòlh de la font, tornarà dins de magnifics poèmas dau darrièr quart dau sègle xx, mas lo rescontram ja dins los Saumes :
- 19 «D’estèlas mòrtas», Sòmis de la nuòch, SEO Coll. «Messatges», 1942.
jovent antic que perdèt sa fònt clara
e sòna, amar, lo recòrd de sa cara19
31Las fonts e los rius, de mai en mai, apareisseràn coma de miralhs que retrason de caras, e aquelas caras, simple sòmi fugidís coma o son nòstras existéncias, s’avalisson aitanlèu e digús non las reveirà pas jamai... Sol Narcís i acòrda una importància.
***
32Lo flume es un grand tèma de l’òbra deMax. Sa significacionmultipla es pas vesedoira dins los prumièrs tèxtes ont «lo flume grand» es una metafòra de la cultura, de la lenga, de la virtut creadoira dau mescladís dels riussets. L’Erau dau poèma «oblit», au contrari, es un flume d’oblit. Son rajar representa la fugida dau temps, despietadosament oblidosa :
- 20 «Oblit», Sòmis de la Nuòch, SEO, Colleccion «Messatges», 1942.
Lòng de la comba de l’Erau
lo vènt davala
dins l’argentumclar dels olius
flume d’oblit20
33E pasmens lo flume demòra una fòrça viva, que resistís a la butada dau neient :
- 21 «Los aucèls de l’auba», La pietat dau matin. IEO Coll. «Messatges».
La sang pica dins tas venas,
flume escur, ò flume espés,
ta calor estranja velha
ras dau monde mòrt e fresc21.
34Tornarà, enfachinaire, tot de long de l’òbra. Sa fòrça nos ignòra, nos enrebala, prendrà puòi un visatge uman, lo visatge deMedelha, irresistibla butada que se’n vai cap a l’endavant sens pausa, escrachant tot sens pietat, estrangièira a nòstras categorias de ben e de mau, estrangièira a tot...
35Se pòt pas faire dins l’encastre d’aquesta pichona nòta un inventari exaustiu de tot’ aquelas tematicas, anonciadas dins los Saumes e desvolopadas dins l’òbra que seguirà. Un estudi menimós ne mostrariá de segur la riquesa sosprenenta, espectaclosa. Aquel grand còrpus poetic deslarga tot un univèrs, tot un imaginari dels orizonts sens limits...
36M’acontentarai d’assenhalar per acabar «l’unicòrn». Una bèstia, tot primièr, salida dau sosprenent bestiari medieval que Max aviá legit e relegit dins la Crestomacia de Bartsch : «Aiso son las naturas d’alcus auzels e d’alcunas bestias». Lo lop, lo grilh, lo cigne, la blanda, amb sas vertuts meravilhosas descrichas dins aquel deliciós tèxt medieval, tornaràn dins los poèmas...
- 22 I a efectivament dins lo tèxt aquela incoëréncia grafica.
- 23 «Aiso son las naturas d’alcus auzels e d’alcunas bestias.» [revirada occitana d’un bestiari abreuj (...)
Del unicorn. Hunicorn22 es la pus salvatja bestia que sia, que non es res que l’auzes esperar, ab un corn que a sul cap ; et a ta gran plazer de flairor de piuzela e de verginitat que cant los cassadors lo vol penre, els limeton el pas una pieussela ; e can la ve el s’adorme sa fauda et adoncx es pres23.
37Max ne farà lo bestiari emblematic de son reculh de 1988, mas en 1963 li dona ja una cara embelinaira.Magnifica e terribla au fons de la nuòch, la bèstia unenca en son etèrne es ja un avatar d’aquelas fòrças tuclas e terriblas qu’atravèrsan lo mond, mai fòrtas que lo nonrés, principi de vida e de mòrt. Indiferentas a nòstras destinadas...
- 24 «L’Unicòrn», La pietat dau matin.
Afeccionada au resson de son pas
dins la lutz d’ombra e la seuva d’estèlas
la bèstia vai unenca en son etèrne.
Pas de tenèbra, espavent de feruna,
emblanquinèla e fai clinar suls sèrres
los roires embriagats de luna.
Olor de verge e perfum d’immortala
li son l’ultime prètz d’un sòmde ròca,
fònt d’aiga linda a la set que l’enfuòca,
nuòch sens estèla ont s’ajaça e s’escond24.
38L’unicòrn, coma la ròsa bengalina e lo flume, es una de las figuras misteriosas que tòrnan coma una trevança, ennivolidas de mistèri, simbòls multiples.
Notes
1 Max Roqueta, «La pietat dau matin». IEO Coll. «Messatges», 1963.
2 Renat Nelli, Òc, 1, 1943, 23-24, e tanben correspondéncia inedicha Nelli / Roqueta
3 Max Roqueta, Lo maucòr de l’Unicòrn — Le Tourment de la Licorne, 1èra edicion, SUD, poésie, 1988, 6.
4 «Lo silenci», Max Roqueta, Lo maucòr de l’Unicòrn—Le Tourment de la Licorne, 1èra edicion, SUD, poésie, 1988, 36.
5 Òc, 256, ivèrn de 1976, 51.
6 Max Roqueta, Lo maucòr de l’Unicòrn — Le Tourment de la Licorne, 1èra edicion, SUD, poésie, 1988, 88.
7 Max Roqueta, Poèmas de pròsa / Poèmes en prose, Fédérop, 2008.
8 Max Roqueta, La Canta de la Chicana, 2008, éditions de la revue Òc.
9 «Las oras nòstras», Òc 159, estiu 1942, 7.
10 Correspondéncia inedicha d’Ismaël Girard amb Max Roqueta.
11 Max Roqueta, «Vida estrecha» Òc 198, 1955, 152.
12 «Paraulas per l’erba» Somis dauMatin, Barcelona, 1937.
13 «Pastorala», Somis dauMatin, Barcelona, 1937.
14 «Lo vent», ibid, 1937
15 «Oblit», Sòmis de la Nuòch, SEO, Colleccion «Messatges», 1942.
16 «Los aucèls de l’auba», La pietat dau matin, IEO Coll. «Messatges», 1963.
17 «la Ròsa bengalina», Lo maucòr de l’Unicòrn, 1èra edicion, SUD, 1988, 170.
18 «Lo Sant Jaumet», Sòmis dauMatin, Barcelona, 1937.
19 «D’estèlas mòrtas», Sòmis de la nuòch, SEO Coll. «Messatges», 1942.
20 «Oblit», Sòmis de la Nuòch, SEO, Colleccion «Messatges», 1942.
21 «Los aucèls de l’auba», La pietat dau matin. IEO Coll. «Messatges».
22 I a efectivament dins lo tèxt aquela incoëréncia grafica.
23 «Aiso son las naturas d’alcus auzels e d’alcunas bestias.» [revirada occitana d’un bestiari abreujat d’aquel de Richard de Fournival], Karl Bartsch, Chrestomatie provencale accomp. d’une grammaire et d’un glossaire. 5e ed.,Wiegandt & Schotte, Berlin, 1892, 334-5.
24 «L’Unicòrn», La pietat dau matin.
Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.