Version classiqueVersion mobile

Nouvelle recherche en domaine occitan

 | 
Hervé Lieutard
, 
Marie-Jeanne Verny

Sociolinguistica

L’occitan, lenga fantasmada : l’exemple de la toponimia1

Domergue Sumien

Texte intégral

  • 1 Convencions formalas. - Lei formas erronèas tenon un asterisc *, lei formas ipoteticas tenon un ce (...)

1La question dei noms pròpris se presenta coma una terra incognito de la nôrma classica. M’acari a aqueu problèma dins l’encastre de mon subjècte de tèsi sus la codificacion dau lexic. liat ais òbras dau Grop d’Iniciativa per un Diccionari Informatizat de la Lenga Occitana (Gidi-lòc) e dau Conseil de la Lenga Occitana (CLO). Alibèrt nos a pas laissat de recensament coerent dins son diccionari postum e inacabat (Alibèrt 1966) ni manco de principis clars que lei poguessiam seguir dins sa gramatica (Alibèrt 1935). Leis òbras que se son fachas dempuei Alibèrt per precisar la nòrma fomisson pas tanpauc de sintèsi aqui dessus. Ajus-tem que lo nom pròpri rèsta encara una categoria vaga en lingüistica, e mai suspècta en lexicografia (Dugas 1986).

2En 1999. l’Institut Occitan de Pau demandèt l’ajuda dau CLO per far una mapa dau Mond en occitan. Lo CLO trabalhèt sus una metodologia per fixar lei noms prôpris internacionaus. Aquesta metodologia. qu’es pas encara publicada e que li caudrà apondre quauquei detalhs, n’ai fornit lo gros de la concepcion : lei professors Patric Sauzet e Xavier Lamuela i an ajustat de melhoraments practics importants. Un primier fruch d’aquest trabalh se pòt legir a quauquei detalhs près sus la mapa dau Mond de l’Institut Occitan (Mapamundi s.d.) e sus lei paginas web dau CLO mantengudas per nòstre amie GianniVacca2. Lo metòde sus lei noms propris internacionaus pertòca lei toponims, lei gentilicis (o etno-nims3) e leis antroponims. Sens intrar aqui dins lo detalh dau metòde, se pot dire que cau trobar de solucions rasonablas. autenticas. non diglossi-cas e non arbitràrias. Valent a dire : 1° recensar çò que la tradicion de lenga occitana nos pòt portar coma solucions valablas ; 2° completar çò que manca amb de neologismes inspirais deis autrei lengas romanicas. Lo metòde se publicarà dintre una sintèsi clara dei recomandacions dau CLO. Una tala sintèsi sera refortida per de libres de referéncia coma lo Diccionari ortografic que Josiana Ubaud lo prepara dins l’encastre dau Gidilòc.

3Aquest trabalh es estat una dobertura sus la codificacion dei noms pròpris en generau. que sigan internacionaus o en Occitània.

4En Occitània, la question se pausa diferentament. Cada toponim. gentilici o antroponim ligat a l’espaci occitanofòn ten logicament una forma en lenga oceitana. Farián excepcion lei noms pròpris recents que son apareguts dempuei que l’occitan a començat d’èsser substituit per lei lengas dominantas. mai rèsta totjorn possible de li bailar una forma oceitana (per ex. lei quartiers urbans recents, leis estacions d’esquí, leis antroponims dei generacions recentas e en particular leis antroponims deis occitanistas). En defòra d’aquò, rèsta la massa dei noms pròpris tradicionaus que se son dichs forçadament en occitan, bord que la socie-tat a parlat occitan sens relambi fins au sègle xx. Aqui i a gaire de plaça per l’invencion : eau restablir la forma oceitana a travers leis atestacions de la documentacion existenta. Es un trabalh d’enquista enòrme, pus malaisat que dins l’onomastica intemacionala. Lo critèri de basa es l’autencitat : eau respectar la forma atestada en seguent lei metòdes de la filologia e de la lexicografia. La nòrma pòt pas intervenir per cambiar que que siá a la tradicion populara, levat per resòuver d’unei problèmas particulars que ne’n parlarai çai-sota (tractament ortografic coerent, mot comun integrat a un nom pròpri. intrusion de la lenga dominanta...).

5Que l’onomastica siá occitana o internacionala. un problèma recurrent se pausa : eau conciliar la cerca d’autenticitat (o aumens de non-arbitrari) amb lo besonh dei renaissentistas de comunicar en occitan.

A. La pèrda de la pression sociala

6La màger part dei renaissentistas practican un occitan recuperat e non un occitan eiretat. La practica de la lenga dins la societat es venguda tan febla que quora se fa una deca en occitan, i a sovent degun per la corregir. E mai lei locutors naturaus. maugrat sa competéncia lingüistica superiora. son de mai en mai isolats : son occitan s’apauris e se fragiliza (lei dialectològs conoisson ben lo problèma). Ansin l’occitan es sortit d’una situacion comunicativa normala ont la pression sociala corregis lei fautas de l’individu e garentís la coesion de la comunitat lingüistica.

7De sociolingüistas an trabalhat sus la question. Sânchez Carriòn l’a modelizada a travers lo concèpte de configuration espaciala dau len-gatge : d’un latz i a de situacions de lenga “completa” ont la lenga fon-ciona aumens a l’escala d’una societat entiera ; d’autre latz i a de situacions de regression ont la comunitat lingüistica demenís perilhosament, lins que la comunitat lingüistica corresponda a un locutor solet e isolat que pot plus comparer sei performàncias amb d’autrei locutors (Sánchez Carriòn 1981. 164 ; reportat per Lamuela 1994. 42-43). Sens que l’occitan siâ arribat au ponch terminau, ja es arribat a un estadi critic :

  • 4 « Es interessant d’observar qu’(...) identitat sociala e identitat individuala se confondon e que. (...)

És interessant d’observar que (...) identitat social i identitat individual es
confonen i que. en els processos de regressiò de les llengües - penso, per
exemple, en el cas de l’occità -, molt abans que la llengua s’hagi extingit
ja hï ha molts casos de parlants aïllats per la practica general d’us de la
llengua dominant. Aquesta és la manifestaciò extrema de la intrusiò (...).
(Lamuela 1994. 54)4

8La confusion entre identitat sociala e identitat individuala permet ai renaissentistas de clafir la lenga que parlan de formas fantasmaticas que revèrtan. naturalament, tota una gama ben conoguda de representacions diglossicas. Avèm d’exemples a bodre dins lo lexic generau : fica* per ficha, sorga* per sorsa, discutida* per discussion, disque sarrat* per CD/disc compacte ; trapar qu’enebís trobar, balhar qu’enebis donar, etc.

9Dintre aquesta massa lexicala, lei noms pròpris pausan una dificultat de mai. Se saup qu’un mot generau se referis a una categoria de la reali-tat. a una tiera d’objèctes o de situacions (per ex. taula, blau, cantar). Un nom pròpri se referis a un objecte unenc de la realitat (per ex. Bor-dèu, Vietnam, Carolina). La nalura unenca dau nom pròpri li pot donar una dimension afectiva mai forta qu’au mot generau. Que se diga blau o blu* en occitan, walkman o baladeur en francés, es pas aquò que bole-garà lei folas. Aquô ven mai sensible quand un estat novèu se nomma Macedônia, quand se ditz que lo Pais Valencian es catalan o quand Leningrad se torna batejar San! Petersborg. De combinar aquesta mena de questions amb una situacion diglossica a l’occitana, aquô atissa de debats passionaus ont sola l’analisi lingüistica pennet de trobar de sorti-das racionalas.

B. Lei reconstitucions fantasmaticas

10Lei reconstitucions fantasmaticas mòstran quant es aisat de s’enganar a causa dei representacions que lo locutor se fa sus la lenga, sens o voler.

111. La crispacion sus una identitat pot entraïnar una reconstruccion. Lafont a pron explicat lo perilh de çò que sòna l’“identitat” coma concepcion clausa e rigida que mena a una cèrta crispacion ; parla mai exactament d’“identitat gelada” o d’“ipseïficacion” (Lafont 1997, 62-63).

12Comencem amb un nom que ten una carga emblematica fôrta. Niça s’escriu normalament amb una ç cedilha, tant en nòrma classica (Alibèrt 1935, 461) coma en nònna mistralenca (TDF de Mistral, art. <Niço>). Es lo tractament ortografic costumier de l’etim latin Nicœa que remonta au grec Nikaia. Pasmens una grafia erronèa Nissa* s’es espandida dins l’usança dei sistèmas mistralenc e classic amb una valor emblematica fòrta. L’istòria sociolingüistica d’aquesta grafia seriá de far. pasmens se pòt supausar rasonablament que la subordinacion a l’italian - tangibla en Pais Niçard lins au restacament a França en 1860 - deguèt afavorir lo grafèma ss (car l’italian ignora ç). De grafias coma <Nissa> o <Nisa> an existit tanben en occitan classic, es incontestable (per ex. Fulco-nis 1562). mai lo movement generau de l’usança contemporanèa es de far servir lo grafèma ç dins lei lengas romanicas occidentalas (Alibèrt 1935. 24): <Nissa> e <so> son passats a Niça e çò. Dins lo sistèma classic emplegat en País Niçard. la grafia Niça s’es espandida uei (Ba-quié 1987. Toscano 1998) mentre que la grafia Nissa* garda de partisans (per ex. Nux Vomica 1995). Dau costat mistralenc, la grafia <Nissa*> es venguda quasi sistematica, maugrat Mistral : s’es fondada una <Aca-dèmia Nissarda*> amb ss e la la ç se tròba plus que dins d’obratges vièlhs (Castellana 1947 e 1952 ; esitacion en cò de Compan 1965. 17).

13Marselha s’escriu normalament amb la sequéncia elh que, coma se saup. se legís liurament [ej] o [ij] en provençau. La nòrma mistralenca a chausit de notar <Marsiho> mentre que seriá estat possible de chausir atanben <Marseio°> coma <counseio> (Lafont 1972). En provençau la pronòncia [mar’sejɔ/ә] rèsta ben atestada pasmens : l’ausiguèri en cò d’un pescador de Cassis que teniá una lenga remirabla a l’emission Va-quí ; es portada dins l’enquista toponimica deis Amies de Mesclum ; es abondosa dins lei tèxts anteriors a la codificacion mistralenca ont legís-sèm de formas coma <Marseillo>. Pasmens lo pes probable de la forma mistralenca a condicionat d’uneis occitanistas que se son sentits obligats d’escriure Marsilha*, dins l’encastre de l’antinorma sonada “grafia de Cucuron” simbolizant lo replec sus una autenticitat factícia (Centre Culturau Cucuronenc 1982 : còntra : Lafont 1991. 200).

14Lo cas d’Ongria es tras que simptomatic. Aqueu mot ven dau latin medievau Hungaria/Onoguria ont la h èra purament ornamentala e antielimologica : la racina ultima vendriá d’una forma de tipe Ugra (Cherpillod 1986). De lengas que conoisson ben lo fonèma /h/ coma l’ongrés e l’alemand tenon de formas sens h : ongrés finnugor “finoo-grian”. alemand Ungarn “Ongria”. Coma que siá lei racinas passadas a travers lo filtre latin o grec gardan jamai h en occitan : Ongria coma èrba (< latin Hungaria, herba), Alicarnàs coma istòria (< grec Halikar-nassos, historia). L’occitan gascon, que conois lo fonèma /h/, seguís exactament aquest tractamant. coma la rèsta de l’occitan. Pasmens d’uneis occitanistas gascons se son creguts obligats d’inventar una forma Hongria* que se legís per exemple dins La Setmana, mai qu’es tan caricaturala en gascon coma hèrba* e història* (...o coma hax* e hilo-sohia*. segon una galejada marrida que circula). Lo gascon pòt admetre de còps una h etimologica quora ven d’una lenga que ja realiza lo fonèma /h/ a l’origina. mai lo fenomèn es pas regular. Ansin lo gascon garda una h germanica dins hardit, la garda pas dins Uc, Enric, èlme (Palai 1932-33, < germanic hardjan°, Hugo, Heim-rik, helm). Antau èra natu-rau que lo CLO preconizèsse de toponims intenacionaus adaptats a Loccitan. gascon comprés, coma Amborg (< alemand Hamburg), Erce-govina (< sèrbocroat Hercegovina). Pasmens, sota la pression de quau-quei personalitats, l’Institut Occitan de Pau s’es cregut obligat de metre Hamborg* e Hercegovina* sus la mapa dau Mond (Mapamundi s.d.).

152. Una mancança dins l’interpretacion filologica, doblada dau pes inconscient dau modèl de la lenga dominanta, sufís per far una error invo-lontària.

16Lei toponims provençaus Seteme e At/Ate (TDF) son de formacion populara : leis originas latinas son Septimum e Col. Iul. Aptœ (Dauzat & Rostaing 1963). La sequéncia latina pt a evoluit regularament en t coma dins lo cas de septembrem > setembre. Pasmens, sota l’influéncia dau fiancés que bota una p sabenta dins Septèmes-les-Vallons e Apt, se res-còntra en occitan lei formas erronèas Septeme* e Apte* (per ex. Barta 1980, 354).

17Se restablissèm la forma corrècta At/Ate per la vila provençala, ris-cam pasmens una collision amb la vila lengadociana d’Agde. D’efiech, per tissa locaiista o per negligéncia, d’uneis occitanistas lengadocians escrivon Ate* en luòga d’Agde menue que la sequéneia gd se legís en lengadocian [dd], [tt] o [t] coma dins regde, Magdalena (Alibèrt 1935. 414 ; Alibèrt 1966, 20). Quora s’anòncia dins la premsa oceitana un eveniment culturau a « Ate* » (comprenètz Agde de Lengadòc), lei provençaus creson que se passa a Ate de Provença. La nòrma classica a l’avantatge de permetre. dins l’encastre dau diasistèma, una distincion grafica entre Ate de Provença e Agde de Lengadòc. Seriá pecat de pas ne’n profichar.

183. La tissa de voler far passar fort e mort de reformas personalas sus la nòrma - problèma tipic de la diglossia - abotis tanben a voler laissai-una marca personala dins lei toponims. Prengam un exemple pron cono-gut. Lo nom de la capitala de Carcin s’escriu ben Caors (Alibèrt 1935, 427) mentre que lei prononciacions son divèrsas: [kaurs, ka’urs] es possible coma realizacion classicizanta (TDF: <Caours>), en lengadocian existisson tanben lei realizacions [kaws, kɔws] e localament [kɔw] (Poulet & Kripsin 1991). D’alhors s’atróba que la fonetica aut-carcinóla de Caors realiza a atóna [ɔ]: [ka’u(rs)] aurá pogut passar a [kɔ’u]°, puei a

19[kɔw] per refús de l’iat. De segur se pót criticar la chausida d’Alibèrt d’aver escrich Caors e pas autrement, pasmens la grafia aquesta engloba lei pronóncias divèrsas e de tot biais, la realizacion classica [ka’urs, ka’urs] es possibla. La propósta recenta d’escrire Cours* (Taupiac 1992. 479) porta pas ges de simplilicacion tangibla au problèma e mai ajusta una complicacion de mai : lei provençaus riscan de legir Cáurs* [kew*] per analogia a siàu, aviâu, fariâu...

204. La fragilitat de la lenga recuperada buta a far de francismes inconscients. Lo toponim vièlh que podèm escriure Eraur (Alibèrt 1966. 19) o Erau (Alibèrt 1935. 442), dan latin Arauris, se retróba amb una forma improbabla Emut* (per ex. Taupiac 1992. 453) a causa de l’ortografia francesa ornamentala Hérault.

  • 5 Una dificultat de l’ortografia mistralenca es que nota pas la diferéncia e/è davant r + consonanta (...)

21La fonologia francesa. qu’impausa una [e] larga e enebís una [e] es-trecha en sillaba barrada (Mèze, Sète, Rodez, Rouergue), entraïna en occitan una dobertura erronèa : Mèsa*. Sèta*, Rodes* e mai benlèu la forma Roèrgue (Alibèrt 1935. 471 ; Vaissièr 1879) en fàcia dei formas normalas que son. segon lo TDF, Mesa, Seta, Rodés e probablament Roergue (TDF : <Rouërgue>5, Cantalausa escriguèt dins L’occitan que la forma usuala en roergat es ben Roergue, aquesta forma es estada chausida tanben per leis Edicions de Roergue). Per Rodés e Roergue, la barradura de e es naturala a respiech dan latin que ten una ē lónga dins leis etims Rutēnos e Rufēnicum.

22Lo francés pot congrear una confusion de genre. Per Mende (TDF, < lat. Mimate), se vei tot cóp Menda* a causa dau francés Mende ont la -e finala dona un aspècte femenin. Vauclusa, qu’a l’origina es un nom femenin designant la vau, la font e lo vilatge, sensa ges d’article, deuriá pas cambiar de forma per designar lo departament en occitan. Mai per aquest d’aici, Li Nouvello de Prouvènço an promogut la forma lo* Vauclusa a causa de l’interferéncia dau francés le Vaucluse ont lo sens e lo femenin d’origina se percebon plus. Se conois tanben lei Pirenèus, au masculin, segon la primiera reïntroduccion sabenta d’aqueu nom dins lei lengas modèrnas, que comencèt tot bèu just dins un document en occitan de 1660: <als confins dels Pireneus> (Dauzat & al. 1978. 196). Pasmens lo francisme las/eras Pirenèas* s*es espandit a causa dau francés les Pyrénées que sa finala -ées sembla tau femenina. Ara lo conseil generau deis Auts Pirenèus (Hauts/Nauts Pirenèus en gascon) se sent obligat de promòure la forma Hautas Pirenèas*. en se fabricant una autenticitat factícia qu’ignora tot de l’istòria occitana dau nom (cf. Atau que’s ditz 1998. 8).

23L’ortografia ornamentala dau francés abusa dei pluraus muts e deco-ratius. Ansin Arle, Istre, Vitròla, Brinhàla, Tarba, Lorda, que son estats sempre de singulars en lenga nòstra. se prenon una -s dau plurau a causa dau francés Arles, Istres, Vitrolles, Brignoles, Tarbes, Lourdes. La forma Arles*, per exemple, se recopia dempuei vint ans de libre en libre, per inercia (Barta 1980 ; Laus 1997 e 2001, etc.). Dempuei lei reedicions successivas dau diccionari d’Alibèrt, un « Avertiment » celèbre de 1977 senhala que cau dire Tarba e Lorda mai oblida sempre leis autrei cas.

245. Lo besonh de se distanciar dau francés dona idèa a d’unei que i a de seguir orbament lei lengas romanicas dau sud. Pasmens, la catalano-mania. l’ispanomania e l’italomania garentisson pas de retrobar un occitan autentic. Dins lei cors de fau a l’establiment Aprene, devi explicar de lònga que se ditz angles e non inglés* (cf. espanhòu inglés, italian in-glese, vs. francés anglais).

25Lo gentilici classic de Galicia es galèc -èga (Wiacek 1968) mai regu-larament, se legís lo catalanisme galhèc -èga* (cf. catalan gallec -ega). L’ipercatalanisme sembla una reaccion exagerada còntra lo francisme galician -a* (cf. francés galicien).

  • 6 Mistral dona exactament <Engoulèime>. Se saup que lo provençau neutraliza ei/èi. Per l’imitat grat (...)

26La capitala de Toscana se sòna Florença en occitan classic (TDF. Wiacek 1968). Aquest nom es concurrenciat per lo catalanisme Florén-cia* (Barta 1980). Mai s’atròba que lo catalan ditz Florència après aver copiat l’espanhòu Florencia ; d’efiech, lo catalan ancian disià Florença (Petita enciclopèdia catalana 2000). Lo quite Alibèrt s’es laissat eissor-bar : porta Angolema (Alibèrt 1935, 416 ; cf. catalan Angulema) mentre qu’en occitan tenèm lo nom medievau Engolesme, modemizat en Engo-leime (TDF. ont lo passatge de s a i davant m es benlèu pas solament la grafia mistralenca dau lemosin, mai tanben una evolucion similara a blaime, aumôina)6. Coma que, la codificacion dau catalan, l’an pas totjorn ben capitada per reïntegrar lo diasistèma occitanocatalan. Podèm citar encara lo catalan normatiu Mònaco que calca la forma italiana, mentre que lo catalan classic disià Mònec, tan proche de l’occitan Mo-negue/Mònegue e dau monegasc Mònego (Petita enciclopèdia catalana 2000).

276. La distanciacion excessiva a respiech dau fiancés se fa de cops sensa copiar un modèl romanic mediterranèu. L’imaginacion morfologi-ca dei renaissentistas nos subreonda d’innovacions. Mediterranèa, cultisme latin tras que regular, passa a Miegterrana*, forma im entada a partir de racinas popularas. Berbèr -a e Eslovènia passan a barbarin -a* e Esclavonia* dins Li Nouveilo de Pronvènço, mentre que lei segondei formas an de sens diferents segon lo TDF (barbarin e Esclavonia correspòndon au francés “barbaresque” e “Slavonie”).

28La distanciacion excessiva se vei tanben dins l’escritura. Se conois la mòda de l’iperadaptacion grafica que faguèt flòri dins leis ans 1970 e que vesèm encara de cops que i a. Washington o Hiroshima se reconois-sián a pena sota lo vèstit Oashinton*. Iroshimà*. L’iperadaptacion es-condiá una accentuacion afrancesada (oxitòna) qu’existís pas dins lei lengas romanicas mediterranèas. Aquestei. en mai d’aquò. gardan puslèu la forma estrangiera : Washington, Hiroshima.

29Fin finala, la distanciacion maxima. en modelant la lenga subordena-da ren qu’en reaccion a la lenga dominanta. fa de la lenga dominanta lo critèri majorait d’elaboracion. e mai siá un critèri negatiu. Es un biais inconscient d’esperlongar la subordinacion e de retardar una elaboracion autonòma.

C. Lenga eiretada e lenga codificada

30L’analisi d’aquelei reconstitucions fantasmaticas demanda ai codifi-caires de trabalhar amb una granda prudéncia. La lenga eiretada deu demorar una referéncia pennanenta per establir de critèris normatius. Examinem quauquei dificultats recurrentas.

317. Leis especialistas de dialectologia e d’onomastica o sabon : l’autenticitat dei formas eiretadas se tròba dins de fonts fisablas coma leis enquistas de terren e certaneis escrichs ancians. Aquò rejonh lo pensament dei lexicografs que se basan sus lei formas realas de l’usatge per far lei diccionaris. Sensa caire dins lo reformisme, podèm questionar la nòrma classica subre la pertinéncia de quauquei chausidas. A priori, la nôrma eslablis la forma Auvèrnha (TDF; Alibèrt 1935, 419) o eventua-lament Auvèrni au masculin (Alibèrt 1935, 419). Pasmens leis occitanis-tas auvernhats preferisson dempuei leis ans 1990 la forma Auvèrnhe au masculin, totjorn ben viva dins la lenga modèma. reabilitada gracias au trabalh de Cristian Airelèir e Joan Pèire Chambon. Aquô nos sarra dau venerable Alvèrnhe qu’es omnipresent dins la lenga classica. La question que se pausa es de saber se podrem gardar a costat lo femenin Auvèrnha que sembla pas escandalòs a respiech dau latin Alvernia. Lo diccionari de Bonaud (1999) l’omis lei doas formas.

328. Pasmens, lo critèri d’autenticitat deu pas entrepachar una detec-cion clarvesenta dei manlèus diglossics. que Lamuela (1994) lei sòna intrusions.

33En Occitània, tenèm un molon de toponims ont Sont Joan es passat au francisme Sont Jan*. Estent que la forma classica, Joan, rèsta ben atestada dins la lenga modèma (en niçard per exemple, mai pas sola-ment), es rasonable de prepausar de restablir aquesta forma sistematica-ment. Es çò que fan lo Répertoire toponymique et ethnographique des communes du Tarn (1988). Deledar & Poujade (1992) : per contra es pas çô que fan Poulet & Krispin (1991) ni Lavalada (2000) que gardan Jan*. Aquò mòstra lo besonh d’una gestion omogenèa de la toponimia occitana dins l’amira d’una oficializacion de la lenga. Leva ren a l’admiracion que devèm a aquestei recuelhs toponimics que fan avançar la conoissen-ça de la lenga. Lo recuelh de Lavalada (2000). en particular, es un cap d’òbra de precision e de paciéncia.

34En defòra d’Occitània, es necessari tanben d’evitar leis intrusions. Antau l’accentuacion panromanica es preferibla : Cuba (atestat dins lo TDF), Guatemala, Costa Rica son melhors que l’accentuacion afrance-sada Cuba*, Guatemala*, Costa Rica*. La forma classica e panromanica Venècia es de preferir au francisme Venisa*.

359. Lei lecas rèstan nombrosas e demandan d’analisar lei problèmas segon una granda rigor filologica. cas per cas.

36Lo toponim Baumas de Venisa (en fiancés Beaumes-de-Venise), dins la Comtat, podrià far creire que i caup lo francisme Venisa* per Venècia. En fach. Venis(s)a es aqui la forma anciana e classica de Comtat Venai-cin.

37L’archipel a nommat leis Açòres (las Açòres) es normalament masculin a respiech dau portugués os Açores. Aquí l’occitan deu evitar de tombar dins la leca dobla dau nom francés les Açores e dau nom catalan les Açores. totei dos femenins a causa de la finala -es.

3810. Lo besonh de tractament coerent, ja evocat au ponch 8. pausa una tiera de problèmas per lei toponims d’Occitània. Ara per ara. fau plànher lo tractament eterogenèu dei publicacions occitanistas.

39Un fenomèn ben conogut fa passar la finala -an a -a [ɔ] dins un mo-lon de toponims. Lo fenomèn es ancian en lengadocian. En aut lemosin sembla de s’inserir dins lo movement mai larg dau desplaçament de l’accent tonic en foncion de restructura sillabica (Lavalada 1986). Pasmens lo tractament gralic divergis inutilament : legissèm Sant Africa en Roergue (Alibèrt 1935. 472. < Sanctn Africanu). Sent Gençan en Lemosin (Lavalada 2000. < Sanctu Gencianu), Moissídan en Peiregòrd (Desrosier & Ros 1974. 9 : Lo Bornat 1994-98. < gallés Melissos + dunum). Sens voler far de centralisme lengadocian. me semblariá practic de chausir la solucion mai simpla qu’Alibèrt a iniciada : Sant Africa, Sant/Sent Gença, Moissida.

40Quora la divergéncia grafica complica pas la lectura. se podriá adme-tre lei grafias divergentas que se son sedimentadas. Lei sits d’estacions termalas an fomit de toponims similars a partir dau latin Aquis, De Aquis, qu’es l’ablatiu locatiu plurau de aqua. legíisèm Ax en Pais de Fois (Alibèrt 1935, 419; Deledar & Poujade 1992) e Dacs en Shalòssa (Petit dictionnaire 1984. 128). Una uniformizacion grafica Ax/Dax o Acs/Dacs es pas indispensabla en tèrmes practics de lectura. Amb la meteissa racina avèm Ais de Provença ; una grafia Aix* o Aics* seriá una tissa pedanta e inutila. Parier, serem obligats d’admetre la divergéncia purament grafica entre -ens en Tarn (Guitalens.... Répertoire topo-nymique 1988) e -encs en Bearn (Navarrencs..., Petit dictionnaire 1984). que tenon totei dos. probable, un sufixe comun de tipe -encs.

4111. Lo besonh de tractament coerent demanda benlèu d’èstre mai exigent per lei mots commis que se son inserits dins lei toponims com-pausats. D’efiech, un mot comun es generic : se referís pas a un objecte unenc mai a una categoria de la realitat (cf. ponch A). Dins l’encastre de l’elaboracion de varietats referencialas en occitan (occitan larg e estan-dards regionaus), podèm pas demandar a l’apreneire que reten de mots generics de destriar aquelei dau vocabulari generau e aquelei que s’intègran ai toponims. Adoncas se prepausarà d’adoptar lei mots comuns sota una forma referenciala. e mai dins lei toponims. La forma locala resta legitima dins la practica dau parlar locau.

42Ansin, Sont, Santa sera mai referenciau que Sent, Senta. Es ja lo trac-tament d’Alibèrt e dau Répertoire toponymique (1988) : Santa Gabèla en País de Fois (forma locala Senta Gabèla). Lei formas Sanch, Sancha, arcaïcas e raras, se podrián gardar dins la varietat referenciala perque son de fossilizacions sensa caractèr generic : Sanch Amas en Marselhés, Sanch Inhan en Besierés.

  • 7 a la dialectologia catalana. S’agís d’un tenomèn esporadic ont lo, la, l’ (el, la, l’) venguts dau (...)

43L’article definit es mai delicat. Sembla possible de preconizar Lo Palais en País de Vinhana (forma locala : Lu Palais) e Lo Mas (d’Asil) en Pais de Fois (forma locala : Le Mas). Per còntra l’article de tipe Eth, Era sembla intocable bord que simboliza la personalitat collectiva dei Pirenèus gascons e que s’intègra dins de sossitèmas mai o mens estandardi-zats (aranés...) : Es Bordes en Aran. L’article salat7 de tipe So, Sa, S’es vengut tan rar o tant arcaïc qu’a perdut son caractèr generic. Se podriá gardar ansin dins lei toponims. A passat temps, l’article salat èra mai espandit en Pais Niçard e una anecdòta amusanta es de senhalar perque mòstra ben la tendéncia d’adaptar l’article en foncion de la varietat d’occitan utilizada : lo nom de Sospèl en Vau de Roia ven dau latin Cœspitellu°; la forma anciana èra Cespeèl <Cespeel> (atestada en 1157 : Dauzat & Rostaing 1963. 662) ; Fulcònis (1562) l’interpretèt en S’Espèl* e l’adaptèt instintivamenl en L’Espèl*.

44Dins un nom compausat, l’estandardizacion d’un mot comun se pot produire tanben : per anonciar leis eveniments culturaus a Vilanòva d’Òlt, leis occitanistas emplegan sovent la forma -nòva (forma locala : Vilanuèva [,bilɔ’nεβɔ]).

4512. Lo classicisme es un fenomèn comun a totei lei lengas de cultura. Una forma classicizanta se pòt acceptar dins la nòrma de l’occitan quora s’es sedimentada dins l’usatge renaissentista. Ansin Lemòtges (forma classica. Desrozier & Ros 1974) costeja Limòtges (forma correnta. Lava-lada 2000). Peireguers (forma classica. Lo Bornat 1994-98) costeja Periguers (forma correnta). Per aquesta vila, la grafia Perigüers*, adop-tada per la comuna. es una error : lo trèma se justillca pas mai que dins orguelh. Per quant a la forma Peirigús (TDF ; Alibèrt 1935. 464). es mens classica e pòt pas èstre referenciala : se tracta d’una refeccion sud-occitana ont la sequéncia ue [œ] dau lemosin s’es meridionalizada en u [y].

4613. La literatura pòt introduire tanben de formas originalas. Se pòt pas acceptar qué que sià. Mai se pòt admetre de formas que descaren pas trop lo nom originau.

47La capitala d’Auvèrnhe se ditz Clarmont-Ferrand dins l’usatge corrent. coma leis occitanistas auvernhats o afortisson : es lo resultat de la fusion dei ciutats de Clarmont e Montferrand en 1630. ordenada per lo rei Lois XIII. L’occitan Clarmont-Ferrand e lo francés oliciau Cler-mont-Ferrand son de neologismes que se fonnèron en parallèl, probable. Leis occitanistas conoissèm pasmens la forma Clarniont d’Auvèrnha que legissèm dins lo roman de Joan Bodon. Lo libre dels grands jorns (Bo-don s.d.). La primiera frasa dau roman ditz exactament : « Perqué dava-lèri a Clarmont ? ». puei vesèm au paragraf seguent : « Clarmont-Ferrand, Clarniont d’Auvèrnha. » Sembla pas escandalós d’abreujar Clarmont-Ferrand en Clarniont, çò qu’es naturau dins Fus corrent. e de i apondre una atribucion regionala : Clarmont d’Auvèrnhe (o d’Auvèrnha). Coma que siâ. se parlam de la capitala auvernhata avans sa fusion amb Montferrand, lei formas Clarmont e Clarmont d’Auvèrnhe son alora lei solas possiblas.

48La capitala d’Egipte se ditz de costuma Lo Caire (TDF). çò que nos sarra deis autrei lengas romanicas. Pasmens l’òbra dau grand escrivan Danièl Sage (1567-1642). qu’es rica de toponims internacionaus. ditz Lo Grand Caire. I a ges de rason de refusar aquest nom dins un registre literari (remèrcii Patrie Sauzet de m’aver fach descobrir Sage dins l’amira de l’occitan geografic).

4914. Es necite de considerar lei complements que precisan lo sens dei toponims. Son lo mirau d’una representacion collectiva que la cau res-pectar. Dins lei Valadas Occitanas. çò que lei geografs italians sònan Auta Van (Val) de Susa se sòna en cò deis occitanistas Van (Val) d’Ols. D’efiech, l’auta vau, a l’entorn d’Ols, es occitana mentre que la bassa vau, a l’entorn de Susa, es piemontesa. Lo complement d’Ols revèrta lo desir d’una practica lingüistica autocentrada.

50Parier, es normau d’integrar en occitan lei complements dei toponims que lei comunas leis an chausits democraticament, e mai leis agan pensats en fiancés e a una data recenta. Representan un afortiment de personalitat collectiva: Ais = Ais de Provença, Selon = Selon de Provença, Aissa = Aissa de Vinhana, Lo Puèi = Lo Puèi de Velai (i podriam ajustar la forma classica Lo Puèi Nòstra Dòna), Canha = Canna de Mai; La Canau e son doble La Canau d’Ocean, Antibol e son doble Joan dei Pins (nom format au sègle xix a partir dau toponim tradicionau Lo Golf Joan)... En francés oficiau : Aix-en-Provence, Salon-de-Provence, Aixe-sur-Vienne, Le Puy-en-Velay, Cagnes-sur-Mer, Lacanau e Lacanau-Océan, Antibes e Juan-les-Pins (< Golfe-Juan). Se remarcarà que l’occitan introdutz lo complement amb la preposicion de (Amies de Mesclum s.d.).

51Au contra fau evitar lei toponims oficiaus que revèrtan lo despode-rament de la personalitat occitana populara. En Roergue. es legilim de preferir lo toponim tradicionau La Sala a Decasavila* (TDF. en francés Decazeville, neologisme fargat amb lo nom de l’industriau Deca-sas/Decazes). En Tolonenc. la comuna de La Cadiera se ditz en francés oficiau La Cadière-d’Azur; seriá ridicul de dire en occitan La Cadiera d’Azur*.

5215. La toponimia ten una dimension practica quora permet de desi-gnar un luòc de maniera non ambigua. La codificacion dei toponims porta una constrencha de distincion qu’es necessària dins tota lenga de cultura (Ceucle Lingiiistic de Praga 1929).

53Quora lo contèxt su fis per destriar. ges de distincion es indispensabla dins la forma dau nom. Leon designa en occitan, coma dins la màger part dei lengas romanicas, quatre realitats desparieras : una vila d’Espanha. una region d’Espanha. un parçan de Bretanha. un rèirenom. Tripol (forma tirada de l’occitan classic) designa doas realitats desperie-ras : una vila de Liban e una vila de Libia.

54Quora lo contèxt sufis pas per destriar. es necite d’establir dins la forma dau nom una distincion que se sarre dau foncionament de la ter-minologia. Ansin l’occitan a besonh de destriar. coma leis autrei lengas. lo Congo Brazzanille e lo Congo Kinshasa, la Corèa dau Sud e la Corèa dau Nòrd... Lo toponim Argier (gentilici: argerin -a) designava dins lo TDF la vila e lo pais, confusion possibla dins lo contèxt culturau occitan dau sègle xix. Dempuei lo sègle xx es indispensable que l’occitan, coma leis autrei lengas. destrie la vila dau pais. La vila se dirá Argier (gentilici : argerin -a) e lo pais Argeria (gentilici: argerian -a).

5516. Enfin, es naturau que l’occitan faga de neologismes en seguissent lei tendéncias panromanicas e mai internacionalas. La Republica Chèca, nom oficiau paregut amb la creacion d’aquel estat en 1993, se dobla d’una forma brèva de tipe Chequia, qu’es conselhada per lei quiteis autoritats chècas. L’ofici chèc dau torisme espandís lei formas Cesko en chèc, Czechia en anglés. Tschechien en alemand. En francés la forma brèva Tchéquie es ben atestada uei : s’ausís dins lo jornau televisat de France 2 e se legís dins d’obratges nombres (per ex. Sellier 1991), en despiech dau purisme sosprenent dei diccionaris francés que reconoisson ren que République Tchèque.

56L’occitan conois tanben la distincion entre formas adaptadas e formas non adaptadas, coma dins la màger part dei lengas europèas. Se selecciona lei formas adaptadas en tenent còmpte de la tradicion occita-na establida e de la practica generala dei lengas vesinas (mai que mai catalan, italian e francés).

  • Son adaptats : Francfòrt, Borgonha, Uruguai, Requin, Madrás, Alexándrin, Afganistan (e totei lei país en -stan perque lo tractament omogenèu es aici una simplificacion : Curdistan, Paquistan, Cazacstan, Ozbequistan)...
  • Son pas adaptats : Szczecin, Le Havre, Kenya, Lesotho, Sri Lanka, Taiwan, Washington, Nagasaki, Vladivostok, Pyeongyang8...
  • Lei formas semiadaptadas son excepcionalas mai son indefugiblas dins quauquei cas, se volèm seguir l’usança generala dei lengas romani-cas : Nòva York, Katmandó, illas Korils.

57De segur, lei referéncias citadas son ren qu’un escapolon, son pas su-fisentas ni exaustivas per atestar definitivament d’unei noms de luòcs. Per lei toponims d’Occitània. es necite d’organizar un programa complet d’enquistas amb de mejans adeqüats. Demandariá de crosar leis enquis-tas de terren sistematicas amb lei fònts ancianas, lei monogralias divèrsas, lei recuelhs onomastics, leis atlas lingüistics... Es urgent de i chifrar avans que lei darriers locutors naturaus desparegan. Senon, serem obli-gats de faire de reconstitucions parcialament ipoteticas a partir d’una documentacion escricha inegala.

58Pasmens. en esperant de poder realizar un programa tant ambiciòs. uei es pertinent d’establir de principis normatius qu’eviten lei reconstitucions fantasmaticas deis aparaires de la lenga (que sigan occitanistas. mistralencs o bonaudians...). En observant coma la percepcion dau Mond a evolucionat dins la comunitat occitanofòna. dempuei lo periòde classic (Wiacek 1968) fins a la lenga eiretada modèrna, vesèm uei cla-rament la risca que l’occitan recuperat venga una mena de volapük. isolat de sa basa istorica e privat de pression sociala estabilizanta. Aquesta risca se pòt evitar en combinant leis enquistas, la rigor filologi-ca, la publicacion de diccionaris mai precís, una amira sociolingüistica mielhs explicada e una formacion totjorn mai exigenta per leis ensenhai-res e escolans.

Bibliographie

Referéncias

ALIBÈRT Lois, 1935, Gramatica occitana segon los parlais lengado-cians, (1Tolosa. Societat d’estudis occitans).21976, Montpelhier, Centre d’Estudis Occitans

ALIBÈRT Loís, 1966 [ALIBERT Louis], Dictionnaire occitan-français d’après les parlers languedociens, 21979, Tolosa, Institut d’Estudis Occitans

AMICS DE MESCLUM (LEIS), s.d. (vers 1995). Nom provençal des communes des Alpes de Haute Provence / des Bouches du Rhône / des Alpes Maritimes / de Vaucluse (orthographe provençale classique) [brocaduras; enquistas de Jòrgi Gibelin, Guiu Martin. Pèire Simiand. Glaudi Barsotti], Mar-selha, Leis Amies de Mesclum

Atau que’s ditz: dictionnaire français-occitan (gascon des Hautes-Pyrénées), 1998. Tarba. Comitat dera Lenga (Conseil Général des Hautes-Pyrénées)

BAQUIÉ Joan-Pèire, 1987 (collab. Andrieu SAISSI), Empari lo ni-çard/Apreni lo provençau, NIÇA. CRDP NICE/CDDP ALPES MARITIMES

BARTA Rogièr. 1980 [BARTHE Roger]. Lexique occitan-français, Paris, Collection des amis de la langue d’oc

BODON Joan. s.d.. Lo libre dels grands jorns, 21996. Rodés, edicions de Roergue

BONAUD Piare. 1999 [BONNAUD Pierre]. Nouveau dictionnaire général français-auvergnat, 63340 “Nonette”. Créer

BORNAT (LO), 1994-98. « Entau s’apelen nòstras comunas ». Lo Bornat, 4 (1994), 1 (1995). 4 (1995). 2 (1996). 1 (1997), 4 (1998)

CASTELLANA Georges. 1947. Dictionnaire niçois-français, 22001. Niça. Serre

CASTELLANA Georges, 1952, Dictionnaire français-niçois, 22001, Niça. Serre

CENTRE CULTURAU CUCURONENC. 1982. Lo provençau dei vaus e dei còlas, 04230 Onglas, Association pour la Promotion de l’Information Locale

CEUCLE LINGÜISTIC DE PRAGA. 1929 [CERCLE LINGUISTIQUE DE PRAGUE]. « Thèses ». Mélanges linguistiques dédiés au Premier Congrès des Philologues Slaves, coll. Travaux du Cercle linguistique de Prague, 1. Praga. Jednota Ceskoslovenských matematiku a fysiku, pp. 7-29

CHERPILLOD André, 1986, Dictionnaire étymologique des noms géographiques, Paris. Masson

COMPAN Andrieu. 1965 [COMPAN André], Grammaire niçoise, 21981. Niça. Serre

CONSELH DE LA LENGA OCCITANA, 1997-2001. Preconizacions del Conselh de la lenga occitana [paginas web, Gianni Vacca éd.], http://www.geocities.com/guilhem_nou/CLO0.html

DAUZAT Albert. & DESLANDES Gaston, & ROSTAING Charles, 1978. Dictionnaire étymologique des noms de rivières et de montagnes en France, Paris, Klincksieck

DAUZAT Albert. & ROSTAING Charles, 1963, Dictionnaire étymologique des noms de lieux en France, Paris. Guénégaud

DELEDAR Jòrdi. & POUJADE Patrici. 1992. L’occitan parlé en Ariège, Pàmias. Cercle Occitan Prospèr Estiu

DESROZIER Peir, & ROS Joan, 1974, L’ortografia oceitana : lo lemo-sin, Montpelher. Universitat de Montpelhièr Ill-Centre d’Estudis Occitans

DUGAS Jean-Yves, 1986. « Modalités d’inclusion et de traitement des gentilés, des adjectifs toponymiques et des dérivés de noms de personnes dans des dictionnaires de langue québécois », in BOISVERT Lionel, & POIRIER Claude, & VERREAULT Claude. 1986 (dir.). La lexicographie québécoise : bilan et perspectives. Actes du colloque organisé par l’équipe du Trésor de la langue française au Québec et tenu à l’université de Laval les 11 et 12 avril 19S5, Quebèc. Presses de l’Université Laval, pp. 233-256 FULCÒNIS Joan Francés, 1562, La cistèrna fulcronica, 21996, Niça. Lou Sourgentin

LAFONT Robert, 1972. L’ortografia occitana : lo provençau, Montpelhier. Universitat de Montpellièr III-Centre d’Estudis Occitans

LAFONT Robert. 1991, Temps tres, Perpinhan, El Trabucaire

LAFONT Robert. 1997 [LAFONT Robert), Quarante ans de sociolin-guistique à la périphérie, Paris, L’Harmattan

LAMUELA Xavier, 1994, Estandardització i establiment de les llen-gües, Barcelona, Edicions 62

LAUS Cristian, 1997 [LAUX Christian], Dictionnaire français-occitan: languedocien central, Puèglaurenç, section du Tarn de l’Institut d’Études Occitanes

LAUS Cristian. 2001 [LAUX Christian]. Dictionnaire occitan-français: languedocien, 81 Reialmont, section du Tarn de l’Institut d’Études Occitanes

LAVALADA Ives, 1986 [LAVALADE Yves], L’accentuation occitane (haut-limousin): la place de l’accent tonique, sa notation graphique, Lemòtges, La Clau Lemosina

LAVALADA Ives, 2000 [LAVALADE Yves], Dictionnaire toponymi-que de la Haute Vienne, 87250 Sant Pau. Lucien Souny

MAPAMUNDI, s.d. (vers 2000), Pau, Institut Occitan

MISTRAL Frederic. 1879-1886. Lou Tresòr dóu Felibritge: Dictionnaire provençal-français [TDF], (1Ais de Provença, Re-mondet-Aubin), 21979, Ais de Provença, Edisud, 2 volums

NUX VOMICA, 1995, Nissa independenta [CD àudio], Niça, St Roch production

PALAI Simin. 1932-1933 [PALAY Simin], Dictionnaire du béarnais et du gascon modernes 21961, París, CNRS

Petit dictionnaire français-occitan (Béarn), 1984, Pau, La Civada + Ortès. Per Nòste

Petita enciclopèdia catalana, 2000. Barcelona, Enciclopèdia Catalana

POULET Paul, & KRISPIN Arno, 1991, Los parlais carcinols: l’occitan parlé en Quercy, Fijac, Cercle Occitan de Figeac

RÉPERTOIRE toponymique et ethnographique des communes du Tarn. 1988. Albi. Institut d’Études Occitanes

SÁNCHEZ CARRIÓN José Maria. 1981. El espacio bilingüe, si, Eus-ko Ikaskuntza

SELLIER André & Jean, 1991. Atlas des peuples d’Europe Centrale,

Paris. La Découverte TAUPIAC Jacme, 1992, Diccionari de mila mots, Tolosa, Collègi

d’Occitània TDF, veg. Mistral

TOSCANO Reinat. 1998. Gramàtica niçarda, s.I.. Princi Néguer UBAUD Josiana (en preparacion) Diccionari ortografic [Dicòrt], Gidi-lòc

VAISSIÈR Amat, 1879 [VAYSSIER Aimé], Dictionnaire patois-français du département de l’Aveyron, (1Rodés, Société des Lettres Sciences et Arts de l’Aveyron) 22002. Marselha. Laffitte reprints

WIACEK Wilhelmina, 1968. Lexique des noms géographiques et ethniques dans les poésies des troubadours des xiie et xiiie siècles, Paris. A.G. Nizet

Notes

1 Convencions formalas. - Lei formas erronèas tenon un asterisc *, lei formas ipoteticas tenon un ceucle°. lei formas fora sistèma classic modèrne son entre cabrons < >. Per aleujar la presentacion. se fornís pas sistematicament l’atestacion o l’etimologia dei formas citadas quora son de bon verificar dins leis obratges seguents. foniits en bibliografia : TDF (Mistral 1879-1886). Cherpillod 1986. Dauzat & Rostaing 1963. Dauzat & al. 1978. Palai 1932-33. Wiacek 1968. Tanben leis atlas lingüistics son de referéncias evidentas. En generau. lei formas son reportadas directament en ortografia classica dins l’article, e mai se venon d’una font qu’utiliza un autre sistèma.

2 http://www.geocities.com/Athens/7156/toponinis/toponims.htni

3 Gentilici se calca subre l’us catalan, etnonim subre l’us fiances (ethnonyme). Gentilici a l’avantatge de poder designar soplament lei noms e adjectius e leis apertenencias geograficas de totei menas (pais, nations, regions, vilas...). Etnonim fa pensar mai que mai a l’apertenencia nacionala e s’aplica ren qu’ai noms (per un adjectiu. eau dire adjectiu etnic).

4 « Es interessant d’observar qu’(...) identitat sociala e identitat individuala se confondon e que. dins lei proces de regression dei lengas - pensi. per exemple, au cas de l’occitan - . ben avans que la lenga se sia estencha ja i a forca cas de locutors isolats per la practica generala de l’us de la lenga dominanta. Es aquesta la manifestacion extrema de l’intrusion (...). »

5 Una dificultat de l’ortografia mistralenca es que nota pas la diferéncia e/è davant r + consonanta o rr dobla.

6 Mistral dona exactament <Engoulèime>. Se saup que lo provençau neutraliza ei/èi. Per l’imitat gratica dau diasistèma. podèm preferir d’escriure ei en provençau quora ja i a una e barrada dins lo protosistèma (veire, creire); Engoleime ten puslèu ina e barrada segon la i latina d’Ecolismam.

7 a la dialectologia catalana. S’agís d’un tenomèn esporadic ont lo, la, l’ (el, la, l’) venguts dau latin illu, illa, coneisson localament d’équivalents coma so, sa, s’ (es, sa, s’) venguts dau latin ipsu, ipsa. A passat temps lo fenomèn foguèt mai espandit dins la Romània. Uei subsistis dins quauquei comunas proche Niça. ai Balearas. sus un troc de la còsta dau Principat (Empordan. Selva). en Sardenha... Dins lei Pirenèus gascons, l’article salat es estat remplaçat per l’article pirenenc eth, era mai subsistis dins l’onomastica : Sacasa, Socasau, Sapòrta (Lacasa, Locasau, Lapòrta)... La toponimia oficiala dau catalan balear manten l’article salat, e mai dins l’us dau catalan estandard : S’Arenal.

8 Amb lo grafèma eo dins la nòva transcripcion oficiala dau corean.

Auteur

Universitat Pau Valèri – Montpelhier III

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search