Versión clásicaVersión móvil

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

Quelques aspects oubliés de l'histoire du droit récente - Enkele vergeten kanten van de recente rechtsgeschiedenis

Portia ten tonele:de feminisering van de Belgische magistratuur

Eva Schandevyl

Texto completo

  • 1 The complete works of William Shakespeare, London, Abbey Library, 1974, p. 214.

It doth appear you are a worthy judge ; you know the law, your exposition hath been most sound: I charge you by the law whereof you are a well-deserving pillar, proceed to
judgement1.

  • 2 Een korte inleiding tot deze thematiek verscheen eerder reeds in Historica: Eva Schandevyl, “De to (...)

1In W. Shakespeare’s The Merchant of Venice (eind 16de eeuw) besluit Portia zich als man te verkleden om als magistraat te kunnen optreden en op overtuigende wijze recht te spreken. Meer dan driehonderd jaar later bleven de deuren van de magistratuur nog steeds gesloten voor vrouwen ; de erkenning van vrouwelijke rechtspraak is in de meeste Westerse landen immers een vrij recent gegeven. In België ging de feminisering van de magistratuur maar van start in 19482.

  • 3 Luc Huyse en Hilde Sabbe, De mensen van het recht, Leuven, Uitgeverij Van Halewyck, 1997, p. 181-1 (...)
  • 4 Marianne De Rooij, “A Woman is the Judge. 60 jaar vrouwelijke rechters in Nederland”, in Nederland (...)

2Intussen wordt er gelukkig niet meer getwijfeld aan de meerwaarde van vrouwelijke rechtspraak: omdat zij een vrouwelijk perspectief hanteren, zo wordt vaak geredeneerd, sturen vrouwen immers een beleid dat ook voor hen zinvol en aanvaardbaar is. Waar mannelijke rechters zich laten leiden door abstracte regels en principes om een geschil te beslechten, zouden vrouwen meer aandacht hebben voor overleg, verzoening en de algemene context waarin feiten plaats vinden3. Maar de veronderstelling dat het geslacht van de rechter invloed heeft op de aard van haar of zijn vonnissen, is er één waarvoor -het vele onderzoek hiernaar ten spijt -zelden concrete aanwijzingen gevonden zijn. Voor het fenomeen van de slechte doorstroming van vrouwen naar hoge en beleidsbepalende posities in de rechterlijke macht ligt dat anders: daar spreken de cijfers -een verhouding van ongeveer 1:5 op Europees niveau -voor zich4.

3De aanwezigheid van vrouwen in hoven en rechtbanken is hoe dan ook een relatief nieuwe ontwikkeling. In deze bijdrage wensen we enkele factoren te belichten die een rol gespeeld hebben in de doorbraak van vrouwen in het gerecht. Wat zijn de historische wortels van de vrouwenvertegenwoordiging in de magistratuur en welke figuren hebben daarin een bepalende rol gespeeld? Welke krachten vormden een dam tegen de promotie van vrouwen tot de hoogste regionen van de rechterlijke macht?

4In deze historische evolutie naar meer gelijkheid tussen mannen en vrouwen, werden de sleutelmomenten vaak bewerkstelligd door individuele vrouwen en hun (feministische) verenigingen die als eersten het mannelijk monopolie inzake juridische beroepen in vraag stelden. Tijdens twee ogenblikken in de twintigste eeuw gebeurde dit: in het begin ervan, tijdens het eerste kwart, en opnieuw na de Tweede Wereldoorlog. Dat gebeurde in een maatschappelijke context van democratisering en groeiende sociale diversiteit, onder invloed van het feminisme en gewijzigde mentaliteiten omtrent de privé en de publieke sfeer. Traditioneel draaide de mannelijke identiteit om kracht en rede -mannen alleen waren daarom (voor)bestemd om publieke verantwoordelijkheid op te nemen -terwijl vrouwen emotionele wezens, geheel gespeend van zelfbeheersing -in de privé-sfeer werden geduwd. Vanaf het einde van de 19de eeuw echter overschreed een toenemend aantal vrouwen hun traditionele grenzen en gingen zij in steeds grotere getallen naar de universiteit, studeerden rechten en betraden de arbeidsmarkt.

1. Portia ante portas: Popelin voor de gesloten deuren van de balie5

  • 5 De uitdrukking Portia ante Portas komt uit James C. Albisetti, “Portia Ante Portas: Women and the (...)
  • 6 Marie Popelin (1846-1913) was één van de spilfiguren in het Belgisch feminisme. Na studies aan de (...)
  • 7 Senaat, Parlementaire Stukken, nr. 132, 23 oktober 1946.
  • 8 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire Stukken, nr. 159, 21 januari 1948.
  • 9 Jean-Pierre Nandrin, “De vrouwelijke advocaten”, in Leen Van Molle en Peter Heyrman, Vrouwenzakenv (...)

5Marie Popelin6 veroorzaakte de eerste barsten in de mannelijke juridische vestiging. Popelin, aanvankelijk lerares te Brussel, besloot op latere leeftijd rechten te studeren aan de Brusselse universiteit. In 1888 behaalde ze daar als eerste Belgische vrouw een diploma in de rechten (vrouwen werden sinds 1876 aan de universiteit toegelaten). Toen zij echter om haar inschrijving in de orde van advocaten verzocht, werd haar dat geweigerd. In theorie was er geen enkele wet die de toegang van vrouwen tot de balie verbood -noch tot de magistratuur -maar in werkelijkheid was dit in bijna alle landen de traditie. De verklaring in de Belgische Grondwet dat « Belgen gelijk zijn voor wet », eiste nochtans in alle logica dat deze ambten toegankelijk zouden zijn voor al wie, zonder onderscheid van geslacht, voldeed aan de voorwaarden die uitdrukkelijk in de wet gesteld werden voor de uitoefening ervan7. De uitsluiting van Belgische vrouwen van de balie en de magistratuur berustte dan ook op het verschil dat er bestond tussen de geest van een wet en de interpretatie ervan8. Volgend op een eerste arrest van het Brusselse Hof van Beroep in 1888, stapte Popelin naar Cassatie. Maar ook daar sprak men zich uit tegen de eedaflegging van vrouwelijke advocaten. De argumentatie was dat vrouwen niet geschikt waren om het beroep van advocaat uit te oefenen, omwille van hun « aangeboren zwakte » en de eisen van het moederschap. Hierdoor konden vrouwen zich « niet naar behoren aan de specifieke eisen van de balie aanpassen »9.

  • 10 Louis Frank (1864-1917) studeerde rechten en filosofie te Brussel en Bologna. Al gauw startte zijn (...)
  • 11 Françoise De Bueger-Van Lierde, “Louis Frank, pionnier du mouvement féministe belge”, in Belgisch (...)

6Popelin gaf echter niet op en zette de strijd voor gelijke rechten verder. Zij genoot daarbij de steun van de Brusselse advocaat van Joodse afkomst Louis Frank10, een studiegenoot van Popelin en later auteur van een ophefmakend boek over de discriminatie die vrouwelijke juristen trof: La femme-avocat: exposé historique et critique de la question (1898). Dit werk was voorafgegaan door zijn Essai sur la condition politique de la femme (1892) en Le grand catéchisme de la femme (1894). Frank gaf tijdens het academiejaar 1894-95 aan de Brusselse universiteit ook nog een cursus « sur la législation féminine ». Frank was een stimulerende kracht achter het toenmalige burgerlijk feminisme en onderhield rond de eeuwwisseling een uitvoerige correspondentie met medestanders voor meer vrouwenrechten, mannelijke en vrouwelijke activisten, suffragettes, uitgevers van vrouwenbladen en vrouwelijke advocaten over heel de wereld. Het merendeel van deze correspondentie is bewaard gebleven en overgedragen aan de Koninklijke Bibliotheek te Brussel11.

  • 12 Mossman, The First Women Lawyers…, p. 241 ; Anne Boigeol, “French women lawyers (advocates) and th (...)

7La femme-avocat verschaft een inzicht in het statuut van vrouwen met betrekking tot juridische beroepen op het einde van de negentiende eeuw ; het was een pleidooi voor meer vrouwenrechten en voor wettelijke hervormingen om gelijkheid voor vrouwen te bewerkstelligen. Franks boek bevat een uitvoerig relaas over de evolutie van die wettelijke en sociale status volgens de principes van het burgerlijk recht (incluis het Oud-Griekse en Romeinse recht), over het gewoonterecht van voor de Franse revolutie, en tenslotte over de erkenning, in 1791, dat iedereen, zonder onderscheid, het beroep van zijn of haar keuze mocht uitoefenen. In zijn argumenten om vrouwen tot de balie toe te laten, verwees Frank ook naar de Code Civil waarin zij « niet expliciet » van de rechtspraktijk werden uitgesloten, hetgeen volgens hem aldus als een toelating geïnterpreteerd moest worden. In eerste instantie was het boek van Frank een pamflet als steunbetuiging aan Jeanne Chauvin (1862-1926) die voor een rechtbank van Parijs in 1897 het recht opeiste om de eed als advocaat te kunnen afleggen. Chauvin werd zo de eerste vrouw die in Frankrijk via gerechtelijke weg de mannelijke exclusiviteit van de balie aanvocht -en met succes uiteindelijk: vanaf 1900 mochten vrouwen in Frankrijk tot de balie toetreden. Toch kunnen weinigen in die eerste generatie vrouwelijke advocaten echt als « feministen » omschreven worden ; de druk tot assimilatie in de heersende mannelijke gerechtscultuur was zodanig groot dat zij liever niet in de schijnwerpers kwamen met eisenpakketten voor meer vrouwenrechten. De enkelingen die tegen deze druk en professionele conformiteit desalniettemin weerstand boden, zoals Chauvin, slaagden erin om hun professionele legitimiteit als advocates te gebruiken in het voordeel van de vrouwenstrijd voor gelijke rechten, via nationale en internationale vrouwenverenigingen en netwerken, publicaties en lezingen12.

  • 13 M. J. Mossman wijst ook op de invloed die het werk van John Stuart Mill uitgeoefend heeft op het e (...)
  • 14 Mossman, The First Women Lawyers…, p. 255.
  • 15 Denise De Weerdt, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830-1960, Gent, Ma (...)

8Ook het juridisch getouwtrek rond Marie Popelin een tiental jaar voor de « affaire Chauvin » was een keerpunt geweest in de feministische beweging. De zaak had enorm veel ruchtbaarheid gekregen in de pers, de publieke opinie was wakker geschud en Popelin zélf had vanaf dan steeds meer belangstelling gekregen voor de problematiek van vrouwenemancipatie. Franks engagement voor het feminisme vond hier eveneens zijn oorsprong13. De zaak-Popelin had immers duidelijk gemaakt dat er meer nodig zou zijn dan onderwijs en opleiding om de bestaande ongelijkheden tussen mannen en vrouwen weg te werken. Als antwoord op die bewustwording werden er vanaf het einde van de negentiende eeuw verschillende organisaties opgericht met een burgerlijk feministisch karakter. Als voorzitster van de Ligue belge du droit des femmes, in 1892 opgericht in de lokalen van de Université Libre de Bruxelles, nam Popelin onder meer deel aan de meetings van het International Congress of Women in Londen in 1899 en in Toronto in 1909. Daarnaast organiseerde ze ook een belangrijk Congrès Féministe International te Brussel in 191214. Veel van deze verenigingen waren pluralistisch en stonden dus open voor alle politieke strekkingen. In de praktijk hadden ze vaak een liberale kleur en richtten ze hun aandacht vooral op de juridische gelijkberechtiging van mannen en vrouwen, het recht op arbeid en de gelijkheid binnen het huwelijk. Deze drang naar autonomie en vrijheid moet niet toevallig gezocht worden in de ideologieën waaruit het feminisme heeft geput: de antiautoritaire socialistische leerstelsels en de liberale doctrine golden daarbij immers als de belangrijkste inspiratiebronnen15.

  • 16 Anne Boigeol, “French women lawyers...”, p. 195-196 ; Nandrin, “De vrouwelijke advocaten…” ; De vr (...)

9Naast Popelin en Frank behoorden tot de stichtende leden van de Ligue belge du droit des femmes ook Isala Van Diest, de eerste vrouwelijke arts in België, de advocaat Henri La Fontaine en zijn zus, de Brusselse feministe Léonie La Fontaine, alsook de toen pas afgestudeerde Emile Vandervelde die later één van België’s belangrijkste socialistische voormannen werd. Vandervelde zou uiteindelijk ook het wetsontwerp indienen dat aan de basis lag van de wet van 7 november 1922 die, na decennia van strijd en polemieken, aan vrouwen het recht toekende om het beroep van advocaat uit te oefenen. Na de toekenning van gemeentelijk stemrecht aan vrouwen één jaar eerder, paste deze wet in een ruimere hervormingsbeweging (en justitie vormde daar een onderdeel van) die een oplossing moest bieden voor de diverse sociale vraagstukken die zich stelden in de toenmalige Belgische maatschappij. Chauvin en Popelin hadden de voorwaarden voor verandering gecreëerd door de rechterlijke macht de redenen te doen expliciteren om vrouwen uit te sluiten. Vanaf dan werd de toelating van vrouwen tot juridische beroepen een probleem dat door de wetgever moest worden opgelost. Na de wet van 1922 zouden Belgische vrouwen echter nog zesendertig jaar moeten wachten om onverkort toegang te verkrijgen tot de balie. De uitoefening van het beroep van advocaat (én van magistraat) bleef namelijk nog steeds onderworpen aan de echtelijke toestemming. Dit alles verviel pas met de herziening van het Burgerlijk Wetboek in 195816.

2. De openstelling van het magistratenambt voor vrouwen

  • 17 Senaat, Parlementaire Stukken, nr. 132, 23 oktober 1946.
  • 18 Boigeol, “French women lawyers...”, p. 204.

10Vrouwelijke juristen mochten dus in België vanaf 1922 pleiten. In permanente rechtbanken en als magistraten bleven de deuren echter voor hen gesloten. In 1929 had de wetgever nochtans bepaald dat vrouwen de rechten konden genieten welke aan hun graden verbonden waren « behoudens de uitzonderingen die het gevolg mochten zijn van de wets-of reglementsbepalingen op de openbare ambten »17. Omdat de traditie er evenwel in bestond dat enkel mannen magistraat konden worden, werden de wetteksten nog steeds in die zin geïnterpreteerd. De wet van 1922 die het beroep van advocaat voor vrouwen openstelde, had deze eeuwenoude interpretatie (voorlopig) zelfs nog eens expliciet herbevestigd. Na de eerste feministische golf en de verwezenlijkingen die daar uit waren voortgekomen, was het dus wachten op nieuwe sociale ontwikkelingen om de strijd voor vrouwenrechten opnieuw een impuls te geven. De uitzonderlijke context na de Tweede Wereldoorlog zorgde ervoor dat de voornaamste feministische eis, die van het vrouwenstemrecht, in 1948 werd ingewilligd18. De openstelling van de magistratuur lag in het onmiddellijke verlengde daarvan.

  • 19 Georgette Ciselet (1900-1983) werd geboren in Antwerpen en studeerde rechten in Brussel. In 1923 l (...)
  • 20 Senaat, Parlementaire Stukken, nr. 132, 23 oktober 1946.

11Georgette Ciselet19, liberale senator sinds 1946, advocate en voorzitster van de Nationale Federatie van Liberale Vrouwen, werd toen één van de hoofdfiguren in het volledig toegankelijk maken van juridische beroepen voor vrouwen. Ciselet was tevens voorzitster van een politieke commissie van de Nationale Vrouwenraad en die stuurde in 1946 een petitie hieromtrent naar het Ministerie van Justitie. De druk op Justitie werd steeds groter en binnen de magistratuur hadden de grootste tegenstanders inmiddels het veld geruimd voor de zogenaamde hervormers. Toenmalig Procureur-Generaal bij het Hof van Cassatie L. Cornil was ondertussen van mening dat een uitdrukkelijke wettekst nodig was om « een sinds zo lang gevestigde gewoonte » te wijzigen20. Precedenten waren er genoeg en niet enkel in de advocatuur ; vanaf 1924 immers was er een bres in die traditie geslagen met een wet (wet van 13 juni 1924) die de verkiesbaarheid van vrouwen als gewone of plaatsvervangende rechters bij de rechtbank van koophandel instelde. Een aanvullende wet twee jaar later (wet van 9 juli 1926) verklaarde hen ook verkiesbaar voor de werkrechtersraden. Bij wijze van uitzondering konden ze bovendien zetelen in jeugdrechtbanken. Liet de algemene en volledige toegang nog tot 1948 op zich wachten, dan was die in de meeste Westerse landen inmiddels reeds een feit.

  • 21 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire Stukken, nr. 159, 21 januari 1948.

12De Verenigde Staten hadden de toon aangegeven in 1899, door toen de allereerste vrouwelijke procureur-generaal te benoemen. In Engeland werd de magistratuur in 1919 voor de vrouwen opengesteld, toen een wet gestemd werd die de gelijkheid van beide geslachten invoerde. In 1922 deden de Engelse vrouwen hun intrede in de balie, en drie jaar later telde Engeland haar eerste vrouwelijke magistraten. Duitsland was Engeland op dit vlak drie jaar voorafgegaan, Denemarken volgde in de jaren 1930. In het algemeen trachtte men de functie van kinderrechter aan vrouwen toe te vertrouwen ; maar tegelijk werd hen die functie in de meeste landen pas toegekend nadat zij tot de magistratuur in het algemeen waren toegelaten21.

  • 22 Senaat, Handelingen, 10 juli 1947.
  • 23 Anne Boigeol, “Les magistrats 'hors les murs'”, in Droit et Société, 44-45, 2000, p. 225 248.
  • 24 Anne Boigeol, “La contribution des magistrates au débat sur la justice”, in Nicole Racine en Miche (...)
  • 25 Anne Boigeol, “Male strategies in the face of the feminisation of a profession: the case of the Fr (...)

13In Frankrijk hadden vrouwen toegang tot de magistratuur sinds een wet van 11 april 1946, die zonder bespreking in de Assemblée was aangenomen. Onmiddellijk na de stemming van deze wet werd Madame Bouquignon-Lagarde, professor aan de Rechtsfaculteit van Rennes, benoemd in het Franse Hof van Cassatie. Daaropvolgend werden meteen ook een achttal vrouwen benoemd in de rechtbanken van eerste aanleg en de vredegerechten22. De Franse justitiesociologe Anne Boigeol gaf hieromtrent aan dat vrouwen in Frankrijk, eenmaal zij deze toegang verwierven, zich in hoofdzaak richtten naar functies in de zittende magistratuur en in jeugdrechtbanken, eerder dan naar de functies van het openbaar ministerie, die lange tijd nog een bijna exclusief mannelijk bastion bleven. De feminisering van de magistratuur heeft het proces van differentiatie tussen mannen en vrouwen wel degelijk afgezwakt, maar tegelijk heeft het onderscheid zich ook verplaatst. Nieuwe strategieën gericht op een accumulatie van cultureel en financieel kapitaal werden ontwikkeld, voornamelijk door mannen, en dit op het moment dat niet enkel de magistratuur vervrouwelijkte, maar dat ook het sociaal statuut van rechters aan zekerheid en prestige verloor. Boigeol wijst onder meer op het fenomeen van de « extraprofessionele mobiliteit » van magistraten als een onderdeel van die mannelijke distinctiestrijd ten aanzien van een vervrouwelijkt corps23. Ook de grotere betrokkenheid, tot vandaag, van mannelijke magistraten in het intellectuele veld -en het publieke debat omtrent de relaties tussen justitie en politiek -kan gezien worden als een strategie om zich te onderscheiden van (het imago van de) « kleine rechters »24. Sinds 1946 was de gelijkheid tussen mannen en vrouwen in Frankrijk dus wettelijk wel een feit geworden, maar tegelijk kwamen er -door die feminisering -nieuwe vormen van « distinctie » tot stand25.

  • 26 Paul Struye (1896-1974) was jurist, hoogleraar te Leuven, katholiek senator en minister van Justit (...)
  • 27 Henri Rolin (1891-1973) was jurist, hoogleraar te Brussel, socialistisch senator (1932 1968) en mi (...)
  • 28 Jean Fonteyne (1899-1974) was jurist en communistisch senator van 1946 tot 1949.
  • 29 Senaat, Parlementaire Stukken, nr. 214, 26 juni 1947.
  • 30 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire Stukken, nr. 159, 21 januari 1948.

14België volgde twee jaar na Frankrijk. Een wetsvoorstel van Ciselet, mede ondertekend door de katholiek Paul Struye26, de socialist Henri Rolin27 en de communist Jean Fonteyne28, zou uiteindelijk aan de basis liggen van de wet van 21 februari 1948 die de toegang van vrouwen tot de magistratuur op alle posten regelde. Het wetsvoorstel was dus mee gedragen door mannelijke voorvechters van de vrouwenemancipatie. Partijoverschrijdende samenwerking zorgde al gauw voor een consensus. Henri Rolin had als voorzitter van de Commissie van Justitie in de Senaat de traditionalisten en blijvende voorstanders van het klassieke rollenpatroon gesust door aan te geven dat met dit wetsvoorstel « de roeping voor de huiselijke haard bij vrouwen niet verzwakt zou worden » ; het eerste streven van de vrouw zou immers « naar het huwelijk en het moederschap gericht blijven ». De realiteit toonde echter aan -M. Popelin gold hier waarschijnlijk als voorbeeld -dat « niet alle vrouwen dat streven in vervulling konden brengen »29. De redenering was dus eigenlijk als volgt: ook al bestonden er « gegronde psychologische of biologische redenen » om dit niet te doen, dan moest toch « om principiële redenen » de magistratuur voor vrouwen worden opengesteld, «omdat de persoonswaarde van een vrouw dezelfde is als die van een man »30.

  • 31 Marguerite De Riemacker-Legot (1913-1977) was juriste, katholiek volksvertegenwoor diger en minist (...)

15De bespreking van het voorstel in de Senaat was opvallend kort. In haar argumentatie beperkte Ciselet er zich toe naar de stichtende voorbeelden in het buitenland te verwijzen. Ze wees de conservatieve senatoren binnen de katholieke fractie ook op hun verantwoordelijkheid, aangezien zij de gelijke behandeling der seksen in hun verkiezingsprogramma hadden opgenomen. In de Kamer werd Ciselet bijgestaan door kersvers katholiek parlementslid Marguerite De Riemacker-Legot31 ; ook daar woog solidariteit voor de vrouwenzaak dus zwaarder door dan volgzaamheid ten aanzien van de hardliners binnen de katholieke partij. Aan het argument van Fonteyne dat een gemoderniseerd en (dus) vrouwvriendelijk gerecht noodzakelijk was voor de toekomst van de democratie in België, voegde minister van Justitie Struye dan weer een referentie naar het verleden toe. Hij verdedigde het wetsvoorstel eveneens als een « eerlijk hommage » aan de rol die Belgische vrouwen tijdens de oorlog hadden vervuld en het toonbeeld dat zij toen waren geweest van « burgerlijke deugd ». Struye verwoordde het als volgt:

  • 32 Senaat, Handelingen, 10 juli 1947 ; Kamer van Volksvertegenwoordigers, Handelingen, 5 februari 194 (...)

cette proposition de loi […] est un juste hommage au rôle éminent que la femme belge a joué, notamment dans les dernières années de notre histoire troublée et durant l’époque tragique de l’occupation. Il n’est pas douteux que nos femmes, à quelque catégorie de la population qu’elles appartiennent, ont donné de beaux et grands exemples des vertus civiques. J’ai la conviction totale qu’elles peuvent et pourront pratiquer de pair […] les vertus du foyer et les vertus civiques32.

  • 33 Charles Janssens (1898-1982) was jurist, schepen (1939-1958) en burgemeester van Elsene (1956), li (...)

16Het liberale kamerlid Charles Janssens33 zou later ook de collaboratie en repressie als argument gebruiken om, door de benoeming van vrouwelijke magistraten, het Belgisch gerecht « een meer integer en menselijk gezicht te geven ». Tijdens het debat merkte hij op:

  • 34 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Handelingen, 5 februari 1948, p. 18.

en constatant la façon parfois décevante dont la justice est rendue dans notre pays, notamment en matière d’épuration, j’en arrive à croire que si des femmes siégeaient au conseil de guerre ou à la cour militaire, la répression de l’incivisme ne donnerait peut-être pas lieu, comme maintenant, aux protestations indignées de l’opinion publique34.

  • 35 Marcel Philippart de Foy (1884-1966) was jurist en katholiek volksvertegenwoordiger van 1936 tot 1 (...)
  • 36 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Handelingen, 5 februari 1948, p. 14-15.
  • 37 La femme magistrat? Mercuriale de M. le Procureur Général ff. L. Delwaide à l’audience solennelle (...)
  • 38 N. Bracke, “Vrouw”, in Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, Tielt, Lannoo, 1998, p. 3612.

17Na een quasi unanieme stemming in de Senaat, verliep het debat heel wat moeizamer in de Kamer. Tegen de argumenten van zijn partijgenote De Riemacker-Legot in, verwees kamerlid Marcel Phillipart35 het voorstel resoluut naar de prullenmand. Philippart vertolkte de katholieke weerstand tegen beroepsactiviteiten die de vrouw van haard en gezin verwijderden. Hij deed daar ten persoonlijke titel nog een schepje bovenop en had het ook over « de aangeboren morele en intellectuele gebreken bij veel vrouwen » van wie « de vrouwtypische intuïtie en passie » ingingen tegen « de rationele logica », « het onpartijdige inschattingsvermogen » en « andere mannelijke karaktereigenschappen zoals zelfbeheersing, volharding en sereniteit »36. In zijn betoog verwees Philippart uitvoerig naar een fel becommentarieerde toespraak die bij de opening van het gerechtelijk jaar in 1946 was uitgesproken door procureur generaal L. Delwaide. Delwaide was een vooraanstaand lid van de Luikse gerechtelijke wereld en dé incarnatie van de conservatieve strekking binnen de Belgische magistratuur. Zijn rede vormt een klassiek voorbeeld van gender-gerelateerd denken over het onderscheid tussen de privé en de openbare sfeer. De uitoefening van het magistratenambt werd verbonden aan een voorbestemming die vergelijkbaar was met die van priesters. Het parket en de magistratuur -« des offices virils » -maakten deel uit van « die onmiskenbare mannelijkheid der openbare functies »37. Het belang van economische argumenten in deze gedachtegang moet niet geminimaliseerd worden: reeds in de jaren 1930 -en zelfs daarvoor al, ten tijde van de zaak-Chauvin -was gebleken dat vrouwen vaak gezien werden als een arbeidsreserve die ingezet kon worden in tijden van economische bloei en opnieuw ontslagen wanneer het slechter ging. In tijden van arbeidsschaarste -en dit gold ook na de Tweede Wereldoorlog -moest vrouwelijke concurrentie op de arbeidsmarkt liefst vermeden worden38.

  • 39 Mossman, The First Women Lawyers…, p. 270 ; John Savage, “The Problems of Wealth and Virtue: the P (...)

18De toegang van vrouwen riep in het magistratencorps -net zoals ten tijde van de toegang van vrouwen tot de balie in de advocatenwereld -een reeks vragen op omtrent de identiteit en de rol van de magistratuur binnen de staat, die traditioneel steeds in termen van mannelijkheid gedefinieerd was geweest. Mary Jane Mossman merkte op dat binnen heel het discours rond «eer » en « waardigheid », mannelijkheid vaak als een onuitgesproken maar allesbepalend principe gold. De toegang van vrouwen creëerde niet enkel het schrikbeeld van concurrentie binnen het ambt, maar was tevens ook een aanslag op het fundamentele beeld van de magistratuur als een « viriele functie ». Een bindende wetgeving die vrouwen die toegang verleende, werd door Delwaide en gelijkgezinde tegenstanders bovendien gezien als een aanslag op het onafhankelijk gezag van de orde en haar beslissingsmacht omtrent de verkiesbaarheid van kandidaten. In dit opzicht, en op lange termijn, zou blijken dat de vrouweneis om magistraat te kunnen worden ook sterk verweven was met andere strijdvelden, zoals die voor meer professionalisme in de wereld van het gerecht. Voor sommige oudere magistraten, zoals Delwaide, betekende die toegang van vrouwen het einde van een 'ge-genderd' ideaal van « professionele eer »39.

  • 40 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Handelingen, 5 februari 1948.
  • 41 Leen Van Molle en Eliane Gubin, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, p. 39-40.

19Delwaide noch Phillippart konden het tij echter keren. Met 139 stemmen voor en 19 tegen werd de wet goedgekeurd40. Dit gebeurde ongeveer gelijktijdig met de wet van 27 maart 1948 die het stemrecht voor Kamer en Senaat aan vrouwen toekende. Ook de legitimiteit van het vrouwenkiesrecht werd niet meer in twijfel getrokken. Als argument verwezen ook hier velen naar de moed en het patriottisme van Belgische vrouwen in het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog41.

3. De feminisering van de Belgische magistratuur in de praktijk

  • 42 Belgisch Staatsblad, 12-13 november 1948, p. 9133. Als plaatsvervangend rechter in de rechtbank va (...)
  • 43 Met name de benoeming van Jeanine Segers (15 september 1953) als substituut procureur des Konings (...)
  • 44 Gubin en Jacques (e.a.), Dictionnaire des femmes belges…, p. 447-448 ; Geneviève Pevtschin, André (...)

20Minder dan een jaar na de afkondiging van de wet van 21 februari 1948 werd bij besluit van de Regent van 10 november 1948 Geneviève Pevtschin (1915-2002), advocate te Sint-Gillis, benoemd bij de rechtbank van eerste aanleg te Brussel42. Zij werd dus de eerste vrouwelijke magistraat in België. De eerste vrouwelijke parketmagistraat zou (pas) in 1953 volgen43. G. Pevtschin was de dochter van een Brusselse zakenman van Joods-Russische afkomst. In 1937 studeerde zij af aan de Brusselse universiteit, werd ze advocate en tevens medewerkster van het blad Journal des Tribunaux. In het begin van de Duitse bezetting werd ze uit haar functie verwijderd omwille van haar Joodse origine en vervoegde ze het verzet. Pevtschin was actief in het inlichtings-en ontsnappingsnetwerk Zéro en werkte ook mee aan de clandestiene krant La Libre Belgique. In 1943 werd ze aangehouden en naar Duitsland gevoerd, waar ze na een uitputtende dodenmars op het einde van de oorlog in 1945 bevrijd werd. Voor haar verdiensten in het verzet en moed tijdens haar gevangenschap werd zij door de Belgische staat gehuldigd; voor velen was zij hét bewijs geweest dat Belgische vrouwen, evenzeer als mannen, dragers en dienaars van de natie konden zijn44. Deze overweging was zeker niet vreemd aan haar benoeming tot magistraat (ofschoon Pevtschin natuurlijk niet de enige was met een palmares van vaderlandsliefde: duizenden vrouwen hadden zich tijdens de oorlog aangesloten bij de weerstand; honderden onder hen werden aangehouden, weggevoerd naar concentratiekampen en vermoord).

  • 45 Pierre Lambert, “In memoriam Geneviève Janssen-Pevtschin”, in Revue trimestrielle des droits de l’ (...)

21Kort na haar benoeming tot magistraat huwde Pevtschin Marcel Janssen, eveneens advocaat, weerstander en oud-krijgsgevangene. Op 27 juni 1973 zou Pevtschin nog benoemd worden tot raadsheer bij het Hof van Beroep van Brussel en tussen 198185 was zij voorzitster van de tweede kamer in dit hof. Dat was meteen ook het hoogste niveau dat zij binnen de Belgische magistratuur zou bereiken. Tussen 195466 vertegenwoordigde zij nog België in de mensenrechtencommissie in Straatsburg45.

  • 46 Nicole Berns-Lion, “ Le monde des magistrats en Belgique”, in Courier hebdomadaire du CRISP, 852, (...)
  • 47 Huyse, De mensen van het recht…, p. 179.
  • 48 Van Molle en Gubin, Vrouw en politiek in België…, p. 25.

22Pevtschin bleef lange tijd een uitzondering aan de top van de Belgische magistratuur. Want hoewel vrouwelijke rechtsstudenten zeker niet ontbraken, waren er in 1961 nog maar 17 vrouwelijke magistraten (1 % van het totale personeelsbestand), in 1979: 177, en in 1995: 57546. Vooral in de hogere rechtscolleges -het Grondwettelijk Hof, het Hof van Cassatie, de Raad van State en de hoven van beroep -blijft er ook vandaag trouwens nog een sterke discrepantie bestaan tussen het aantal mannen en vrouwen. Pas in 1970 stootte er voor het eerst een vrouw door tot het niveau van het hof van beroep en pas in 1975 gingen de deuren van Cassatie open47. De magistratuur is de laatste jaren sterk vervrouwelijkt het aantal vrouwelijke magistraten zou nu rond de 40 % schommelen -maar net zoals in Frakrijk geldt dit niet voor de hoogste regionen van de rechtswereld, waar een glazen plafond vrouwen nog steeds belemmert om tot de belangrijkste functies door te stoten. Zoals Marie Popelin dat rond de vorige eeuwwisseling reeds aankaartte, vraagt het democratische karakter van de instellingen en van het gerecht nochtans om een evenwichtige samenstelling in verhouding tot de samenleving. Zonder dat evenwicht wordt, onbewust, de indruk gewekt dat de wereld van beleid een wereld van mannen en voor mannen is en steeds geweest is. Op die manier wordt een beeld van het verleden gecreëerd en onderhouden waarin politiek en magistratuur, twee belangrijke dragende krachten van de democratie, als het ware ontsnappen aan de wezenlijk gemengde samenstelling van de samenleving ; alsof de democratie enkel mannelijk zou zijn (geweest)48.

4. Besluit

  • 49 Albisetti, Portia Ante Portas…, p. 844.
  • 50 Nancy Levit en Robert M. Verchick, Feminist Legal Theory, New York and London, New York University (...)

23Het behalen van een gelijke vertegenwoordiging van mannen en vrouwen wordt intussen wel degelijk op verschillende manieren nagestreefd en met wisselend succes verwezenlijkt. In de loop der tijden is dat nooit vanzelf gegaan, maar gebeurde het onder invloed van de basis of van buitenaf. Zeker in het begin waren de acties van individuele vrouwen daarin bepalend. In de combinatie van hun sociale positie -onafhankelijke vrouwen uit de Brusselse en Antwerpse middenklasse -en hun politiek of feministisch engagement, zijn Marie Popelin, Georgette Ciselet en Geneviève Pevtschin alledrie grondleggers geweest van meer diversiteit in de conservatieve, mannelijke wereld van het Belgische gerecht -en bij uitbreiding van de Belgische staat en politiek ; in de meeste landen waren regeringen, procureurgeneraals en rechters de voornaamste obstakels voor de toegang van vrouwen tot juridische beroepen. Gezien het aantal vonnissen en uitspraken volgens dewelke vrouwen niet geschikt waren om die functies uit te oefenen volgens het bestaande rechtsregime, lag de enige weg naar verandering in een aanpassing van die wetgeving door het Parlement49. Het begin en het midden van de twintigste eeuw waren tijden van optimisme ten aanzien van progressieve veranderingen in de maatschappij en van nieuwe mogelijkheden voor vrouwen. Gelijktijdig zagen ook een reeks nieuwe ideeën het licht met betrekking tot de juridische opleiding, de administratie van justitie en meer professionalisme in de rechtswereld. Honderd tot zestig jaar later blijft die wisselwerking tussen vrouweneisen, gelijke rechten en moderne rechtspraak nog steeds een actuele noodzaak én een groeiend interesseveld. De exponentiële toename van -maar tegelijk nog steeds de weerstand tegen onderzoek gericht op vrouwen, rechtspraak en rechtvaardigheid is daar een goed bewijs van. Immers, « one can talk philosophically about equality and rights, but for those concepts to be actualized, to be stamped onto the fabric of everyday life, feminist goals must be incoporated into law and made enforcable by the governement »50. Dat legt uit waarom een historica van het feminisme noodzakelijkerwijze ook steeds impliciet een onderzoekster van het (Belgisch) recht is.

Notas

1 The complete works of William Shakespeare, London, Abbey Library, 1974, p. 214.

2 Een korte inleiding tot deze thematiek verscheen eerder reeds in Historica: Eva Schandevyl, “De toegang van vrouwen tot het gerecht: enkele sleutelmomenten en figuren in de Belgische geschiedenis”, in Historica, 31, 1, 2008, p. 16-18.

3 Luc Huyse en Hilde Sabbe, De mensen van het recht, Leuven, Uitgeverij Van Halewyck, 1997, p. 181-182.

4 Marianne De Rooij, “A Woman is the Judge. 60 jaar vrouwelijke rechters in Nederland”, in Nederlands Juristenblad, 39, p. 2474-2481.

5 De uitdrukking Portia ante Portas komt uit James C. Albisetti, “Portia Ante Portas: Women and the Legal Profession in Europe, ca. 1870-1925”, in Journal of Social History, 33, 4, p. 825-858.

6 Marie Popelin (1846-1913) was één van de spilfiguren in het Belgisch feminisme. Na studies aan de normaalschool gaf ze een tijdlang les in de meisjesschool van Isabelle Gatti de Gamond, later werd ze schooldirectrice te Bergen en Brussel. Op zevenendertigjarige leeftijd vatte ze rechtsstudies aan de U.L.B. aan. Toen nadien bleek dat ze, ondanks haar diploma, het beroep van advocaat niet mocht uitoefenen, stortte ze zich volledig in de strijd voor gelijke rechten, onder meer vanuit de Ligue belge du droit des femmes en de Conseil national des femmes belges. Eliane Gubin, Catherine Jacques, Valérie Piette en Jean Puissant, Dictionnaire des femmes belges. xixe et xxe siècles, Bruxelles, Editions Racine, 2006, p. 459-462.

7 Senaat, Parlementaire Stukken, nr. 132, 23 oktober 1946.

8 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire Stukken, nr. 159, 21 januari 1948.

9 Jean-Pierre Nandrin, “De vrouwelijke advocaten”, in Leen Van Molle en Peter Heyrman, Vrouwenzakenvrouwen. Facetten van vrouwelijk zelfstandig ondernemerschap in Vlaanderen, 1800-2000, Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 2001, p. 165-172.

10 Louis Frank (1864-1917) studeerde rechten en filosofie te Brussel en Bologna. Al gauw startte zijn engagement voor de feministische zaak ; hij verdedigde de rechten van de vrouw doorheen zijn wetenschappelijk werk, tijdens conferenties en in pamfletten, waarin hij onder meer voor een grondige herziening van het burgerlijk wetboek pleitte. Aanvankelijk kon hij rekenen op een breed gehoor, maar gaandeweg raakte hij in de vergeethoek. Gubin en Jacques, e.a., Dictionnaire des femmes belges…, p. 252-254.

11 Françoise De Bueger-Van Lierde, “Louis Frank, pionnier du mouvement féministe belge”, in Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, IV, 3-4, 1973, p. 377-392 ; Mary Jane Mossman, The First Women Lawyers: A Comparative Study of Gender, Law and Legal Professions, Portland, Hart Publishing, 2006, p. 241-242.

12 Mossman, The First Women Lawyers…, p. 241 ; Anne Boigeol, “French women lawyers (advocates) and the ‘women’s cause’ in the first half of the twentieth century”, in International Journal of the Legal Profession, 10, 2, 2003, p. 193-207.

13 M. J. Mossman wijst ook op de invloed die het werk van John Stuart Mill uitgeoefend heeft op het engagement van Louis Frank. Met zijn The Subjection of Women had Mill geschreven over gelijkheid van vrouwen. Hij had daar bovendien ook actief voor gestreden: in 1866 had Mill, ondanks de tegenstand en het hoongelach van de meerderheid in het Britse Parlement, er een petitie voor gelijke rechten voorgelegd die door 1500 vrouwen was ondertekend. Terwijl Frank zich boog over de zaak-Chauvin, was hij ook betrokken bij de zogenaamde Dreyfus-zaak: in 1898 publiceerde hij een kort traktaat over deze zaak en trad hij als getuige (expert grafoloog) op in het proces van Zola. Frank verbond beide zaken en argumenteerde dat ze allebei de noodzaak aantoonden om terug aan te knopen bij de gelijkheidsbeginselen van de Franse revolutie. Mossman, The First Women Lawyers…, p. 257, 272.

14 Mossman, The First Women Lawyers…, p. 255.

15 Denise De Weerdt, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830-1960, Gent, Masereelfonds, 1980, p. 193.

16 Anne Boigeol, “French women lawyers...”, p. 195-196 ; Nandrin, “De vrouwelijke advocaten…” ; De vrouw in de rechtsbedeling. Rede uitgesproken door de H. Charles Colard, Advocaat Generaal, ter plechtige zitting van 15 september 1949 en waarvan het Hof het drukken bevolen heeft, Brussel, Hof van Verbreking van België, 1949.

17 Senaat, Parlementaire Stukken, nr. 132, 23 oktober 1946.

18 Boigeol, “French women lawyers...”, p. 204.

19 Georgette Ciselet (1900-1983) werd geboren in Antwerpen en studeerde rechten in Brussel. In 1923 legde ze als vierde vrouw in België de eed van advocaat af. Steunend op eigen ervaring, publiceerde ze in de jaren 1930 haar eerste teksten over de discriminatie van de gehuwde vrouwen. Ondertussen vervoegde ze de liberale partij en haar vrouwenvereniging, waarvan ze de juridische commissie voorzat na de oorlog. In 1946 werd ze gecoöpteerd senator en aldus de eerste liberale vrouw in het parlement. Ze nam ook deel aan verschillende internationale missies en was onder meer Belgisch gezant bij de V.N. In 1961 verliet ze de politieke wereld. Gubin en Jacques (e.a.), Dictionnaire des femmes belges…, p. 100-103.

20 Senaat, Parlementaire Stukken, nr. 132, 23 oktober 1946.

21 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire Stukken, nr. 159, 21 januari 1948.

22 Senaat, Handelingen, 10 juli 1947.

23 Anne Boigeol, “Les magistrats 'hors les murs'”, in Droit et Société, 44-45, 2000, p. 225 248.

24 Anne Boigeol, “La contribution des magistrates au débat sur la justice”, in Nicole Racine en Michel Trebitsch, Intellectuelles. Du genre en histoire des intellectuels, Bruxelles, Editions Complexe, 2004, p. 271.

25 Anne Boigeol, “Male strategies in the face of the feminisation of a profession: the case of the French judiciary”, in Ulrike Schultz en Gisela Shaw, Women in the legal profession, Oxford, Hart Publishing, 2003.

26 Paul Struye (1896-1974) was jurist, hoogleraar te Leuven, katholiek senator en minister van Justitie tussen 1947 en 1948.

27 Henri Rolin (1891-1973) was jurist, hoogleraar te Brussel, socialistisch senator (1932 1968) en minister van Justitie in 1946.

28 Jean Fonteyne (1899-1974) was jurist en communistisch senator van 1946 tot 1949.

29 Senaat, Parlementaire Stukken, nr. 214, 26 juni 1947.

30 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire Stukken, nr. 159, 21 januari 1948.

31 Marguerite De Riemacker-Legot (1913-1977) was juriste, katholiek volksvertegenwoor diger en minister van Gezin en Huisvesting tijdens de jaren 1960.

32 Senaat, Handelingen, 10 juli 1947 ; Kamer van Volksvertegenwoordigers, Handelingen, 5 februari 1948.

33 Charles Janssens (1898-1982) was jurist, schepen (1939-1958) en burgemeester van Elsene (1956), liberaal kamerlid (1939-1965) en lid van het Europees Parlement (1958-1965).

34 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Handelingen, 5 februari 1948, p. 18.

35 Marcel Philippart de Foy (1884-1966) was jurist en katholiek volksvertegenwoordiger van 1936 tot 1958.

36 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Handelingen, 5 februari 1948, p. 14-15.

37 La femme magistrat? Mercuriale de M. le Procureur Général ff. L. Delwaide à l’audience solennelle de rentrée du 16 septembre 1946 et dont la cour a ordonné l’impression, Liège, Cour d’appel de Liège, 1946.

38 N. Bracke, “Vrouw”, in Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, Tielt, Lannoo, 1998, p. 3612.

39 Mossman, The First Women Lawyers…, p. 270 ; John Savage, “The Problems of Wealth and Virtue: the Paris Bar and the Generation of the Fin-de-Siècle”, in W. Wesley Pue en David Sugarman, Lawyers and Vampires: Cultural Histories of the Legal Professions, Oxford, Hart Publishing, 2003, p. 171-210.

40 Kamer van Volksvertegenwoordigers, Handelingen, 5 februari 1948.

41 Leen Van Molle en Eliane Gubin, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, p. 39-40.

42 Belgisch Staatsblad, 12-13 november 1948, p. 9133. Als plaatsvervangend rechter in de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen, was de benoeming van Marie-Madeleine Deloof (30 augustus 1948) evenwel aan die van Pevtschin voorafgegaan.

43 Met name de benoeming van Jeanine Segers (15 september 1953) als substituut procureur des Konings in Gent. Eliane Liekendaal, die later de eerste vrouwelijke Procureur Generaal bij het Hof van Cassatie zou worden, kreeg de tweede benoeming als vrouwelijke parketmagistraat (27 november 1955) in België.

44 Gubin en Jacques (e.a.), Dictionnaire des femmes belges…, p. 447-448 ; Geneviève Pevtschin, André Delvaux en Jean Renkin, Pierre Brachet et la défense de la liberté. Discours prononcé par G.P. à la séance solonnelle de rentrée à la conférence du Jeune Barreau de Bruxelles le 23 novembre 1946, Bruxelles, Larcier, 1946.

45 Pierre Lambert, “In memoriam Geneviève Janssen-Pevtschin”, in Revue trimestrielle des droits de l’homme, 2002, p. 3-4.

46 Nicole Berns-Lion, “ Le monde des magistrats en Belgique”, in Courier hebdomadaire du CRISP, 852, 1979, p. 15-21.

47 Huyse, De mensen van het recht…, p. 179.

48 Van Molle en Gubin, Vrouw en politiek in België…, p. 25.

49 Albisetti, Portia Ante Portas…, p. 844.

50 Nancy Levit en Robert M. Verchick, Feminist Legal Theory, New York and London, New York University Press, 2006, p. 1-2.

Salvo indicación contraria, el texto y otros elementos (ilustraciones, archivos adicionales importados) se puede utilizar bajo licencia OpenEdition Books License.

Buscar en OpenEdition Search

Se le redirigirá a OpenEdition Search