Desktop versionMobile version

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

XIXe siècle : le pouvoir judiciaire face au bouillonnement sociétal - 19de eeuw : de gerechtelijke macht en de maatschappelijke onwentelingen

Het onzekere fundament van het recht Edmond Picard en het natuurrecht

Bart Coppein

Full text

1. Inleiding

  • 1 Paul Neve, “Niederländische und Belgische rechtshistorische Literatur”, in Zeitschrift für Neuere (...)
  • 2 Julien Bonnecase, Problème du droit et science belge du droit civil. Observations d’ordre général (...)
  • 3 De term « rechtsdenken », pendant van het Franse « pensée juridique » en het Duitse « Rechtsdenken (...)
  • 4 Cf. voor Laurent wel een aanzet daartoe: Johan Erauw et al. (ed.), Liber Memorialis François Laure (...)

1Tot voor enkele decennia was de Franse Revolutie voor Belgische rechtshistorici de facto meestal het eindpunt van hun onderzoek. Pas sinds de Tweede Wereldoorlog is het rechtshistorisch onderzoek naar de 19de en 20ste eeuw in België van de grond gekomen1. Voor bepaalde domeinen blijft het bilan echter nog altijd bijzonder mager. Dit lijkt ons bij uitstek op te gaan voor de historiografie over de Belgische rechtsleer van de 19de eeuw. Wie het totale spectrum van de doctrine voor deze periode wil overzien moet zich tevredenstellen met enkele klassieke, onvermijdelijk enigszins gedateerde overzichtswerken2. Monografieën over het rechtsdenken3 van individuele rechtsgeleerden zijn niet voorhanden4. De Belgische casus contrasteert daarin opvallend met de buurlanden, waar op dit terrein al veel meer onderzoek is gebeurd.

  • 5 Cf. voor een biografische schets van Picard hiernavolgende publicaties en de aldaar vermelde liter (...)
  • 6 Bonnecase, Problème du droit …, p. 182.
  • 7 Léon INGBER, “Edmond Picard: Du droit pur au droit nouveau”, in M. Magits (ed.), Handelingen van h (...)

2Voor wat het rechtsdenken betreft van Edmond Picard (1836-1924), beroepshalve advocaat bij het hof van beroep te Brussel (1860-1880) en daarna bij het Hof van Cassatie (1881-1920)5, die samen met François Laurent in de 19de eeuw ontegensprekelijk boven de andere Belgische juristen van zijn tijd uitsteekt6, bouwen wij in ons doctoraatsonderzoek voort op het richtinggevende artikel van de Brusselse hoogleraar Léon Ingber7. Hierin hield hij een vurig pleidooi voor verder onderzoek naar de denkbeelden van deze controversiële figuur en zette hij de krijtlijnen daarvoor uit. In aansluiting daarmee beogen wij in ons proefschrift Picard te situeren in zijn Belgische en Europese context.

3In deze bijdrage wordt gefocust op een deelaspect van zijn rechtsfilosofie. Meer in het bijzonder zullen de opvattingen van Picard over het natuurrecht in kaart gebracht worden. Wat verstaat hij concreet onder natuurrecht en hoe is zijn denken daarover in de loop van de tijd geëvolueerd? Welke plaats neemt het natuurrecht in binnen het totale rechtsdenken van Picard? Hoe ziet hij in het algemeen de rol van de rechtsfilosofie? Hoe verhouden zijn opvattingen zich tot het destijds overheersende juridisch positivisme? In hoeverre is zijn visie representatief voor die van zijn tijdgenoten?

  • 8 Carlos Gits en Jan Delva, Het natuurrecht: werkelijkheid of mythe. Wijsgerige, cultuurhistorische (...)

4Ook dit deelonderzoek getuigt bij uitstek van de complexiteit en de uitdagingen van elke law in books-aanpak. Onvermijdelijk moet bij de studie van het rechtsdenken van één auteur steeds de hele context waarin hij leefde en de traditie waarin hij zich bewoog in ogenschouw genomen worden. Dit is des te meer het geval voor een zo rijk begrip als het natuurrecht, waarover ganse bibliotheken zijn vol geschreven8. Blijkens Gerard Eduard Langemeijer kan de definitie van Hendrik Jan Hommes als ideaaltype gelden voor wat onder natuurrechtsleer moet begrepen worden. Natuurrecht is bij Hommes:

  • 9 Geciteerd bij Langemeijer, De bruikbaarheid …, p. 450. Cf. Hendrik Jan Hommes, Een nieuwe herlevin (...)

[...] het geheel van bovenpositieve (niet door menselijke rechtsvormende wilsverklaring tot stand gebrachte) onveranderlijke, universele en per se geldende rechtsnormen, eventueel subjectieve natuurlijke rechten met daarmee correlate plichten, die rusten in een al of niet of goddelijke oorsprong teruggevoerde orde en door de mens op apriorische wijze uit die natuurlijke orde met behulp van de natuurlijke rede kunnen worden afgeleid.9

  • 10 Van Neste, Natuurrecht …, p. 26.
  • 11 Delva en Gits, Het natuurrecht …, p. 4-5.

5Van Neste spreekt van « andere dan positiefwetenschappelijke criteria die toch ook ook een objectieve, algemene gelding zouden hebben »10. Delva en Gits positioneren in hun boek dan weer het natuurrecht als een volwaardig positief recht, maar geven de voorkeur aan de term grondrechten11. Reeds uit deze kleine verkenning blijkt duidelijk dat er zoveel definities van natuurrecht bestaan als er auteurs zijn en dat over de nuances ervan ettelijke polemieken kunnen worden gevoerd, maar over de algemene teneur ervan bestaat ons inziens in se weinig discussie.

2. Tussen aantrekking en afstoting

  • 12 Ingber, “Du droit pur …”, p. 67.
  • 13 Ingber, “Du droit pur …”, p. 60.

6Ingber noemde het probleem van het natuurrecht in het rechtsdenken van Picard destijds « une de celles où les contradictions trouvent à se déployer avec le plus d’éclat »12. Bij nader inzien blijken de door hem kort geschetste paradoxen eigenlijk veeleer een evoluerend karakter te vertonen. De verklaring voor het oordeel van Ingber moet vooral gezocht worden in het feit dat hij het proefschrift van Picard niet heeft gelezen, alhoewel hij zelf tussen de regels door aanstipt dat dit eigenlijk het logische vertrekpunt zou moeten zijn voor alwie iets zinnigs wil vertellen over de visie van Picard op het natuurrecht en over het rechtsdenken van Picard tout court13. Thans nemen we die handschoen op en volgen we de weg die Picard door de jaren heen heeft afgelegd op zijn zoektocht naar de fundamenten van het recht, vanaf het begin tot het einde aan de hand van een analyse van vier cruciale werken.

2.1. Essai sur la certitude dans le droit naturel

  • 14 Edmond Picard, Essai sur la certitude dans le droit naturel, Brussel, 1864.

7Met de hoop op een academische loopbaan in de voetsporen van zijn vader verdedigde Edmond Picard in 1864 zijn aggregatieproefschrift Essai sur la certitude dans le droit naturel aan de Université Libre de Bruxelles14. Het lijdt weinig twijfel dat Picard bij de keuze van een dergelijk onderwerp beïnvloed is geworden door zijn toenmalige professoren. Reeds vanaf de eerste bladzijden van zijn proefschrift beleed Picard zijn uitdrukkelijk geloof in het bestaan van het natuurrecht en schoof hij dit naar voren als de enige bron van alle positief recht:

  • 15 Picard, Essai …, p. 6.

Le droit naturel est la seule source où l’on peut puiser légitimement le droit positif ; celui ci n’a de valeur lorsqu’il est conforme à celui-là ; dès qu’on s’imagine, à tort ou à raison, qu’il le viole, il sort une protestation de la conscience indignée. C’est dans le droit naturel que les réformateurs du droit cherchent la justification de leurs doctrines nouvelles […].15

  • 16 Picard, Essai …, p. 7-8 en 11.

8Bovenal beoogde Picard het natuurrecht als wetenschap af te bakenen en in de mate van het mogelijke subjectiviteit uit te sluiten. Daarvoor concentreerde hij zich op de in zijn ogen essentiële vraag of zekerheid in het natuurrecht mogelijk is voor de mens en zo ja, binnen welke grenzen16.

  • 17 Picard, Essai …, p. 15-20.
  • 18 Picard, Essai …, p. 34.
  • 19 Picard, Essai …, p. 34.
  • 20 Picard, Essai …, p. 20.

9Vooraf bakende Picard zorgvuldig zijn onderzoeksterrein af aan de hand van de definities van zijn sleutelbegrippen. Hij focuste alleen op de zekere opvattingen en liet de twee andere kennisniveaus, met name de waarschijnlijkheid en de mogelijkheid, buiten beschouwing17. Ook stipte hij aan dat hij alleen de huidige aardse menselijkheid zou bestuderen en zich niet wou wagen aan verleden, toekomstige of buitenaardse menselijkheden18. Het huzarenstuk bij uitstek bleek uiteraard de definitie van natuurrecht, waarvan hij ootmoedig bekende dat dit voor hem één van de grootste intellectuele uitdagingen van zijn proefschrift was19. Daar waar hij recht definieerde als « l’ensemble des rapports d’organisation qui sont sanctionnés par une loi et que l’on peut légitimement garantir par une contrainte obligatoire »20, poneerde hij het natuurrecht als het positief recht in de meest perfecte staat die op dat moment op de wereld kon worden bereikt:

  • 21 Picard, Essai …, p. 33.

En résumé, le droit naturel est le droit réel, pratique, le plus parfait auquel le monde peut arriver à chaque instant. Le rechercher consistera non pas à rechercher une chose imaginaire, mais une chose possible ; non pas un idéal au-dessus de la nature, mais la nature elle-même dans sa situation la meilleure. […] Il importe de la constituer sur des principes sévères, de lui donner les conditions qui seules conviennent à la science.21

  • 22 Picard, Essai …, p. 31.

10Hij besefte terdege dat zijn opzet ambitieus was en dat succes in deze -de mogelijkheid dus om het natuurrecht werkelijk te kennen -zeker niet gegarandeerd was. Hij verduidelijkte expliciet dat natuurrecht voor hem dientengevolge noch het recht was zoals dat zou bestaan in de meest perfecte wereld die men zich kan voorstellen noch de perfecte staat van één geïsoleerd wezen22.

  • 23 Picard, Essai …, p. 36.
  • 24 Picard, Essai …, p. 41-55.

11Op basis van deze definities kwam Picard uiteindelijk tot een drieledige vraagstelling : ten eerste, bestaat er een natuurrecht; ten tweede, bestaat er een mensheid die in staat is om dit natuurrecht met wetenschappelijke zekerheid te kennen en ten derde, in welke mate is een dergelijke opvatting van het recht door deze mensheid mogelijk23? Vooraleer zijn eigenlijke onderzoek aan te vatten, achtte hij het noodzakelijk om een uitgebreide epistemologische inleiding in te lassen. Daarin voerde hij aan dat de mens zijns inziens alleen zekere opvattingen kon verwerven door gebruik te maken van de menselijke rede, in het bijzonder via de redeneerwijze van de deductie. Over deze premisse aanvaardde hij geen enkele discussie24.

  • 25 Picard, Essai …, p. 61-63.
  • 26 Picard, Essai …, p. 64-67.
  • 27 Picard, Essai …, p. 69-70.

12Voor hem was het zonneklaar dat het antwoord op de vraag of er een natuurrecht bestaat niet anders dan bevestigend kon zijn, maar het bleek verre van evident om dat ook wetenschappelijk te onderbouwen en het was zonder meer noodzakelijk het onderscheid tussen abstracte en concrete zaken te maken en daarbij goed te beseffen dat kennis van het abstracte niet automatisch leidde tot kennis van het concrete25. Picard bekende zich als een aanhanger van het naturalisme en stelde dat de mens deel uitmaakte van een omvattende wereld (kosmos), die hij opvatte als een organisme op zich en waarvan het bestaan volgens hem als zeker moest worden erkend op basis van de rede26. Via een aantal aanvechtbare gedachtesprongen leidde hij daaruit het bestaan van het natuurrecht af. De wereld kon als organisme op elk moment de meest perfect mogelijke toestand bereiken of zou die op zijn minst kunnen bereiken; voortvloeiend uit de aard van de zaken werd de wereld beheerst door organisatieverbanden en werd het geheel van organisatieverbanden op zijn beurt beheerst door een algemene norm27.

  • 28 Picard, Essai …, p. 71.

Dès lors il est prouvé que le droit naturel existe, car il n’y a pas d’organisme sans rapports d’organisation, et la loi qui régit l’organisme lui-même, de même que la contrainte qui sert à la garantir, peuvent être appliquées aussi à chacun des rapports qu’il contient. Partout donc où dans le monde extérieur on découvrira des rapports d’organisation conformes à la nature, […], il faudra dire qu’il y a un droit naturel, qui consiste non pas nécessairement dans ces rapports tels qu’ils sont, mais tels qu’ils pourraient être.28

  • 29 Picard, Essai …, p. 81-104.
  • 30 Picard, Essai …, p. 104-105.
  • 31 Picard, Essai …, p. 106-109.

13De tweede en derde vraag stelden Picard voor fundamentele problemen. Na een uitvoerige explicitering van de manieren waarop de mens zekere opvattingen kan verwerven29, moest hij besluiten dat om het natuurrecht als zeker te kunnen bevatten een zicht nodig is op de perfecte staat van het geheel -niet op die van individuele wezens -, wat buiten het bereik lag van de menselijke geestelijke vermogens30. De menselijke rede was dus volgens Picard niet in staat tot zekerheid in het natuurrecht. Dat de meeste theorieën over het natuurrecht precies uitgingen van de legitimiteit van het bestaan van de mens was dan ook bijzonder problematisch en leidde de facto tot een antropocentrische filosofie of een toevlucht tot religie, twee uitwegen die hij principieel afwees31.

  • 32 Picard, Essai …, p. 110-116.
  • 33 Picard, Essai …, p. 116-120.

14Picard kon niet helemaal verbergen dat de uitkomst van zijn onderzoek voor hem toch eerder een ontgoocheling was, ook al had hij vooraf wel met die mogelijkheid rekening gehouden. Hij realiseerde zich terdege dat hij daarmee inging tegen de klassieke opvattingen die meestal wel de mogelijkheid van zekerheid in het natuurrecht erkenden. Dergelijke dwaling werd hem volgens veroorzaakt door de verwarring tussen waarschijnlijkheid en zekerheid, de onlogische overgang van het abstracte naar het concrete -vooraleer abstracte principes te gebruiken als rechtvaardiging voor concrete zaken, zou eigenlijk eerst het bestaan van die concrete realiteiten moeten bewezen worden -en door de overdreven waardering van bewustzijn, smaak en gezond verstand32. Picard trok zelf de onvermijdelijke conclusies van zijn stelling. Het onderwijs van het natuurrecht zoals hij dat zelf had gekregen en zoals het ook in zijn tijd nog werd gegeven, berustte volgens hem op drijfzand. Voor hem was ook duidelijk dat het natuurrecht niet meer als een wetenschap kon beschouwd worden. Er zat voor de mens, aldus Picard, niets anders op dan de nietigheid van zijn plaats in de schepping te aanvaarden en te beseffen dat een zekere kennis over het natuurrecht niet mogelijk was, maar alleen een legitieme waarschijnlijkheid33.

15Vier decennia later wendde Picard zich in zijn mémoires uitdrukkelijk af van zijn proefschrift, dat hij beschouwde als metafysische nonsens en een getuigenis bij uitstek van de misgroei van het rechtenonderwijs dat hij aan de ULB had genoten:

  • 34 Edmond Picard, Confiteor, Brussel, Larcier, 1901, p. 95. Cf. Warlomont, La pensée …, p. 13-14.

J’y posais avec rigueur des prémisses, j’y décapais avec entêtement des définitions, j’y opérais avec intransigeance des déductions. Tout le froid, tout le phrasé, tout le mort, toute l’intolérance des combinaisons intellectuelles creuses et des théorèmes exsangues régnaient dans ce cimetière dont était absente la brûlante chaleur des existences. A peine quelques pages du début et de la fin fleuraient la vie timide qui malgré tout couvait en moi, essayant de jaillir et de s’affirmer.34

16Die reactie van Picard is perfect verstaanbaar en verklaarbaar, zoals we hierna zullen aantonen, maar kan vanuit een rechtshistorische interpretatie niet onverdeeld worden bijgetreden. Eigentijdse commentatoren wezen er al op dat Picard de in zijn proefschrift geformuleerde vraagstelling eigenlijk nooit heeft losgelaten. Illustratief in dit verband is de rede van Herman De Baets, advocaat aan de Gentse balie en professor aan de rijksuniversiteit van dezelfde stad, die hij uitsprak bij de huldiging van Picard voor zijn 65ste verjaardag in 1901. De Baets merkte op dat Picard al op zeer jonge leeftijd de spanning had aangevoeld tussen het ideale recht en het alledaagse recht en was onder de indruk van de scherpte van de vraagstelling, maar wees erop dat de antwoorden daarop destijds beïnvloed waren door zijn vorming aan de ULB en thans verder geëvolueerd waren:

  • 35 In Memoriam. Manifestation du 21 décembre 1901 en l’honneur de Me Edmond Picard. Brussel, 1902, p. (...)

Le Droit aussi vous paraissait double : ici, un droit idéal, vivant dans les hommes, s’imposant à l’esprit comme une nécessité, s’affirmant comme un fait ; là, une science du Droit sans foi, sans certitude, obligée, faute d’élévation de pensée et faute de méthode, à se renier pour s’abîmer dans le droit positif vivant dans les textes. […] Curieuse, la partie où vous exposez le problème ! Elle est bien vôtre, celle-là, avec l’affirmation du droit naturel, avec, posés des lors, les premiers fondements de la méthode qui reviendra dans l’Embryologie du Droit dans le Droit pur. Plus curieuse peut-être, la seconde partie […] Votre thèse refusait d’adhérer à la certitude des permanences juridiques. Et si vous-même vous résigniez à cette incrédulité, c’est que vous n’aviez point suffisamment, à cette heure, à cet âge, émancipé votre pensée des influences de l’enseignement doctrinaire.35

17Uit de verdere bespreking van zijn oeuvre moge duidelijk blijken hoezeer De Baets het bij het rechte eind had.

2.2. La Forge Roussel

  • 36 Edmond Picard, “La Forge Roussel”, in Edmond Picard en Napoléon D’hoffschmidt (ed.), Pandectes bel (...)
  • 37 Cf. François Vermeulen, Edmond Picard et le Réveil des Lettres Belges 1881-1888. Brussel, 1935 ; P (...)
  • 38 Picard, “La Forge Roussel”, p. XII-XVII.
  • 39 Picard, “La Forge Roussel”, p. XVIII-XLI.

18In 1881 publiceerde Picard als inleiding bij het vijfde deel van de Pandectes belges de novelle La Forge Roussel36, die samen met de andere delen van de Scènes de la vie judiciaire-cyclus wordt beschouwd als één van de hoogtepunten van de zogenaamde littérature des robins37. La Forge Roussel vertelt het verhaal van een jonge advocaat die terugblikt op zijn vriendschap met een oude magistraat, die hij tijdens zijn vakantie in de Ardennen had leren kennen. De magistraat had zich daar na zijn pensionering als een kluizenaar teruggetrokken in een voormalige smidse38. Het grootste deel van de novelle wordt in beslag genomen door het relaas van de allerlaatste ontmoeting tussen beiden39. Bij die gelegenheid legde de oude magistraat een indringende getuigenis af van een verregaande pessimistische levensbeschouwing.

  • 40 Picard, “La Forge Roussel”, p. XVIII-XX. Cf. : Warlomont, La pensée …, p. 14.

19Geconfronteerd met de nieuwste wetenschappelijke inzichten, en dan vooral met de dierlijke afstamming van de mens die door Darwin werd aangetoond, moest de oude magistraat vaststellen dat hij zijn geloof en alle oude zekerheden had verloren. Hij zag zich gedwongen de eindigheid van het menselijk bestaan en het universum te aanvaarden en te berusten in het feit dat er niets is40. Het bestaan van een zogenaamd natuurrecht scheen hem voortaan toe als nonsens:

  • 41 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXII.

Si le droit naturel partage avec la métaphysique cette mauvaise fortune de ne jamais être pris au sérieux, non seulement par la foule, ce qui ne prouverait rien, mais même par l’élite des intelligences, c’est qu’il est la métaphysique du droit, et que fondé comme elle sur des spéculations chimériques, il reçoit de nos instincts et des sciences naturelles auxquelles il emprunte présomptueusement leur titre, de constants démentis. Il veut nous donner le sentiment de l’infini et ne nous apporte que le sentiment du vide.41

  • 42 Deze opvatting was uiteraard verre van nieuw en werd ondermeer reeds vertolkt door Jean- Jacques R (...)
  • 43 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXIII-XXV.
  • 44 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXVI-XXVII.
  • 45 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXIX-XXXII.
  • 46 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXXVI-XXXVII.

20Recht was volgens hem integendeel net een reactie tegen de vijandige natuur42. Door de wetenschappelijke vooruitgang besefte de mens terdege dat hij niet langer het centrum van de schepping was, maar ondergeschikt aan de natuur43. De mens kon dus niet anders dan in opstand komen tegen de natuur en het middel bij uitstek daarvoor was het recht, « le symbole sublime de la lutte de l’homme contre la Nature ». Zo gezien, was natuurrecht voor hem een contradictio in terminis44. In zijn visie was het recht net een rem op de in de natuur aanwezige vrijheid. Als voorbeelden schoof hij het huwelijk (begrenzing van de natuurlijke passie), de eigendom (begrenzing van de natuurlijke afgunst) en het respect voor het menselijk leven (begrenzing van de natuurlijke neiging om elkaar uit te roeien of te onderdrukken) naar voren45. Zijn geloof in een absolute rechtvaardigheid, gefundeerd in een godheid, had hij volledig verloren46.

  • 47 Cf. Ingber, “Du droit pur …”, p. 67-68 ; Warlomont, La pensée …, p. 19-22.
  • 48 Picard, Confiteor, p. 99.

21Uit La Forge Roussel komt dus een totale verwerping van het natuurrecht naar voor, die haaks staat op de geloofsbelijdenis in het natuurrecht van zijn proefschrift. De oorsprong van het recht lag volgens dit werk niet in de natuur besloten, maar precies in het verzet ertegen47. Dat deze novelle de facto in grote mate autobiografisch is, is bijzonder relevant. Anders dan men misschien op het eerste gezicht zou verwachten, heeft Picard zijn eigen toenmalige opvattingen veeleer verwerkt in de figuur van de oude magistraat dan in die van de jonge advocaat. In La Forge Roussel gaf hij uiting aan zijn eigen diepe twijfels48.

  • 49 Cf. Raf De Bont, Darwins kleinkinderen: de evolutieleer in België, 1865-1945, Nijmegen, 2008.
  • 50 Léon Vanderkindere, L’université de Bruxelles 1834-1884. Notice historique faite à la demande du C (...)

22In de novelle verwijst Picard bij monde van de oude magistraat uitdrukkelijk naar het darwinisme als één van de verklaringen voor zijn verwijdering van het natuurrecht ; over de grote impact hiervan op zijn denkbeelden en dat van zijn tijdgenoten bestaat weinig of geen twijfel49. Mogelijk heeft echter ook nog een andere omstandigheid meegespeeld. In 1875 was Picard niet benoemd geworden op een vacante leerstoel aan de ULB ten voordele van zijn vriend Charles Graux, die in tegenstelling tot Picard, niet beschikte over het vereiste aggregaatsdiploma, en had hij alle contacten met zijn alma mater verbroken50. Wellicht voelde hij zich ook daardoor vrijer om de in zijn proefschrift geponeerde stellingen niet meer te onderschrijven.

23In zijn al aangehaalde redevoering bestempelde De Baets La Forge Roussel als een overgaande cri de coeur over het onderwerp van zijn proefschrift en zeker niet als het definitieve antwoord hierop:

  • 51 In Memoriam …, p. 57.

Vous étiez en présence de la préoccupation de votre premier essai, de la question qui s’était posée à votre jeunesse. Pas plus qu’alors, la philosophie moderne ne vous avait montré le phare lumineux indiquant le port d’arrivée au terme de votre long et laborieux voyage. La Forge Roussel fut la superbe expression de l’angoisse de votre âme devant l’instant et obsédant Inconnu s’imposant comme le fatal aboutissement de toute la conception juridique. Mais vous n’étiez point fait pour vous contenter de pousser un cri d’angoisse […].51

2.3. Le Droit pur

  • 52 Edmond Picard, Le Droit Pur. Cours d’Encyclopédie du Droit. Les Permanences juridiques abstraites, (...)
  • 53 Bonnecase, Problème du droit …, p. 118-119 ; Ingber, “Du droit pur …”, p. 62-63.

24Uit Le Droit pur, dat Picard twintig jaar later publiceerde, kwam inderdaad een andere visie tot uiting, die terug veel meer in de lijn ligt van het uitgangspunt van zijn proefschrift52. De titel van dit werk roept reminiscenties op aan het oeuvre van de rechtstheoreticus Hans Kelsen, maar heeft hoegenaamd niets met diens extreme positivisme van doen. Het begrip « zuiver recht » slaat bij Picard immers op een geheel van abstracte en onveranderlijke rechtsregels, wat hij reeds in de ondertitel verduidelijkt en waarop we hierna verder ingaan53.

  • 54 Picard, Confiteor, p. 112.
  • 55 Picard, Confiteor, p. 105-107 ; Andrée Despy-Meyer, “Un laboratoire d’idées :
  • 56 Bonnecase, Problème du droit …, p. 114.

25Le Droit pur, dat Picard zelf als zijn chef d’oeuvre beschouwde54, is eigenlijk de uitgekristalliseerde vorm van de cursus Encyclopedie van het recht, die Picard sinds 1894 aan de Université Nouvelle doceerde55. Voor dit vak was hij gedwongen om zijn vroegere opvattingen verder uit te werken. Le Droit pur verscheen toevallig in 1899, hetzelfde jaar als het befaamde Méthodes d’interprétation et sources en droit privé positif van François Gény, en heeft met dit werk gemeen dat het een ingrijpende afrekening is met de tot dan dominante doctrine van de Exegetische School, waarvan François Laurent jarenlang het uithangbord was geweest. Anders dan Gény bekende Picard zich echter nog altijd als een positivist, zij het dat hij wel een eigen betekenis aan die term gaf56.

  • 57 Picard, Le Droit pur …, p. 69-70.
  • 58 Picard, Le Droit pur …, p. 68-69.
  • 59 Picard, Le Droit pur …, p. 54-58 ; Edmond Picard, “Mon Oncle le Jurisconsulte”, in Picard en d’Hof (...)
  • 60 Picard, Le Droit pur …, p. 58-64.
  • 61 Picard, Le Droit pur …, p. 64-65.

26Om het geheel van het in de wereld aanwezige recht aan te duiden schoof hij het neologisme « Juricité » naar voren57. Binnen deze rechtstotaliteit onderscheidde hij vier geledingen, die voortdurend met elkaar interageerden58. Het laagste niveau werd gevormd door het « levende » of « praktische recht ». Dit was volgens hem het gewone positieve recht, dat de dagelijkse menselijke relaties beheerste en alomtegenwoordig was59. Het « wettelijke recht » was het tweede niveau en werd door Picard onderverdeeld in enerzijds de eigenlijke wetgeving en anderzijds het gewoonterecht. Wetgeving was de abstracte en gebruikelijke vertaling van het wettelijke recht, terwijl gewoontes zich spontaan ontwikkelden in de samenleving en meestal aan de basis lagen van latere wetgeving60. Boven het levende en wettelijke recht bevond zich het derde niveau van het « theoretisch recht », dat bestond uit de ideeën en werken van rechtsgeleerden, maar eveneens van filosofen, historici en economen, die het recht probeerden te ontleden en op die manier het wettelijke recht voedden en voorbereidden61.

  • 62 Picard, Le Droit pur..., p. 66-68 et p. 67 (citaat) ; Bonnecase, Problème du droit …, p. 152-166 ; (...)

27Belangrijk voor onze queeste is dat Picard als allerlaatste bovenliggend niveau het zogenaamde « transcendentale recht » ontwaarde. Dit definieerde hij als « un Droit existant aprioriquement en dehors d’eux [=de mensen], faisant partie de l’ordre universel »62. Zeer betekenisvol is dat Picard zich er wel angstvallig voor hoedde om hiervoor het woord natuurrecht te gebruiken, hoewel dit eigenlijk is wat hij bedoelt.

  • 63 Picard, Le Droit pur…, p. 360.
  • 64 Picard, Le Droit pur..., p. 363-372.

28Onvermijdelijk botste Picard hierbij op de vraag naar de oorsprong van het recht. Daarop waren volgens hem slechts twee antwoorden mogelijk: ofwel werd het recht verworven ex nihilo door goddelijke of menselijke wil ofwel bestond het recht als een a priori gegeven in de kosmos63. De eerste opvatting schreef hij toe aan de scholen van het « arbitraire recht », waarbinnen hij de theologische school (recht is afkomstig van God), de autocratische school (recht is afkomstig van souverein) en de school van het sociaal contract (recht hangt af van de vrije medewerking van alle leden van de samenleving) onderscheidde. Geen van deze drie scholen kon Picard echter bekoren64.

  • 65 Picard, Le Droit pur..., p. 372.
  • 66 Picard, Le Droit pur..., p. 372-378.

29De tweede zienswijze klasseerde hij onder de noemer van de scholen van het « kosmische recht ». Volgens Picard zagen deze scholen het recht als een a priori bestaande pantheïstische kracht in de natuur: « Le Droit, selon cette doctrine plus ample, fait partie des Lois du monde, il existe dans les profondeurs de l’éternelle existence, avec toutes ses formes, toutes ses institutions […] »65. Achtereenvolgens onderscheidde hij hierbinnen de spiritualistische school (recht laat zich ontdekken in het geweten en de rede), de historische school (recht laat zich ontdekken in de menselijke geschiedenis) en de positivistische school66. Hij bekende zichzelf enigszins verrassend tot die laatste school, waarvan hij Auguste Comte als de grondlegger beschouwde. Volgens Picard combineerde deze school de uitgangspunten van de spiritualistische en de historische school, omdat ze zowel externe materiële gebeurtenissen als interne psychische denkbeelden als voorwerp had:

  • 67 Picard, Le Droit pur …, p. 379-380.

Voir en soi et voir dans la nature, science du dedans et science du dehors, telle est la consigne scientifique du Droit, et de toute sagesse. […] C’est donc une singulière erreur de croire quand on dit positivisme, que l’on exclut ce qui n’est pas matérialité. Le positivisme considère toute la réalité et celle-ci se compose des faits psychiques autant, et plus peut-être, que des faits matériels. En cela, il est éclectique. C’est cette réalité à deux volets qui est le fondement du Droit.67

  • 68 Picard, Le Droit pur …, p. 381 ; Bonnecase, Problème du droit …, p. 166-182 ; Ingber, “Du droit pu (...)

30Als andere vertegenwoordigers van deze positivistische school noemde Picard, naast zichzelf en Comte, ondermeer Herbert Spencer, Summer Maine en Rudolf von Jhering68.

31De Franse auteur Julien Bonnecase typeerde Picard in zijn overzicht van de Belgische rechtsleer eerder als een exponent van de zogenaamde psychologische school en ontwaarde een grote verwantschap tussen zijn denkbeelden en het juridisch positivisme van Léon Duguit. Bonnecase benadrukte dat Picard bovenal reageerde tegen het juridisch materialisme van François Laurent en niet langer recht wilde beperken tot de wetgeving alleen:

  • 69 Bonnecase, Problème du droit …, p. 181-182.

[...] ce juriste éminent était venu saper par la base la conception du Droit de Laurent, quoique se situant comme ce dernier sur le terrain positiviste. Avec Picard le Droit ne s’identifie plus avec la loi. Il y a le Droit pur à côté de la loi. Certes, on peut contester la doctrine à laquelle Picard a finalement donné son adhésion. Mais l’important est de constater qu’il s’est dressé en face du professeur de Gand pour anéantir son matérialisme juridique, et ruiner du même coup, du point de vue scientifique, l’édifice si laborieusement construit sur ce matérialisme fait du culte irraisonné du seul texte de loi.69

  • 70 Ingber, “Du droit pur …”, p. 66-68.

32Uit dit citaat blijkt terloops ook dat Bonnecase enige moeite had om Picard als een positivist te bestempelen. Ook Ingber verwijt Picard op dit vlak een incoherente houding. Die aarzelingen zijn in feite toe te schrijven aan de vurige geloofsbelijdenis van Picard in het bestaan van een natuurrecht die haaks staat op zijn verlangen eveneens te behoren tot de positivistische school70. De symbiose van die twee posities stond in Le Droit pur inderdaad nog niet helemaal op punt ; men heeft de stellige indruk dat hij ze allebei evenveel koesterde en zeker niet de ene voor de andere wilde opofferen. Dit is wellicht waarop Herman De Baets doelde, toen hij in 1901 oordeelde dat Le Droit pur geenszins het eindpunt vormde van de intellectuele zoektocht van Picard:

  • 71 In Memoriam …, p. 58-59.

Mais je ne puis admettre que ce livre soit votre testament : tout au moins y ajouterez-vous de nombreux codicilles. […] Laissez-moi vous le dire, j’ai l’impression que la loi d’harmonie de votre carrière n’a pas dit son dernier mot. Tout entière, celle-ci a été une patiente recherche du Droit par votre opération intellectuelle propre sur les faits, le refoulement des notions d’emprunt qui en viciaient la métaphysique.71

2.4. Les Constantes du Droit

  • 72 Edmond Picard, Les Constantes du Droit. Institutes juridiques modernes, Parijs, 1921.

33Pas in zijn laatste rechtsfilosofisch boek Les Constantes du Droit zou Picard erin slagen dit dilemma te overbruggen. Deze publicatie was de zevende en laatste herwerking en aanvulling van Le Droit pur72. In het besef van zijn gevorderde leeftijd bestempelde Picard in zijn voorwoord Les Constantes du Droit, samen met Le Droit pur, terecht als zijn juridisch testament. Naar het voorbeeld van de Institutes van Gaius uit het Corpus Iuris Civilis gewaagde hij van Institutes du Droit Moderne en hield hij een doorleefd pleidooi voor de studie van de wetmatigheden van het recht, die het in de rechtswetenschap overheersende empirisme zou overstijgen:

  • 73 Picard, Les Constantes …, p. IV. Cf. Bonnecase, Problème du droit …, p. 132-133.

Ces deux ouvrages […] méritent, je le crois, d’être qualifiés des œuvres de magnanimité juridique, puisque j’eus pour dessein supérieur d’y faire voir le Droit plus haut, plus beau, plus utile, plus Force sociale, plus Force de la Nature. Ce qui est surtout ignoré dans le monde des Légistes et des Juristes, ce sont les Grandes Généralités permanentes du Droit, les Cimes, c’est-à-dire ce qu’il a de plus ennoblissant. […] L’Empirisme règne dans le Droit presque sans partage, quoiqu’il ne soit que le billon des trésors qui composent celui-ci. Sans la claire vision de ceux-ci, on n’est pas un Gentilhomme juridique, un « Chevalier-du-Droit » […]. On n’est pas imprégné de l’Âme du Droit.73

  • 74 Picard, Les Constantes …, p. 181.
  • 75 Picard, Les Constantes …, p. 182-183.

34De inhoud van Les Constantes du Droit is grotendeels identiek aan die van Le Droit pur en wijkt slechts op enkele punten daarvan af. Dit is bij uitstek het geval voor het hoofdstuk over de oorsprong van het recht. Daar waar hij de basisindeling behield tussen de scholen van het arbitraire recht en de scholen van het kosmische recht, bakende Picard vooral die laatste scherper af als « les écoles du Droit existant dans la Nature, au moins dans la Nature humaine »74. Hij begaf zich dus nu op het standpunt dat het recht inherent was aan de « menselijke natuur »75. In aansluiting daarmee bekende Picard zich niet langer als een positivist, maar schoof hij de term « hoministische school » naar voor om zijn nieuwe opvattingen te overkoepelen. De prealabele daarvan was dat recht als « natuurlijk gegeven » in de mens zelf aanwezig was, waarna het kon veruitwendigd worden in positief recht:

  • 76 Picard, Les Constantes …, p. 186.

Elle considère que le Droit à son origine dans l’Homme tel que l’a formé méthodiquement ou capricieusement la Nature […] Son mot d’ordre est que le Droit est dans l’homme (consubstantiel), avant d’être dans n’importe quelle institution juridique extérieure ; […]qu’ainsi, par exemple, le mariage, la propriété, le contrat sont pratiqués instinctivement, même chez les primitifs, avant que n’importe quel législateur ou jurisconsulte en ait découvert, prescrit ou décrit les éléments juridiques […]76.

  • 77 Picard, Les Constantes …, p. 85-88. Cf. Ingber, “Du droit pur …”, p. 68-69.

35Het is duidelijk dat Picard met dit hominisme terug aansloot bij het vertrekpunt van zijn proefschrift. Anders dan in Le Droit pur kwam hij daar nu ook openlijk voor uit en rangschikte hij het hominisme als één van de mogelijke invullingen van het natuurrecht. Het voordeel van de term hominisme was dat ze niet de rekbaarheid had van de 'expression caoutchouc' natuurrecht en duidelijk aangaf dat het om één bepaalde variant daarvan ging77.

3. Besluit

36De houding van Picard tegenover het natuurrecht is zonder meer een mooie illustratie van de complexiteit en de evolutie van zijn rechtsdenken. Van jongsaf aan intrigeerde de spanning tussen het dagdagelijkse positieve en het ideale natuurrecht hem. In zijn proefschrift probeerde hij dit laatste te funderen als een wetenschap, maar moest hij besluiten dat zekerheid daarover onmogelijk was voor de mens. In La Forge Roussel positioneerde hij recht als een reactie tegen de natuur, maar dit bleek eerder een overgaande gevoelsuiting, vermoedelijk onder invloed van het darwinisme. In Le Droit pur profileerde hij zichzelf dan nog wel uitdrukkelijk als een positivist, maar onderscheidde hij toch een transcendentaal recht, dat hij echter bewust geen natuurrecht wilde noemen, en beschouwde hij het recht als een a priori gegeven in de kosmos. Uiteindelijk kwam hij in Les Constantes du Droit uit bij het hominisme, dat de basis van het recht bij de menselijke natuur legde en dat hij zonder schroom als een mogelijke invulling van het natuurrecht typeerde.

  • 78 Van Dievoet, Het burgerlijk recht …, p. 87-88 ; Heinrich Ahrens, Cours de droit naturel ou de phil (...)
  • 79 Bouckaert, De exegetische school …, p. 209 en 230-233.
  • 80 Bonnecase, Problème du droit …, p. 61-62.
  • 81 Cf. Leonardus Petrus Alphonsus Maria Van Cranenburgh, Natuurrecht en positief recht, Amsterdam, 19 (...)

37De opvattingen van Picard over het natuurrecht vertonen zeker enige gelijkenis met die van de Duitse rechtsfilosoof Heinrich Ahrens, die van 1834 tot 1848 aan de ULB doceerde. In zijn hoofdwerk Cours de droit naturel, dat oorspronkelijk in 1838 verscheen maar tot 1892 meerdere malen herdrukt werd, weigerde Ahrens zich neer te leggen bij de door Kant voorgestane scheiding tussen juristen en filosofen en hield hij een warm pleidooi voor het nut van de rechtsfilosofie voor de praktijkjurist. Volgens Ahrens bestond het recht reeds voor de wetgeving, die er slechts een uitdrukking van was78. Bij de verschillende auteurs van de Exegetische School komt het natuurrecht weinig of niet aan bod, behalve daar waar het de verhouding ervan met het positieve recht betreft. Bouckaert wijst er in zijn proefschrift op dat de natuurrechtsleer op dat vlak eigenlijk vooral werd uitgehold: doordat de meeste auteurs het positief recht beschouwden als een getrouwe uitdrukking van het natuurrecht, werd niet meer de behoefte gevoeld om de positieve wetgeving te toetsen aan het natuurrecht en verloor het natuurrecht de facto zijn universeel en atemporeel karakter79. Van François Laurent, die zich op dit vlak iets rigoureuzer opstelde, is bekend dat hij een scherpe afkeer van het natuurrecht had ; hij ontkende het bestaan ervan en erkende alleen het positieve recht, zoals dat tot uiting kwam in de tekst van de wet80. Het rechtsdenken van Picard moet dan ook vooral gezien worden als een reactie tegen de opvattingen van de Exegetische School in het algemeen en die van Laurent in het bijzonder. Uiteraard kan hier evenmin het neothomisme onvermeld worden gelaten, dat een grote populariteit kende aan het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw en waarin het natuurrecht een cruciale plaats bekleedde81. Wellicht heeft Picard hier onrechtstreeks de invloed van ondergaan.

  • 82 Jean-Pascal Chazal, “Philosophie du droit et théorie du droit, ou l’illusion scientifique”, in Rev (...)
  • 83 Chazal, “Philosophie du droit …”, p. 48-51.
  • 84 Chazal, “Philosophie du droit …”, p. 51-57 ; R. Devos, Natuurrecht, Leuven, 2005, p. 69-71.
  • 85 Tekenend in dit verband zijn bijvoorbeeld de bijzonder geringe verkoopscijfers van Le Droit pur en (...)
  • 86 Warlomont, La pensée d’Edmond Picard, p. 17-18.
  • 87 Chazal, “Philosophie du droit…”, p. 49 ; Warlomont, La pensée d’Edmond Picard, p. 24.
  • 88 Coppein, “ « J’ai vu ce que vous n’avez pas vu »...”, p. 21-23.

38Doorheen deze bijdrage is duidelijk geworden dat Picard de waarde van de rechtsfilosofie terdege besefte en haar zag als de noodzakelijke aanvulling van het positief recht. Daarmee is hij veeleer een uitzondering te midden van zijn tijdgenoten. Men moet er zich immers terdege rekenschap van geven dat de aanvankelijke eenheid tussen recht en filosofie in de 18de eeuw verbroken was door Immanuel Kant. Juristen moesten zich volgens hem beperken tot de techniek van het recht, terwijl de eigenlijke reflectie over het recht, inbegrepen de vraag naar de rechtvaardigheid ervan, toekwam aan de filosofen. Onvermijdelijk leidde dit in de 19de eeuw tot een verwijdering van het positief recht en de rechtsfilosofie en tot een wezenlijke transformatie van de rechtswetenschap, zoals Jean-Pascal Chazal terecht opmerkt: « le juriste n’est plus ce prudent qui sait distinguer le juste de l’injuste ; il devient un légiste qui rend compte des lois positives (les seules qui désormais existent juridiquement) comme le physicien des lois de la nature82. » Dat fenomeen werd nog versterkt door de aantrekkingskracht van de natuurwetenschappen en de 20ste invloed van het wetenschappelijk positivisme van Comte83. In de eeuw ontstond naast het positieve recht en de rechtsfilosofie voornamelijk onder invloed van de al genoemde Kelsen ook nog de rechtstheorie, die zich verzette tegen de vermenging van het natuurrecht met de rechtsfilosofie en zich bijgevolg vanuit een strikte neutraliteit niet bezighield met het probleem van de rechtvaardigheid en alleen een beschrijvend empirisme als methode aanvaardde. Recht was in deze visie een middel en niet langer een doel84. In tegenstelling daarmee komt Picard naar voor als één van de laatste exponenten binnen de Belgische rechtsleer van een alomvattend rechtsdenken, dat positief recht en rechtsfilosofie zoveel mogelijk op elkaar wil betrekken. Dat hij daarmee tegen de stroom oproeide, behoeft geen twijfel85. Dat Picard alleen maar misprijzen kon opbrengen voor de ideeën van Kant over het recht, hoeft in dat verband evenmin verbazing op te wekken86. Alhoewel hij uiteraard de invloed onderging van het in zijn tijd dominante positivisme en zich lange tijd daartoe bekende87, heeft hij de rechtsfilosofie geenszins verwaarloosd en heeft hij, zoals hierboven aangetoond, altijd een bijzondere voorliefde gehad voor het natuurrecht. Nog in Les Constantes du Droit verzette hij zich tegen een monopolie van het empirisme binnen de rechtswetenschap. De ijkwaarde van zijn rechtvaardigheidsopvatting voor zijn rechtsdenken kan evenmin ontkend worden88.

Notes

1 Paul Neve, “Niederländische und Belgische rechtshistorische Literatur”, in Zeitschrift für Neuere Rechtsgeschichte, II (1980) 1-2, p. 79-81 ; Laurens Winkel, “Niederländische und Belgische rechtshistorische Literatur 1980-2002. Eine Auswahl”, in Zeitschrift für Neuere Rechtsgeschichte, 26 (2004) 1-2, p. 98-99.

2 Julien Bonnecase, Problème du droit et science belge du droit civil. Observations d’ordre général sur la conception et l’évolution actuelles du droit civil, Parijs, 1931 ; Boudewijn Bouckaert, De exegetische school. Een kritische studie van de rechtsbronnen-en interpretatieleer bij de 19de eeuwse commentatoren van de Code Civil, Antwerpen, 1981 ; Ernst Holthöfer, “Belgien”, in Helmut Coing (ed.), Handbuch der Quellen und Literatur der neueren europaïschen Privatrechtsgeschichte. Dritter Band. Das 19. Jahrhundert. Erster Teilband. Gesetzgebung und allgemeinen Privatrecht. Einführung. Süd-und West-Europa, München, 1982, p. 1069-1165 ; Emiel Van Dievoet, Het burgerlijk recht in België en in Nederland van 1800 tot 1940. De rechtsbronnen, Antwerpen, ’s-Gravenhage, 1943.

3 De term « rechtsdenken », pendant van het Franse « pensée juridique » en het Duitse « Rechtsdenken », is in het Nederlands iets minder gebruikelijk en wordt door ons gedefinieerd als een koepelterm die zowel het positieve recht als de rechtsfilosofie omvat.

4 Cf. voor Laurent wel een aanzet daartoe: Johan Erauw et al. (ed.), Liber Memorialis François Laurent 1810-1887, Brussel, 1989.

5 Cf. voor een biografische schets van Picard hiernavolgende publicaties en de aldaar vermelde literatuur : Bart Coppein, “Edmond Picard (1836-1924), avocat bruxellois et belge par excellence de la deuxième moitié de la xixe siècle”, in Vincent Bernaudeau et al. (ed.), Les praticiens du droit du Moyen Âge à l’époque contemporaine. Approches prosopographiques (Belgique, Canada, France, Italie, Prusse), Rennes, 2008, p. 225-237 ; Bart Coppein, “ « Le droit qu’une partie de la nation n’a pas ». Edmond Picard en de vermaatschappelijking van het recht in België tijdens het fin de siècle”, in Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 86 (2008) 2, p. 375-409.

6 Bonnecase, Problème du droit …, p. 182.

7 Léon INGBER, “Edmond Picard: Du droit pur au droit nouveau”, in M. Magits (ed.), Handelingen van het achtste Belgisch-Nederlands rechtshistorisch colloquium. Lopend rechtshistorisch onderzoek. Colloquium gehouden op 10 en 11 mei 1983 aan de Vrije Universiteit Brussel en de Université Libre de Bruxelles, Antwerpen, 1984, p. 59-86. Voor de volledigheid moet ook nog verwezen worden naar een eigentijds, al bij al weinig diepgravend essay van René Warlomont : René Warlomont, La pensée d’Edmond Picard. Une âme moderne, Overdruk uit Journal des Tribunaux, Brussel, 1925.

8 Carlos Gits en Jan Delva, Het natuurrecht: werkelijkheid of mythe. Wijsgerige, cultuurhistorische en juridische overwegingen betreffende het recht, Gent, 2000 ; Gerard Eduard Langemeijer, De bruikbaarheid van de term « natuurrecht », Amsterdam, 1965 ; Koenraad Raes en Diederik Vandendriessche, Van Rechtswege(n). Politieke en rechtsfilosofische stromingen door de eeuwen heen, Gent, 2006 ; Guido Van Dievoet, “De ontwikkeling van de rechtswetenschappen”, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, Deel 7, Haarlem, 1980, p. 317-318 ; Fernand Van Neste, Natuurrecht. Leidraad en teksten, Antwerpen, 1993.

9 Geciteerd bij Langemeijer, De bruikbaarheid …, p. 450. Cf. Hendrik Jan Hommes, Een nieuwe herleving van het natuurrecht, Zwolle, 1961.

10 Van Neste, Natuurrecht …, p. 26.

11 Delva en Gits, Het natuurrecht …, p. 4-5.

12 Ingber, “Du droit pur …”, p. 67.

13 Ingber, “Du droit pur …”, p. 60.

14 Edmond Picard, Essai sur la certitude dans le droit naturel, Brussel, 1864.

15 Picard, Essai …, p. 6.

16 Picard, Essai …, p. 7-8 en 11.

17 Picard, Essai …, p. 15-20.

18 Picard, Essai …, p. 34.

19 Picard, Essai …, p. 34.

20 Picard, Essai …, p. 20.

21 Picard, Essai …, p. 33.

22 Picard, Essai …, p. 31.

23 Picard, Essai …, p. 36.

24 Picard, Essai …, p. 41-55.

25 Picard, Essai …, p. 61-63.

26 Picard, Essai …, p. 64-67.

27 Picard, Essai …, p. 69-70.

28 Picard, Essai …, p. 71.

29 Picard, Essai …, p. 81-104.

30 Picard, Essai …, p. 104-105.

31 Picard, Essai …, p. 106-109.

32 Picard, Essai …, p. 110-116.

33 Picard, Essai …, p. 116-120.

34 Edmond Picard, Confiteor, Brussel, Larcier, 1901, p. 95. Cf. Warlomont, La pensée …, p. 13-14.

35 In Memoriam. Manifestation du 21 décembre 1901 en l’honneur de Me Edmond Picard. Brussel, 1902, p. 54-55.

36 Edmond Picard, “La Forge Roussel”, in Edmond Picard en Napoléon D’hoffschmidt (ed.), Pandectes belges, Deel V, Brussel, 1881, p. IX-XLIII.

37 Cf. François Vermeulen, Edmond Picard et le Réveil des Lettres Belges 1881-1888. Brussel, 1935 ; Pierre Van Den Dungen. Milieux de presse et journalistes en Belgique (1828-1914), Brussel, 2005, p. 444-450.

38 Picard, “La Forge Roussel”, p. XII-XVII.

39 Picard, “La Forge Roussel”, p. XVIII-XLI.

40 Picard, “La Forge Roussel”, p. XVIII-XX. Cf. : Warlomont, La pensée …, p. 14.

41 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXII.

42 Deze opvatting was uiteraard verre van nieuw en werd ondermeer reeds vertolkt door Jean- Jacques Rousseau. Cf. Raes en Vandendriessche, Van Rechtswege(n) …, p. 78-79.

43 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXIII-XXV.

44 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXVI-XXVII.

45 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXIX-XXXII.

46 Picard, “La Forge Roussel”, p. XXXVI-XXXVII.

47 Cf. Ingber, “Du droit pur …”, p. 67-68 ; Warlomont, La pensée …, p. 19-22.

48 Picard, Confiteor, p. 99.

49 Cf. Raf De Bont, Darwins kleinkinderen: de evolutieleer in België, 1865-1945, Nijmegen, 2008.

50 Léon Vanderkindere, L’université de Bruxelles 1834-1884. Notice historique faite à la demande du Conseil d’Administration, Brussel, 1884, p. 186.

51 In Memoriam …, p. 57.

52 Edmond Picard, Le Droit Pur. Cours d’Encyclopédie du Droit. Les Permanences juridiques abstraites, Brussel, Parijs, 1899.

53 Bonnecase, Problème du droit …, p. 118-119 ; Ingber, “Du droit pur …”, p. 62-63.

54 Picard, Confiteor, p. 112.

55 Picard, Confiteor, p. 105-107 ; Andrée Despy-Meyer, “Un laboratoire d’idées :

l’Université Nouvelle de Bruxelles (1894-1919)”, in Ginette Kurgan-Van Hentenryk (ed.), Laboratoires et réseaux de diffusion des idées en Belgique (xixe-xxe siècles), Brussel, 1994, p. 51-54 ; Wim Van Rooy, “L’agitation étudiante et la fondation de l’Université nouvelle en 1894” ; in Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, VII (1976) 1-2, p. 97-241.

56 Bonnecase, Problème du droit …, p. 114.

57 Picard, Le Droit pur …, p. 69-70.

58 Picard, Le Droit pur …, p. 68-69.

59 Picard, Le Droit pur …, p. 54-58 ; Edmond Picard, “Mon Oncle le Jurisconsulte”, in Picard en d’Hoffschmidt (red.), Pandectes belges, Deel XII, Brussel, 1884, p. XV-LI.

60 Picard, Le Droit pur …, p. 58-64.

61 Picard, Le Droit pur …, p. 64-65.

62 Picard, Le Droit pur..., p. 66-68 et p. 67 (citaat) ; Bonnecase, Problème du droit …, p. 152-166 ; Bart Coppein, “ « J’ai vu ce que vous n’avez pas vu ». Droit et politique dans la pensée juridique d’Edmond Picard (1836-1924)”, in Journal des Tribunaux, 126 (2007) 6250, p. 22 ; Ingber, “Du droit pur …”, p. 64-65.

63 Picard, Le Droit pur…, p. 360.

64 Picard, Le Droit pur..., p. 363-372.

65 Picard, Le Droit pur..., p. 372.

66 Picard, Le Droit pur..., p. 372-378.

67 Picard, Le Droit pur …, p. 379-380.

68 Picard, Le Droit pur …, p. 381 ; Bonnecase, Problème du droit …, p. 166-182 ; Ingber, “Du droit pur …”, p. 5-66.

69 Bonnecase, Problème du droit …, p. 181-182.

70 Ingber, “Du droit pur …”, p. 66-68.

71 In Memoriam …, p. 58-59.

72 Edmond Picard, Les Constantes du Droit. Institutes juridiques modernes, Parijs, 1921.

73 Picard, Les Constantes …, p. IV. Cf. Bonnecase, Problème du droit …, p. 132-133.

74 Picard, Les Constantes …, p. 181.

75 Picard, Les Constantes …, p. 182-183.

76 Picard, Les Constantes …, p. 186.

77 Picard, Les Constantes …, p. 85-88. Cf. Ingber, “Du droit pur …”, p. 68-69.

78 Van Dievoet, Het burgerlijk recht …, p. 87-88 ; Heinrich Ahrens, Cours de droit naturel ou de philosophie du droit, fait d’après l’état actuel de cette science en Allemagne, Brussel, 1848, 3de editie.

79 Bouckaert, De exegetische school …, p. 209 en 230-233.

80 Bonnecase, Problème du droit …, p. 61-62.

81 Cf. Leonardus Petrus Alphonsus Maria Van Cranenburgh, Natuurrecht en positief recht, Amsterdam, 1902, p. 11-78.

82 Jean-Pascal Chazal, “Philosophie du droit et théorie du droit, ou l’illusion scientifique”, in Revue interdisciplinaire d’études juridiques, (2001) 46, p. 43-48 en p. 48 (citaat).

83 Chazal, “Philosophie du droit …”, p. 48-51.

84 Chazal, “Philosophie du droit …”, p. 51-57 ; R. Devos, Natuurrecht, Leuven, 2005, p. 69-71.

85 Tekenend in dit verband zijn bijvoorbeeld de bijzonder geringe verkoopscijfers van Le Droit pur en Les Constantes du Droit in België : Fernand Passelecq, Edmond Picard. Derniers entretiens (1921-1923), Brussel, 1949, p. 29. Alleen zijn stagiair Léon Hennebicq steunde hem onvoorwaardelijk en publiceerde over het natuurrecht talrijke artikelen in het Journal des Tribunaux. Cf. Léon Hennebicq, “Sens des mots: droit naturel et philosophie du droit”, in Journal des Tribunaux, 14 (1895) 1146, kol. 650-655.

86 Warlomont, La pensée d’Edmond Picard, p. 17-18.

87 Chazal, “Philosophie du droit…”, p. 49 ; Warlomont, La pensée d’Edmond Picard, p. 24.

88 Coppein, “ « J’ai vu ce que vous n’avez pas vu »...”, p. 21-23.

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search