Version classiqueVersion mobile

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

Histoire de la justice du Moyen-Âge au XVIIe siècle - Justitiegeschiedenis van Middeleeuwen tot 17de eeuw

Tussen droom en daad. De beperkte invloed van de centrale overheid op de rechtspraktijk in Antwerpen en Mechelen gedurende de 15de en 16de eeuw

Maarten F. Van Dijck

Texte intégral

  • 1 Maarten F. Van Dijck, Postdoctoraal onderzoeker FWO-Vlaanderen, Centrum voor Stadsgeschiedenis. Ik (...)

1Note portant sur l’auteur1

1. Het gewicht van een historiografische erfenis

  • 2 Robert Muchembled, Le temps des supplices. De l’obéissance sous les rois absolus, xve-xiie siècles (...)
  • 3 Raoul Charles Van Caenegem, Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de (...)
  • 4 Raoul Charles Van Caenegem, “Misdaad en straf in de Middeleeuwen”, in Millenium, 17, 2003, p. 101- (...)
  • 5 Wim P. Blockmans en Walter Prevenier, In de ban van Bourgondië, Haarlem, Fibula, 1988, p. 122; Wim (...)

2Doorgaans wordt het vroegmoderne staatsvormingsproces verantwoordelijk geacht voor een aantal cruciale veranderingen in het strafrecht2. De eminente Vlaamse strafrechtshistoricus Raoul Van Caenegem schreef bijvoorbeeld over de ontwikkeling van het centrale strafrecht vanaf de elfde eeuw: « de vorstelijke bestraffingswil, de groeiende intensiteit van de staatsvervolging aller misdrijven is de krachtige motor geweest, de dwangidee die de grote veranderingen in het strafproces heeft aangedreven. »3 In een recent artikel nuanceerde deze auteur een aantal van zijn oorspronkelijke ideeën over het verband tussen staatsvorming en strafrecht, maar de auteur blijft nog steeds vasthouden aan de uiteindelijke triomf van het vorstelijke strafrecht4. Specialisten van het Bourgondische en Habsburgse staatsvormingsproces beschouwen de hervorming van het strafrechtsysteem als één van de steunpunten voor de vorstelijke centralisatiepolitiek van de vijftiende en zestiende eeuw. Deze historici halen de invoering van gewestelijke beroepshoven en de oprichting van de Grote Raad doorgaans aan als voorbeelden van de groeiende invloed van de centrale staat5.

  • 6 Florike Egmond, “De hoge jurisdicties van het 18e-eeuwse Holland”, in Holland, 19, 1987, p. 132 ; (...)

3Deze bijdrage wil een andere visie op het laatmiddeleeuwse strafrecht verdedigen. Het discours over de centralisering van de rechtspraak tijdens de vijftiende en zestiende eeuw is immers één van de vele erfenissen van de negentiende-eeuwse geschiedschrijving. Een traditie van invloedrijke lokale rechtbanken paste toen niet binnen de ideologie van de opkomende nationale staat. Daarom werden de plaatselijke rechtbanken afgeschilderd als ‘primitieve’ instellingen, terwijl centrale hoven als een teken van vooruitgang, modernisering en bureaucratisering werden gezien6. Het belang en de degelijkheid van de bestaande historiografie staat buiten kijf, maar dit artikel wil aantonen dat de tegenstelling tussen centraal en stedelijk strafrecht minder dramatisch was dan soms wordt beweerd. Om dit punt te onderbouwen zal het strafrecht, in het bijzonder in Antwerpen en Mechelen, worden onderzocht.

2. Het stedelijke recht en de ontwikkeling van het strafrecht tijdens de late middeleeuwen

  • 7 Philippe Godding en Jacobus T. Smidt, “Evolutie van het recht in samenhang met instellingen”, in A (...)
  • 8 In 1383 werden aan deze keuren een bepaling toegevoegd door de schout en de schepenen. Daaruit kun (...)
  • 9 Dirk Van Den Auweele, “De evolutie van het recht in het Zuiden, 12de-14de eeuw”, in Algemene Gesch (...)
  • 10 Brussel verkreeg het recht om zelf wetten in te stellen officieel in 1291. Rond diezelfde periode (...)

4Het Brabantse strafrecht werd niet door de centrale overheid geïntroduceerd tijdens de late middeleeuwen, maar ontstond voor een groot stuk in de steden. Het Mechelse strafrecht -dat door de geografische en politieke positie van deze stad als Brabants mag worden aanzien -werd in 1342 op initiatief van de stadsmagistraat voor het eerst op schrift gesteld, nadat de gerechtelijke archieven van de stad door een brand waren vernietigd7. De oudste Antwerpse keuren dateren eveneens uit de veertiende eeuw8. Verder is een rechtsaantekening bekend van het Antwerpse gewoonterecht uit de periode 1405-14079. De vorst kon dit costumiere recht aanvullen door ordonnanties uit te vaardigen, maar die wetgevende activiteit was niet alleen een vorstelijk recht. De stedelijke magistraat -die tevens als lokale rechtbank fungeerde -mocht eveneens verordeningen afkondigen. In principe moesten ze daarvoor de toestemming vragen van de lokale gerechtsofficier, maar in de praktijk was dat zelden het geval. Vóór het midden van de vijftiende eeuw was de invloed van de centrale overheid in elk geval vrij gering op dit vlak10.

  • 11 De Longé, Coutumes …, p. 82.
  • 12 Louis T. Maes, Vijf eeuwen stedelijk strafrecht: bijdrage tot de rechts-en cultuurgeschiedenis der (...)
  • 13 Cauchies, “Services publics…”, p. 644-647 ; Van Den Auweele, “De evolutie…”, p. 155.
  • 14 Blockmans, “De vorming…”, p. 99-100.

5De veertiende-eeuwse Antwerpse costuimen bevestigden het stedelijke recht om straffen op te leggen aan misdadigers11. De Corebrief van de stad Mechelen uit 1310 kende de schepenen zelfs het recht toe ook over misdaden te oordelen die niet in het opgetekende gewoonterecht waren neergeschreven. De tekst bepaalde het volgende: « alderhande maniren van mesdaden, die in desen brief niet bescreven en siin, solen ghegroet worden bi scepenen, elc na sinen gheliicsten »12. Naast de bevoegdheid om met eigen ordonnanties het stedelijke gewoonterecht aan te vullen, mochten de Brabantse schepenen dus duidelijk alle misdaden binnen hun territorium berechten13. Tijdens de jaren dertig van de zestiende eeuw koesterde de centrale overheid de ambitie om alle lokale rechtsgewoontes in de Nederlanden te laten optekenen en goedkeuren, maar de registratie van de costuimen verliep niet erg vlot. Het voornemen van de centrale overheid om de lokale rechtsregels op te tekenen, werd doorkruist door het particularisme van de lokale besturen. Dat leidde er toe dat de Geheime Raad slechts een twintigtal plaatselijke costuimen had gehomologeerd in 157914.

  • 15 Raymond Van Uytven, “Burgerrecht en stedelijke instellingen”, in Jan Van Der Stock (ed.), Stad in (...)
  • 16 Egmond, “Fragmentatie…”, p. 9-20.
  • 17 Fred Stevens, “Il y aura un code pour tout le royaume. La codification du droit pénal dans le terr (...)
  • 18 De Longé, Coutumes…, p. 86, 132.
  • 19 Jos Monballyu, “Het onderscheid tussen de civiele en de criminele en de ordinaire en de extraordin (...)
  • 20 Philippe Godding bestudeerde de stedelijke wetgeving in Brussel, maar een overzicht van de strafre (...)

6Pas na 1611 werden de meeste lokale rechtsregels opgetekend15. Het strafrechtssysteem bleef -ondanks een aantal overal geldende principes -lokaal van karakter16. Zelfs de achttiende-eeuwse pogingen van Jozef II om een uniform strafrecht te introduceren mislukten totaal in de Zuidelijke Nederlanden. Pas met de komst van de Fransen in 1791 werd manu militari een geschreven en eenvormig strafrecht opgelegd17. De centrale overheid stond gedurende de vroegmoderne periode in Brabant machteloos tegen de onwil van de lokale besturen. De goedkeuring van de lokale rechtsregels toonde in feite al de onmacht van de centrale overheid aan om zelf rechtsregels op te leggen. Bovendien druisten de goedgekeurde costuimen soms regelrecht in tegen de belangen van de centrale overheid. De Antwerpse costuimen van 1545 herhaalden expliciet het in de veertiende eeuw vastgelegde principe dat noch de drossaard van Brabant noch enig ander vorstelijk ambtenaar iemand in de stad mochten gevangen nemen. Enkel de schout -die tot de lokale stedelijke elite behoorde -mocht misdadigers binnen de stad oppakken. Andere vorstelijke gerechtsofficieren mochten al evenmin als eiser optreden voor een Antwerpse rechtbank. Enkel de gerechtsdienaren in de stad hadden hiertoe de bevoegdheid18. In civiele processen wisten de centrale rechtbanken -zoals de Grote Raad en de Raad van Brabant -aan belang te winnen, maar de criminele rechtspraak en het strafrecht bleven een stedelijke aangelegenheid tot aan het einde van het Ancien Régime. Bij criminele vervolgingen voor het stedelijke gerecht was een beroep voor een centrale rechtbank doorgaans onmogelijk19. Philippe Godding toonde weliswaar aan dat de centrale overheid zich vanaf de zestiende eeuw steeds meer mengde met de stedelijke wetgeving, maar over de concrete rechtspraktijk zijn bijna geen gegevens voorhanden20.

  • 21 Van Caenegem, Geschiedenis van het strafprocesrecht…, p. 330-331.
  • 22 Die visie is nog steeds terug te vinden bij een aantal historici: Jan Dumolyn: “The Legal Repressi (...)
  • 23 H. De Ridder-Symoens, “Conseils juridiques et monde universitaire au xve siècle. Une étude prosopo (...)
  • 24 Godding, “Liste chronologique...”, p. 342-356.

7Ondanks de opkomst van de centrale staten tijdens de late middeleeuwen bleef het stedelijke strafrecht erg belangrijk. Opnieuw tonen de Brabantse bronnen aan dat het verschil tussen het stedelijke en het vorstelijke strafrecht soms erg gering was. Volgens Van Caenegem -maar ook bij andere auteurs zoals Muchembled is deze mening terug te vinden -bestond er een essentieel verschil in de finaliteit van het stedelijke en het vorstelijke strafrecht: de stedelijke gemeenschap zou zich in de eerste plaats op het handhaven van de orde en rust in de stad hebben gericht. Het vorstelijke strafrecht daarentegen beschouwde misdaden eerder als vergrijpen tegen de vorstelijke autoriteit21. Het stedelijke recht werd door historici bijna steevast met het gewoonterecht geassocieerd, terwijl geleerd recht altijd in één adem werd genoemd met het vorstelijke recht22. In de recente historiografie wordt echter steeds meer gesuggereerd dat er tijdens de vijftiende en zestiende eeuw een symbiose ontstond tussen gewoonterechtelijk en geleerd recht23. Rechtshistorici zoals Philippe Godding wezen al langer op het samengaan van stedelijk en vorstelijk recht. Het stedelijke strafrecht bestond immers uit ordonnanties van de Brabantse hertog en van de stedelijke schepenbank24.

  • 25 Marc Boone, “Les juristes et la construction de l’État bourguignon aux Pays-Bas. État de la questi (...)
  • 26 Piet Avonds, Brabant tijdens de regering van Hertog Jan III (1312-1359). Land en instellingen, Bru (...)
  • 27 Philippe Godding, “Le Conseil de Brabant sous Philippe le Bon. L’institution et les hommes”, in Ro (...)

8Het Romeinse recht was niet alleen een privilege van de vorstelijke raadsheren. Ook in stedelijke milieus apprecieerde men deze systematische benadering van de rechtsleer. Om tot een coherent en goed rechtsstelsel te komen, beriepen de steden zich al erg vroeg op principes uit het geleerde, Romeinse recht. In de costuimen van verschillende steden zijn daarom passages terug te vinden die steunen op het Romeinse recht. Bij het begin van de Bourgondische periode hadden zelfs al heel wat kleine steden universitair geschoolde juristen in dienst. In tegenstelling tot de stedelijke rechters -met name de schepenen -hadden de meeste vorstelijke gerechtsofficieren geen universitaire opleidingen genoten25. Aan het begin van de veertiende eeuw had slechts 4 percent van alle raadsheren van de hertogen van Brabant een universitaire vorming als jurist gekregen26. Nadien steeg dit percentage, maar de rechtspleging aan de Raad van Brabant werd evenzeer beïnvloed door principes uit het stedelijke gewoonterecht als uit het Romeinse recht27.

  • 28 Maes, Vijf eeuwen…, p. 700.
  • 29 Marc Boone, “Armes, coursses, assemblees et commocions. Les gens de métiers et l'usage de la viole (...)

9Ook het bestraffende optreden -met name het opleggen van dood-en lichaamsstraffen in de plaats van boetes of strafbedevaarten -was geen exclusief kenmerk van het vorstelijke strafrecht, zoals in het verleden vaak werd aangenomen. Het stedelijke strafrecht voorzag evengoed lichaamsstraffen. Het best komt dit tot uiting in de reeds genoemde Corebrief van de stad Mechelen uit 1310. Uit deze rechtsoptekening blijkt duidelijk dat het stedelijke recht dood-en lichaamsstraffen oplegde bij bepaalde misdaden. Op het luiden van de stormklok zonder toestemming van de communiemeesters stond volgens de Corebrief de doodstraf28. Volgens het stedelijke strafrecht moesten de belangrijkste protagonisten van opstanden met andere woorden terecht worden gesteld. Het luiden van deze symbolische klok behoorde tijdens de late middeleeuwen immers tot het rituele repertoire van de stedelijke opstanden29.

  • 30 Vergelijk met de gelijkaardige bepalingen in het goed onderzochte Vlaamse grafelijke strafrecht ui (...)
  • 31 Maes, Vijf eeuwen…, p. 700-706.
  • 32 Marie-Charlotte Le Bailly, “Un cas particulier de lèse-majesté: les injures verbales contre le Con (...)
  • 33 Fernand Vanhemelryck, “Recht en rechtspraak in de 12e en 13e eeuw”, in Raoul Bauer et al. (ed.), B (...)

10Verder bepaalde het Mechelse recht dat daders van brandstichting, diefstal, doodslag, huisvredebreuk, zoenbreuk en verkrachting met de dood moesten worden bestraft. Godslasteraars en liefhebbers van kansspelen kwamen aan het schavot terecht30. Aan beledigingen of geweld tegen stedelijke ambtenaren tilde de stedelijke overheid eveneens erg zwaar. Dood-en lichaamsstraffen werden in het vooruitzicht gesteld van daders van dergelijke vergrijpen31. Op dat vlak vertoonde het stedelijke strafrecht dus een aantal gelijkenissen met de notie van lèse majesté uit het vorstelijke strafrecht32. Nochtans was de Mechelse Corebrief van 1310 een uiting van het stedelijke recht, opgesteld door de schepenen en communiemeesters. Wel is het belangrijk op te merken dat dergelijke lichaamsstraffen geen exclusief stedelijk fenomeen waren. Ook de oudere dertiende-eeuwse landkeuren, die door de hertog op vraag van de bevolking waren uitgevaardigd, bevatten zware lichaamsstraffen voor misdadigers op het Brabantse platteland33.

  • 34 De steden maakten in die periode gebruik van de zwakke positie van de Brabantse hertogen om hun po (...)
  • 35 Stadsarchief Antwerpen (Verder SAA), nr. V 234, f° 33v°.
  • 36 Le Bailly, “Un cas particulier…”, p. 97-113 ; Filip Wielant, Corte instructie in materie criminele(...)

11In een aantal gevallen is het duidelijk dat de grote Brabantse steden onderling samenwerkten en een gezamenlijk strafrechterlijk beleid organiseerden. In 1334 kregen de grote Brabantse steden in elk geval de bevoegdheid om toezicht uit te oefenen op het functioneren van de hertogelijke gerechtsofficieren. Een eeuw later waren de machtsverhoudingen in Brabant nog meer in het voordeel van de grote steden komen te liggen34. Het overwicht van de grote steden blijkt uit enkele vonnissen die ze gezamenlijk uitspraken. Als voorbeeld kan het geval Peter van Driemillen worden genomen die in 1427 tot een boete van 24 kronen en een strafbedevaart naar Compostella werd veroordeeld, nadat hij de Brabantse hoofdsteden -op dat moment waren dat er drie: Antwerpen, Brussel en Leuven -had beledigd. De helft van de boete ging naar de grote Brabantse steden35. In de praktijk behandelden de Brabantse hoofdsteden gevallen die de vorstelijke legisten later als lèse majesté zouden omschrijven36.

3. De beperkte invloed van het vorstelijke strafrecht

  • 37 Zie over de regalia: Piet Leupen, Keizer in zijn eigen rijk. De geboorte van de nationale Staat, A (...)
  • 38 Wim P. Blockmans, “«Crisme de leze magesté ». Les idées politiques de Charles le Téméraire”, in Du (...)

12De beperkte invloed van het vorstelijke strafrecht komt nog duidelijker naar voor bij het bestuderen van de bestraffing van de zogenaamde ‘voorbehouden gevallen’. Dit waren misdaden afgeleid van de vorstelijke regalia uit de middeleeuwen37. Door verschillende misdaden -zoals het beledigen van vorstelijke ambtenaren, ketterij en muntmisdaden -te herdefiniëren als misdaden tegen de prins zelf, veranderde het strafrechterlijke apparaat fundamenteel volgens de historici van het staatsvormingsproces. Traditioneel leggen historici ook de nadruk op het groeiende aantal gevallen van majesteitsschennis dat door de vorstelijke rechtbanken werd vervolgd. Doordat dit soort vergrijpen theoretisch gezien rechtstreeks tegen de vorst zelf was gericht, had de centrale overheid er immers alle belang bij deze misdaden streng aan te pakken38.

  • 39 Wielant, Corte instructie…, p. 183.
  • 40 Guido Marnef, Antwerp in the Age of the Reformation: Underground Protestantism in a Commercial Met (...)

13De Vlaamse legist Filips Wielant definieerde majesteitsschennis in de zestiende eeuw als volgt: « Crime de lese majeste zyn tweerande, te wetene, deene es jeghen de godlycke majeste, ende dander es jeghen de tydelycke majesté »39. Ketterij en andere religieuze delicten werden dus beschouwd als een vorm van majesteitsschennis. Nochtans toonde Guido Marnef aan dat van de 302 vervolgde ketters in Antwerpen tijdens de periode vóór 1566 er (bijna) geen enkele voor een centrale rechtbank verscheen. De Antwerpse magistraat verzette zich met succes tegen de inmenging van de centrale overheid op het vlak van de vervolging van ketters. Inquisitoren waren niet welkom in de stad en daarom moest de centrale overheid zijn ketterordonnantie van 1550 herzien. Samen met de andere Brabantse steden aanvaardde de Antwerpse magistraat geen inmenging van buitenaf. De berechting van ketters bleef tot 1566 een lokale aangelegenheid40.

  • 41 Marnef, Antwerp…, p. 118-121.

14Door de komst van de hertog van Alva veranderde de situatie grondig. In 1567 richtte de centrale overheid de Raad van Beroerten op om de schuldigen van de Opstand in 1566 te straffen. Vier jaar later introduceerden de Brusselse autoriteiten de Raad van Justitie. Beide instellingen hadden wel heel wat invloed op het lokale vlak. Tussen 1567 en 1577 kwamen in Antwerpen 158 ketters voor de Raad van Justitie en nog eens 196 beklaagden werden veroordeeld door de Raad van Beroerten. Dat wil niet zeggen dat de lokale rechtbank helemaal geen bevoegdheid meer had om ketters te vervolgen. In totaal velde de Antwerpse Vierschaar nog een vonnis over 265 andersdenkende gelovigen tussen 1567 en 1577. Daarnaast kwamen er nog 89 vermeende ketters bij andere hoven terecht zoals de provinciale Raad van Brabant. Dat wil zeggen dat de impact van de lokale rechtbank bij de berechting van ketters was geslonken tot 37 percent van alle bestraffingen41.

  • 42 Marnef, Antwerp…, p. 119-123.
  • 43 Charles Kerremans, Étude sur les circonscriptions judiciaires et administratives du Brabant et les (...)

15Dat cijfer is echter een vertekening van de realiteit, want de meeste personen die door de Raad van Beroerten werden bestraft, waren al uit het land vertrokken. In feite ging het in deze gevallen niet om ‘werkelijke’ processen. Het waren veroordelingen bij verstek. Indien de veroordelingen bij verstek uit de berekening worden gelaten, stijgt het aandeel van de lokale Antwerpse rechtbank terug naar 52 percent. Het is bovendien belangrijk om op te merken dat de Raad van Beroerten en de Raad van Justitie twee uitzonderingsrechtbanken waren die al snel terug werden opgedoekt. De Raad van Justitie werd afgeschaft in 1575 en een jaar later verdween ook de Raad van Beroerten van het toneel. De centralisatie als gevolg van de kettervervolging was dus geen lang leven gegund. Guido Marnef concludeerde daarom dat de vervolging van religieuze delicten al bij al een lokale aangelegenheid bleef42. Dat de centrale rechtbanken zo weinig invloed hadden in Antwerpen is opvallend, want de Habsburgse vorsten hadden van de Brabantse hertogen ook alle rechten over de Brabantse hoofdsteden overgeërfd. De vorst kon in Antwerpen, Brussel, ’s-Hertogenbosch en Leuven in theorie zijn macht ten volle laten gelden omdat hij ook heer van deze steden was en er bijgevolg de hoge justitie bezat43. Vanuit dat perspectief is de geringe invloed van het vorstelijke strafrecht in Antwerpen nog opmerkelijker.

  • 44 Le Bailly, “Un cas particulier …”, p. 97-113.
  • 45 Maes, Vijf eeuwen…, p. 555-556.
  • 46 Maes, Vijf eeuwen…, p. 647.

16Beledigingen van vorstelijke ambtenaren werden eveneens als een vorm van majesteitsschennis aanzien vanaf de vijftiende eeuw. In principe behoorde dit delict daarom tot de bevoegdheid van de gewestelijke en centrale rechtbanken44. In de praktijk werden dergelijke vergrijpen doorgaans door de stedelijke rechtbanken vervolgd. Sterker zelfs, er zijn een aantal voorbeelden bekend waarbij deze delicten zelfs niet in de rekeningen van de vorstelijke gerechtsofficieren werden vermeld, waardoor de centrale overheid geen deel van de opgelegde boete kreeg. De Mechelse schepenen veroordeelden bijvoorbeeld in 1442 een vrouw die gewelddadig was uitgevallen tegen een hertogelijk dienaar45. In 1493 moest Jan Van der Gracht als straf op strafbedevaart naar Cyprus, omdat hij zich had verzet tegen de schout en de schepenen. Verder veroordeelde de stedelijke magistraat hem tot een zware boete. Volgens het vonnis kwam de helft van dit bedrag aan de vorst toe, maar in de praktijk hield de stad het bedrag gewoon voor zichzelf. Het geval kwam nooit in de schoutsrekeningen terecht46. Doordat de zaak enkel in de stedelijke correcties werd genoteerd, is het dus zelfs goed mogelijk dat de centrale overheid nooit lucht van de zaak kreeg.

  • 47 Maes, Vijf eeuwen…, p. 660.
  • 48 Jan Van Rompaey, De Grote Raad van de Hertogen van Boergondië en het Parlement van Mechelen, Bruss (...)

17De zaak tegen Jan Van der Gracht kan nog gezien worden als een grensgeval, omdat hij zich niet alleen tegen een vorstelijk ambtenaar -met name de schout -had verzet, maar ook de stedelijke schepenen had beledigd. Dat was echter niet het geval bij het delict dat de Mechelse schoenmaker Jan Oom in 1509 pleegde. Jan moest een strafbedevaart naar Rome afleggen, omdat hij zich onbetamelijk had gedragen tegenover de president van de Grote Raad van Mechelen. Opnieuw kwam de zaak enkel voor de stedelijke schepenbank terecht. Die verklaarde overigens dat Jan Oom op 11 april 1510 een bewijs had binnengebracht waaruit bleek dat hij ook daadwerkelijk op bedevaart was geweest47. Het is opmerkelijk dat deze zaak voor de Mechelse schepenen kwam, want vergrijpen tegen leden van de Grote Raad werden -begrijpelijkerwijs -normaal door de Grote Raad zelf behandeld48. Mogelijk gold hier het stedelijk privilege dat burgers enkel voor de eigen, stedelijke rechtbank mochten verschijnen, maar dan nog is het opvallend dat het Mechelse recht boven het vorstelijke recht stond.

  • 49 Maes, Vijf eeuwen…, p. 656.
  • 50 Van Rompaey, De Grote Raad…, p. 272-273.

18Zelfs misdrijven tegen leden van het hof te Mechelen kwamen bij momenten gewoonweg bij de stedelijke rechtbank terecht. Dat was bijvoorbeeld het geval met het delict dat Hennen vander Hoffstadt in 1501 tegen « eenen van den hove » had gepleegd. Hennen moest volgens het vonnis een bedevaart naar Milaan ondernemen of een boete betalen voor zijn overtreding49. Opnieuw is het opvallend dat deze zaak voor de Mechelse schepenbank kwam. Leden van de hofhouding -hoe gering hun positie ook was -vielen traditioneel onder de bescherming van de centrale hoven. In dit geval had Hennen vander Hoffstadt in feite voor de Grote Raad van Mechelen moeten verschijnen50. Dat was echter niet het geval. Opnieuw trok de stedelijke overheid de zaak naar zich toe en is er van het voorval zelfs niets terug te vinden in de rekeningen van de Mechelse schout.

  • 51 Zie voor een aantal voorbeelden: Algemeen Rijksarchief Brussel (Verder ARA), Rekenkamer, registers (...)
  • 52 Maes, Vijf eeuwen…, p. 660.
  • 53 J. Th. De Smidt En E.I. StRUBBE, Chronologische lijsten van de Geëxtendeerde sententiën en procesb (...)

19De lijst van sententiën van de Grote Raad van Mechelen bevatte tussen 1485 en 1569 vreemd genoeg geen enkel voorbeeld van beledigingen of geweldplegingen tegen vorstelijke ambtenaren in Mechelen. De Mechelse schepenbank behandelde in diezelfde periode daarentegen 75 soortgelijke gevallen. Leden van het hof, ambtenaren van de Munt, vorstelijke gerechtsofficieren en soldaten stapten bij geweldplegingen of beledigingen steeds naar de Mechelse schepenbank, ondanks de nabijheid van de Grote Raad van Mechelen51. Het lijkt nochtans onwaarschijnlijk dat hovelingen er zich niet van bewust waren dat hun zaak eigenlijk tot de voorbehouden gevallen van de vorstelijke rechtbanken behoorden. Bij het aangehaalde geval uit 1509 stemde zelfs de president van de Grote Raad erin toe om zijn zaak voor de lokale schepenbank te behandelen52. Het is des te meer opvallend dat raadsheren van de Grote Raad wel zaken doorstuurden naar de Mechelse schepenbank wanneer zij zich niet bevoegd achtten, terwijl de lokale rechtbanken het omgekeerde niet deden53.

  • 54 Joanna Van Der Heyden, Misdaad in Antwerpen. Een onderzoek naar de criminaliteit in de periode 140 (...)
  • 55 SAA, nr. V 234, f° 175r°.
  • 56 ARA, Rekenkamer, registers, nrs. 12.904-12.907 ; SAA, nrs. V 234 – V 236.
  • 57 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 420v°.
  • 58 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.906, f° 354r°.
  • 59 Marnef, Antwerp…, p. 87.

20Ook in Antwerpen behandelde de stedelijke schepenbank heel wat voorbehouden gevallen. Heine van der Ryt moest bijvoorbeeld in 1404 op last van de Antwerpse magistraat op bedevaart naar Keulen nadat hij « hem tanderen tiden rebel ghemaect heeft jeghen den Heere»54. In 1503 moest Adriaen De Coeckbackere een bedevaart naar Rocamadour afleggen omdat hij een dienaar van de koning had geslagen. De zaak kwam net als de Mechelse voorbeelden enkel in de lijst met stedelijke correcties voor. In de Antwerpse schoutsrekeningen zijn geen sporen van dit geval terug te vinden55. De schepenbank behandelde net als in Mechelen een groot aantal gevallen van geweldpleging tegen ambtenaren. In totaal ging het om 167 gevallen56. Zelfs gevallen van oproer en majesteitsschennis stuurden de stedelijke rechters niet naar de centrale rechtbanken door. In 1543 moest oudkleerkoper Hendrick Verhagen een bedevaart naar Halle afleggen omdat hij « zekere afdragende woorden gesproken heeft tenderende tot diminutien vander eeren ende hoocheyt ons genedichs heeren des keysers »57. Robert Dubriel werd door het Antwerpse gerecht in 1565 ter dood veroordeeld omdat hij met stenen was beginnen gooien bij de terechtstelling van een ketter en zo een oproer onder de bevolking in de hand had gewerkt58. De actie van Dubriel had veel commotie veroorzaakt omdat hij de Antwerpse schout en zijn helpers onder een regen van stenen had bedolven59.

  • 60 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.906, f° 213v°.
  • 61 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.907, f° 29v°.
  • 62 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.907, f° 4v°-5r°.

21De Antwerpse timmerman Anthonis Pieterssone moest aan de stedelijke magistraat om vergiffenis vragen voor « zekere afdragendene ende seditieuse woorden int openbaer by hem gesproken daer vuyt onder tgemeyn volck beruerte hadde mogen geschieden »60. In 1569 werd een zekere Hans -die door zijn vrienden Vossenholle werd genoemd -door de Antwerpse schepenbank voor eeuwig uit de stad verbannen, omdat hij de drukker was van « diverssche quaede, seditieuse ende oproerighe boecken, liedekens, refereynen ende dier gelijcke »61. Ook Wynant Block kwam voor de stedelijke rechtbank terecht omwille van zijn opstandig gedrag. Tijdens het jaar van de Beeldenstorm was hij de aanvoerder geweest van 30 rebellen die geschut hadden gestolen van de stadsverdediging en daarmee het Sint-Michielsklooster wilden bezetten. De stadsmagistraat oordeelde dat Wynant moest worden opgehangen. Van zijn medeplichtigen is nergens sprake62.

  • 63 Dumolyn, “’The Legal Repression …”, p. 489-507.
  • 64 Birgit Houben, Antwerpens verzet tegen de centrale macht in 1659, Gent, Universiteit Gent (onuitge (...)

22Het is opvallend dat dergelijke gevallen van opstandig gedrag door de lokale rechtbanken werden behandeld. De legisten in dienst van de centrale overheid hadden deze misdaden immers als vergrijpen tegen de vorstelijke autoriteit bestempeld. In principe vielen dergelijke gevallen daarom uitsluitend onder de bevoegdheid van de centrale rechtbanken63. Het gezag van de vorstelijke rechtbanken maakte dus nog niet zoveel indruk tijdens de vijftiende en zestiende eeuw. Bovendien zijn er aanwijzingen dat dit ook daarna nog zo was. Na een Antwerpse opstand in 1659 werden de voornaamste opstandelingen door de Raad van Brabant uit de stad verbannen, maar uit een brief van diezelfde rechtbank aan de Antwerpse schout en stadsmagistraat blijkt dat de stedelijke autoriteiten in feite niets ondernamen om deze veroordelingen in de praktijk om te zetten. De Raad van Brabant schreef dat het « een groote misachtinghe van ons ende van de justitie van onsen raede » was dat de verbannen personen nog in Antwerpen rondliepen, maar zowel de Antwerpse schout als de magistraat tolereerden dat een aantal van de veroordeelde opstandelingen nog publieke functies in de stad uitoefenden. Pas na veel druk vanuit Brussel en het sturen van troepen naar Antwerpen, voerde de magistraat het vonnis van de Raad van Brabant uit64.

  • 65 Philippe Godding, Le Conseil de Brabant sous le règne de Philippe le Bon (1430-1467), Brussel, Pal (...)
  • 66 Wielant, Corte instructie…, p. 80-81 en p. 190-191.

23Muntmisdaden zijn een ander typisch voorbehouden geval. Volgens een notitie van Goswin van der Ryt -kanselier van de Raad van Brabant in de vijftiende eeuw behoorde de vervolging van valsmunterij tot de bevoegdheden van de Raad van Brabant65. Uit de Corte instructie in materie criminele van de jurist Filips Wielant blijkt dat niet alle soorten van valsmunterij als majesteitsschennis werden beschouwd. Enkel het effectief namaken van munten was een daad van lèse majesté. Wie onwetend valse munten uitgaf, liep slechts een lichte straf op. Zelfs diegenen die valse munten met voorbedachten rade opkochten of diegenen die edelmetaal van munten afschraapten, pleegden geen majesteitsschennis. Zij werden door het gerecht wel als dieven aanzien66.

  • 67 SAA, nr. V 234, f° 31r°.
  • 68 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 15.665-15.668, passim.
  • 69 Placcaerten ende ordonnantiën vande Hertoghen van Brabandt, princen van dese Nederlanden (Verder P (...)
  • 70 Peeter Joseph Van Setter, “Index der Gebodboeken, berustende ter Secretary der stad Antwerpen, beg (...)

24Vermits niet alle muntmisdaden als vergrijpen tegen de vorst werden beschouwd, is het op zich niet verwonderlijk dat heel wat muntdelicten in de Antwerpse schoutsrekeningen voorkomen en niet centraal werden berecht. Toch is het opvallend dat nogal wat zaken in de stedelijke correctielijsten zijn terechtgekomen. Zo werd Willem van den Putte in 1427 door de Antwerpse schepenbank veroordeeld tot een bedevaart naar ’s-Hertogenbosch, een typisch stedelijke straf, voor een niet nader gespecificeerd muntdelict67. De Mechelse schout vervolgde slechts een beperkt aantal gevallen van valsmunterij tijdens de vijftiende en zestiende eeuw, maar Antwerpen bleek een echt centrum van valsmunterij te zijn68. De drukke handelsactiviteiten in Antwerpen trokken heel wat valsmunters aan. De Scheldestad was tijdens de zestiende eeuw onder andere de draaischijf van een internationale zwendel in valse Portugese munten69. De stedelijke magistraat vaardigde daarom tijdens de jaren zestig van de zestiende eeuw verschillende ordonnanties uit waarin de burgers werden aangemaand alle mogelijk informatie over deze muntzwendel aan het gerecht over te maken70.

  • 71 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 15.665, rekening 1496, f° 9v°.
  • 72 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12906, f° 398v°-400r°.
  • 73 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.906, f° 72v°-73r°.

25Uit de rekeningen van de Antwerpse en Mechelse schout blijkt duidelijk dat de lokale gerechtsofficieren in theorie niet bevoegd waren voor muntdelicten. Bij de controle van de rekening van de Mechelse schout in 1496 schrapte de Rekenkamer immers een inkomstenpost die verwees naar een compositie voor een muntmisdaad71. Toen de Antwerpse schout in 1567 voor de zoveelste keer een compositie sloot met een valsmunter, verklaarde de Brusselse Rekenkamer dat de schout dergelijke overeenkomsten in de toekomst niet meer mocht sluiten zonder advies vanuit Brussel. Muntdelicten behoorden volgens de Rekenkamer niet tot de schout zijn bevoegdheid72. Ondanks het verzet van de Rekenkamer, werden vele valsmunters niet aan de centrale rechtbanken overgeleverd. In 1548 besliste de Antwerpse schepenbank eigenhandig om de Engelsman Thomas Dalton te laten ophangen omdat hij valse munten had gegoten. Nochtans ging het hier duidelijk om een geval van lèse majesté want Dalton had de valse munten zelf vervaardigd73. Volgens de definitie van Filips Wielant moest deze valsmunter dus eigenlijk door een vorstelijke rechtbank worden veroordeeld (cf. supra).

  • 74 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 202r°, 222v°.
  • 75 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 304r°-304v°.
  • 76 Zie bijvoorbeeld: ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 427r°.
  • 77 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12906, f° 129v°.

26In de meeste gevallen ging het gewoon om het uitgeven van valse munten. Dat gebeurde volgens de gerechtelijke bronnen doorgaans ‘onnozel’ en zonder kwaad opzet74. Toch behandelde de Antwerpse schout ook zwaardere gevallen. In 1537 protesteerde de Brusselse Rekenkamer bijvoorbeeld tegen het feit dat de Antwerpse magistraat de valsmunter Willem de Vere ter dood had veroordeeld75. De gerechtelijke bronnen vermeldden in een aantal gevallen duidelijk dat de « burgermeesteren ende scepenen van Antwerpen » de opdracht tot de vervolging van muntdelicten gaven en niet de centrale overheid. Daarbij verwezen ze soms wel naar de vorstelijke muntordonnanties76. De stedelijke magistraat sloeg de vele aanmaningen van de Brusselse Rekenkamer in de wind en bleef zelf oordelen over zware zaken van valsmunterij. In 1552 lieten de Antwerpse schepenen bijvoorbeeld Jehan Barrewin van Tours ophangen77.

  • 78 Van Setter, “Index …”, p. 292.
  • 79 Erik Aerts, “Muntkamer (ca. 1425-1749)”, in Erik Aerts et al. (ed.), De central overheidsinstellin (...)
  • 80 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.907, f° 25r°.
  • 81 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 223r°.

27Slechts in een aantal gevallen leverde de Antwerpse magistraat daders van muntdelicten uit aan de centrale overheid. In 1568 verspreidde de Antwerpse overheid maar liefst driemaal het signalement van Servaes Baenst die zich in de stad schuldig had gemaakt aan valsmunterij78. Die aanpak wierp vruchten af want Servaes werd vrij snel opgepakt. Ditmaal droeg de stad haar gevangene over aan de muntmeester-generaal van de Munt te Gent. Deze ambtenaar beschikte immers over een aantal gerechtelijke bevoegdheden inzake de vervolging van valsmunters79. Uiteindelijk werd Servaes Baenst levend gekookt omwille van zijn misdaden80. De uitlevering van deze valsmunter was echter eerder uitzondering dan regel. Enkel in 1533 was dergelijke overdracht al voorgekomen toen een veroordeelde valsmunter het vonnis van de Antwerpse schepenbank bij de Raad van Brabant betwistte81. De meeste muntmisdaden werden echter lokaal berecht (zie grafiek 1).

Grafiek 1: Evolutie van het aantal vervolgde muntmisdaden in Antwerpen per instelling (1485-1569)

Grafiek 1: Evolutie van het aantal vervolgde muntmisdaden in Antwerpen per instelling (1485-1569)

4. Op zoek naar verklaringen

  • 82 Berekend op basis van: Etienne Scholliers, “Prijzen en lonen te Antwerpen (15de en 16de eeuw)”, in (...)
  • 83 PVB, deel II, boek III, titel I, hoofdstuk I, p. 473-480.
  • 84 Het Antwerpse gerecht maakt geen melding van overtredingen van gerechtsofficieren en ook de Raad v (...)
  • 85 Eddy Put, “Raad van Brabant (ca. 1430-1795)”, in Raymond Van Uytven et al. (ed.), De gewestelijke (...)

28Het gedoogbeleid van de plaatselijke gerechtsofficieren lag volgens de centrale overheid aan de basis van de vele muntdelicten in Antwerpen. Om aan die situatie te verhelpen moesten alle gerechtsdienaars volgens een ordonnantie uit 1548 een eed afleggen waarin ze beloofden de muntordonnanties te doen naleven binnen hun jurisdictie. Verder moesten ook alle schepenen hierover een eed afleggen en dit in een register laten registeren. Wethouders die dit niet deden, mochten zich verwachten aan een boete van 100 gulden. Dat was het dubbele van wat een metserknecht op een jaar tijd verdiende82. Ook voor ongehoorzame gerechtsdienaars stelde de overheid zware sancties voorop. Alle ambtenaren die muntdelicten gedoogden of eraan meewerkten, verloren onmiddellijk hun betrekking en zouden nooit nog in aanmerking komen voor een andere functie. Nalatige officieren moesten ook een zware boete betalen die dubbel zo hoog lag als de som geld die de eigenlijke overtreder aan de overheid moest betalen83. Ondanks de vooropgestelde boetes werd tussen 1548 en 1569 geen enkele Antwerpse gerechtsofficier voor zijn lakse houding vervolgd84. Het archief van het Officie-Fiscaal van de Raad van Brabant biedt interessante perspectieven om hierover meer te weten te komen. Deze instelling werd vanaf de tweede helft van de vijftiende eeuw door de overheid ingezet om het particularisme van de steden te bedwingen en de macht van de vorst te versterken. De fiscalen hadden er dus alle belang bij misbruiken van gerechtsofficieren en andere ambtenaren te vervolgen85.

  • 86 AERTS, “Muntkamer…”, p. 695 ; Luc Smolderen, “Tableaux de Jérôme Bosch, de Pierre Bruegel l'Ancien (...)
  • 87 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 17.884, f° 11v°-12r°, 33v°-34r°.
  • 88 RAA, Officie-Fiscaal Raad van Brabant, nr. 67.

29De procesdossiers van het Officie-Fiscaal bevestigen het beeld uit de vorstelijke ordonnanties: gerechtsofficieren, hoge ambtenaren van de Koninklijke Munt en rijke handelaars speelden onder één hoedje om grote winsten te slaan uit valsmunterij. Een procesdossier uit 1542 toont aan dat kooplieden en ambtenaren van de Munt al jarenlang massaal fraudeerden. Op zich was die samenwerking niet zo verwonderlijk vermits vele officieren van de Munt uit koopliedenfamilies stamden en vaak zelf nog in de handel actief waren86. De hele zaak was pas aan het licht gekomen toen één van de ambtenaren van de Munt was afgezet, nadat hij samen met de muntmeester van Gelre een aantal kooplieden had opgelicht87. Deze ontslagen functionaris maakte uit wraak in heel de stad bekend dat de officieren van de Antwerpse Munt grootschalig bedrog pleegden. De zaak escaleerde en nog hetzelfde jaar stonden zowat alle officieren van de Antwerpse Munt in de zaak terecht. De Raad van Brabant had van de vorst zelfs de toelating gekregen om ook de allerhoogste officieren van de Munt te ondervragen88.

  • 89 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 17.884, f° 518v°.
  • 90 RAA, Officie-Fiscaal Raad van Brabant, nr. 67.
  • 91 RAA, Officie-Fiscaal Raad van Brabant, nr. 67, bundel 2, los stuk.
  • 92 Koen Wouters, Tussen verwantschap en vermogen. De politieke elite van Antwerpen (1520-1555). Een e (...)

30De afloop van de zaak uit 1542 is niet gekend, maar alles wijst erop dat de meeste verdachten vrijuit gingen. Eén van de sleutelfiguren uit de muntenzwendel werd later immers bevorderd tot het hoogste ambt binnen de Munt89. De betrokken kooplieden werden ondanks hun groot aandeel in de hele zaak zelfs nooit ondervraagd. Allen konden ze de dans ontspringen90. De Antwerpse koopman Aert vanden Dale werd door de landvoogdes zelf buiten vervolging gesteld. Zij schreef in een brief aan de Brabantse procureur-generaal dat vanden Dale niet in het proces mocht worden betrokken: « du consideration mesmement de plusieurs bons services quil a faiz a l'empereur »91. De familie vanden Dale was trouwens niet alleen bij muntmisdrijven betrokken, maar werd tevens verdacht van graanspeculatie en ketterij. Ze genoten echter de bescherming van de vorst omdat ze hem immense bedragen hadden geleend die de Habsburgers nooit konden terugbetalen. Vandaar dat de familie tijdens de zestiende eeuw de titel van ridder verkreeg92.

  • 93 Berkeningen gebaseerd op L.P. Gachard, Inventaire des archives des Chambres des Comptes précédé d' (...)
  • 94 Jacqueline Vanoudenhoven, Rechtelijke en administratieve ambtenaren in de heerlijkheid Mechelen, L (...)
  • 95 Gachard, Inventaire…, dl. 2, p. 478-480 ; Marleen MAST, “Politiek, prestige en vermogen: de Mechel (...)
  • 96 Gachard, Inventaire…, dl. 2, p. 313-314 ; Anton Schuttelaars, Heren van de raad. Bestuurlijke elit (...)
  • 97 Christiane Wellekens, De amman van Brussel (1430-1477), Leuven, Katholieke Universiteit Leuven (on (...)
  • 98 Fred J. W. Van Kan, “Elite and government in medieval Leiden”, in Journal of Medieval History, n°2 (...)

31De centrale overheid had het duidelijk moeilijk om zijn eigen gerechtsofficieren in de steden te controleren. Meestal kwamen de Brabantse gerechtsofficieren uit oude, patricische geslachten die al lang met de stad waren verbonden. In Antwerpen behoorde tussen 1485 en 1569 vier op vijf vorstelijke gerechtsofficiers tot oude, stedelijke wethoudersfamilies93. De Bossche en Mechelse situatie kan vergeleken worden met de Antwerpse. In Mechelen kwam tijdens de vijftiende eeuw één op drie schouten uit de oude Mechelse families94. Tussen 1485 en 1569 behoorde zelfs vijf op zes vorstelijke gerechtsofficieren tot de plaatselijke bestuurlijke elite95. In ’s-Hertogenbosch hadden de wethoudersfamilies eveneens de overhand, maar het aandeel lag er lager dan in Antwerpen en Mechelen. Slechts zes op tien van alle gerechtsofficieren waren uit de stedelijke elite afkomstig96. Ook de Brusselse amman behoorde tijdens de vijftiende eeuw doorgaans tot de stedelijke elite. Een aantal gerechtsofficieren had zelfs eerst een schepenmandaat bekleed97. In de Hollandse stad Leiden was de situatie vergelijkbaar met die in Brabant. Tussen 1340 en 1420 hadden de meeste schouten er eerst een schepenambt of een andere stedelijke bestuursfunctie uitgeoefend, voordat ze tot gerechtsofficier werden benoemd98.

32Om de lokale gerechtsofficieren toch enigszins aan de centrale overheid te binden, probeerde de vorst hun ambtsduur tot een aantal jaren te beperken. Ook door ambtenaren van de ene functie naar de andere over te plaatsen kon de vorst proberen deze functionarissen aan zich te binden. Op deze manier beperkte hij de ambtsduur en kon hij laten voelen wie de touwtjes in handen had. Op lange termijn slaagde de vorst er echter niet in om het aantal ambtsjaren van de gerechtsofficieren te beperken. Zo werd het ambt van vorstelijk gerechtsofficier in Antwerpen tijdens de vijftiende eeuw nog door 21 verschillende personen uitgeoefend, maar in de zestiende eeuw was er al iets meer continuïteit binnen het schoutsambt, want het aantal aangestelde gerechtsofficieren was gehalveerd. In de zeventiende en achttiende eeuw zou hun aantal nog verder afnemen (zie tabel 1).

  • 99 Herkomst gegevens: Gachard, Inventaire…, dl. 2, p. 276-279, 478-480.

Tabel 1: Controle door de centrale overheid op de vorstelijke gerechtsofficieren in Antwerpen en Mechelen (1400-1799)99

Tabel 1: Controle door de centrale overheid op de vorstelijke gerechtsofficieren in Antwerpen en Mechelen (1400-1799)99
  • 100 Erik Aerts, Geschiedenis en archief van de Rekenkamers, Brussel, Rijksarchief Brussel, 1996, p. 19 (...)
  • 101 Lieve De Mecheleer, “Leuven, Antwerpen en het centraal gezag (1477-1506). Een bronnenexploratie”, (...)
  • 102 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12904, f° 200r°.
  • 103 Jan Van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de Boergondische periode, Brussel (...)

33Een andere manier om de controle op de vorstelijke gerechtsofficieren in de steden te vergroten, was de controle van hun rekeningen door de centrale Rekenkamers. Het nakijken van de rekeningen van ondergeschikte ambtenaren was de belangrijkste taak van deze rekenkamers100. Ook de controle van de rekeningen van de vorstelijke gerechtsofficieren behoorde tot hun bevoegdheid. Door de frequentie van de controle op te drijven, konden de centrale instellingen het toezicht vergroten. Opnieuw faalde de vorstelijke politiek. In de rekeningen van de Antwerpse gerechtsofficieren duiken voordurend bemerkingen op van de centrale overheid101. Ondanks een oproep van de centrale overheid in 1495 om halfjaarlijks de gerechtsrekeningen voor te leggen ter controle, lag de werkelijke frequentie in werkelijkheid veel lager. Gemiddeld legden de Antwerpse gerechtsofficieren slechts om de zeven à tien maanden verantwoording af bij de Brusselse Rekenkamer (zie tabel 1)102. Daarmee was het toezicht op de Brabantse gerechtsofficieren nog vrij groot. Doordat een groot deel van de Vlaamse baljuwsambten werd verpacht aan de meestbiedenden, was de controle daar nog veel kleiner. Sommige gerechtsambten werden al tijdens de vijftiende eeuw voor negen of twaalf jaar verpacht waardoor de vorst volledig zijn greep op de lokale justitie verloor103. De verpachting van gerechtelijke ambten raakt aan een tweede probleem dat verantwoordelijk was voor de zwakke positie van de centrale overheid, met name het constante geldgebrek van de vorst tijdens de laatmiddeleeuwse en vroegmoderne periode.

5. Conclusie

34De belangrijkste conclusie van deze bijdrage heeft betrekking op de relatie stadoverheid tijdens de late middeleeuwen. Traditioneel gaan auteurs ervan uit dat het strafrecht van de centrale overheid vanaf de vijftiende eeuw het stedelijke strafrecht ging vervangen. In Brabant verliep dat proces echter niet zo rechtlijnig als doorgaans wordt aangenomen. Het strafrecht bleef een stedelijke aangelegenheid tot aan het einde van het Ancien Régime. Er was zelden sprake van een absolute tegenstelling tussen een geleerd Romeins recht en een ongeschreven stedelijk strafrecht. Zowel de stedelijke rechtbanken als de vorstelijke legisten beriepen zich overigens op principes uit het geleerde recht. De opmerkelijkste vaststelling is echter dat de vorstelijke rechtbanken er niet in slaagden de zogenaamde ‘gereserveerde gevallen’ naar zich toe te trekken. Steeds meer delicten werden gedefinieerd als een rechtstreekse aanfluiting van het vorstelijke gezag, maar dat betekende niet dat deze gevallen door de nieuwe, centrale rechtbanken werden afgehandeld. Dit was een gevolg van de zwakke positie van de centrale overheid. De sterke machtspositie van de stedelijke elites en het chronische geldgebrek van de centrale overheid zorgden ervoor dat het vorstelijke strafrecht in de praktijk slechts een geringe impact had op de rechtspraktijk. Mogelijk stonden de centrale instellingen sterker in de Brabantse steden die niet in deze bijdrage aan bod kwamen en die financieel zwakker stonden dan de economische groeipolen Antwerpen en Mechelen. Toch is het tekenend dat het vorstelijk strafrecht juist in Mechelen weinig invloed had. De Grote Raad van Mechelen was immers één van de steunpunten van de vorstelijke centralisatiepolitiek. Ook de geringe invloed van de centrale instellingen in Antwerpen is illustratief. De grootste stad van de zestiende-eeuwse Nederlanden ontsnapte bijna volledig aan de invloed van het vorstelijke strafrecht.

Notes

1 Maarten F. Van Dijck, Postdoctoraal onderzoeker FWO-Vlaanderen, Centrum voor Stadsgeschiedenis. Ik bedank alle vrienden en collega’s voor hun nuttige opmerkingen en suggesties. Bijzondere dank ben ik verschuldigd aan Luc Duerloo en Philippe Godding.

2 Robert Muchembled, Le temps des supplices. De l’obéissance sous les rois absolus, xve-xiie siècles, Parijs, Colin, 1992, p. 225-232.

3 Raoul Charles Van Caenegem, Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw, Brussel, Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, 1956, p. 1.

4 Raoul Charles Van Caenegem, “Misdaad en straf in de Middeleeuwen”, in Millenium, 17, 2003, p. 101-120.

5 Wim P. Blockmans en Walter Prevenier, In de ban van Bourgondië, Haarlem, Fibula, 1988, p. 122; Wim P. Blockmans, “De vorming van een politieke unie (veertiendezestiende eeuw)”, in J.C.H. Blom en Emiel Lamberts (ed.), Geschiedenis van de Nederlanden, 4de herziene druk, Baarn, HB Uitgevers, 1993, p. 75.

6 Florike Egmond, “De hoge jurisdicties van het 18e-eeuwse Holland”, in Holland, 19, 1987, p. 132 ; Florike Egmond, “Fragmentatie, rechtsverscheidenheid en rechtsongelijkheid in de Noordelijke Nederlanden tijdens de 17e en 18e eeuw”, in Sjoerd Faber (ed.), Nieuw licht op oude justitie. Misdaad en straf ten tijde van de Republiek, Muiderberg, Coutinho, p. 9 10.

7 Philippe Godding en Jacobus T. Smidt, “Evolutie van het recht in samenhang met instellingen”, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, Vol. 4, Haarlem, Fibula, 1980, p. 176. Zie over de positie van Mechelen in Brabant: Piet Avonds, “Mechelen en de Brabantse steden (1312-1335). Een bijdrage tot de parlementaire geschiedenis van de Derde Stand”, in Bijdragen tot de Geschiedenis, n°53, 1970, p. 17-80.

8 In 1383 werden aan deze keuren een bepaling toegevoegd door de schout en de schepenen. Daaruit kunnen we afleiden dat de keuren in elk geval ouder zijn dan 1383 (De Longé, Coutumes de la ville d’Anvers, Brussel, Gobbaerts, 1870-1875, p. 74).

9 Dirk Van Den Auweele, “De evolutie van het recht in het Zuiden, 12de-14de eeuw”, in Algemene Geschiedenis..., p. 151.

10 Brussel verkreeg het recht om zelf wetten in te stellen officieel in 1291. Rond diezelfde periode kregen ook verschillende andere steden die bevoegdheid: Haarlem in 1245, Delft in 1246, Dordrecht in 1252, Zoutleeuw in 1290, Leuven in 1306, Antwerpen in 1306 en Amsterdam in 1342. Jean-Marie Cauchies, “Services publics et législation dans les villes des anciens Pays-Bas. Questions d'heuristique et de méthode”, in L'initiative publique des communes en Belgique. Fondements historiques (Ancien Régime), Brussel : Gemeentekrediet, 1984, p. 644-647 ; Philippe Godding, “Liste chronologique provisoire des ordonnances intéressant le droit privé et pénal de la ville de Bruxelles (1229-1657”, in Bulletin de la Commission Royale des Anciennes Lois et Ordonnances de Belgique, n°17, 1953, p. 341-342, 348-350 ; Van Den Auweele, “De evolutie…”, p. 155.

11 De Longé, Coutumes …, p. 82.

12 Louis T. Maes, Vijf eeuwen stedelijk strafrecht: bijdrage tot de rechts-en cultuurgeschiedenis der Nederlanden, Antwerpen-Den Haag, De Sikkel, 1947, p. 705.

13 Cauchies, “Services publics…”, p. 644-647 ; Van Den Auweele, “De evolutie…”, p. 155.

14 Blockmans, “De vorming…”, p. 99-100.

15 Raymond Van Uytven, “Burgerrecht en stedelijke instellingen”, in Jan Van Der Stock (ed.), Stad in Vlaanderen: cultuur en maatschappij, 1477-1787, Brussel, Gemeentekrediet, 1991, p. 20.

16 Egmond, “Fragmentatie…”, p. 9-20.

17 Fred Stevens, “Il y aura un code pour tout le royaume. La codification du droit pénal dans le territoire de la Belgique et des Pays-Bas (1781-1835)”, in: Xavier Rousseaux, Marie Sylvie Dupont-Bouchat en Claude Vael (ed.), Révolutions et justice pénale en Europe. Modèles Français et traditions nationales, 1780-1830, Parijs, L’Harmattan, 1999, p. 71-83.

18 De Longé, Coutumes…, p. 86, 132.

19 Jos Monballyu, “Het onderscheid tussen de civiele en de criminele en de ordinaire en de extraordinaire strafrechtspleging in het Vlaamse recht van de 16e eeuw”, in Herman A. Diederiks en Herman Willem Roodenburg (ed.), Misdaad, zoen en straf. Aspekten van de middeleeuwse strafrechtsgeschiedenis in de Nederlanden, Hilversum, Verloren, 1991, p. 124-125.

20 Philippe Godding bestudeerde de stedelijke wetgeving in Brussel, maar een overzicht van de strafrechtelijke vonnissen is in zijn studie niet terug te vinden. Ook de uitstekende studie van Fernand Vanhemelryck biedt hierover onvoldoende aanknopingspunten. Godding, “Liste chronologique provisoire …”, p. 363-365. Zie ook Fernand Vanhemelryck, De criminaliteit in de Ammanie van Brussel van de late middeleeuwen, tot het einde van het Ancien Régime (1404-1789), Brussel, Paleis der Academiën, 1981.

21 Van Caenegem, Geschiedenis van het strafprocesrecht…, p. 330-331.

22 Die visie is nog steeds terug te vinden bij een aantal historici: Jan Dumolyn: “The Legal Repression of Revolts in Late Medieval Flanders”, in The Legal History Review, n° 68, 2000, p. 479-521.

23 H. De Ridder-Symoens, “Conseils juridiques et monde universitaire au xve siècle. Une étude prosopographique”, in Revue d’Histoire du Droit, n° 60, 1992, p. 401. Philippe Godding, “La formation des étudiants en droit à Louvain (fin xvie-début xviie): fait-elle place au droit coutumier et édictal de nos régions ?”, in Recht en instellingen in de oude Nederlanden tijdens de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Liber Amicorum Jan Buntinx, Leuven, Universitaire Pers, 1981, p. 435-441.

24 Godding, “Liste chronologique...”, p. 342-356.

25 Marc Boone, “Les juristes et la construction de l’État bourguignon aux Pays-Bas. État de la question, pistes de recherches”, in Jean-Marie Duvosquel, Jacques Nazet en André Vanrie (ed.), Les Pays-Bas bourguignons: histoire et institutions. Mélanges André Uyttebrouck, Brussel, Archives et Bibliothèques de Belgique, 1996, p. 111-113.

26 Piet Avonds, Brabant tijdens de regering van Hertog Jan III (1312-1359). Land en instellingen, Brussel, Paleis der Academiën, 1991, p. 128.

27 Philippe Godding, “Le Conseil de Brabant sous Philippe le Bon. L’institution et les hommes”, in Robert STEIN (ed.), Powerbrokers in the late middle ages. The Burgundian Low Countries in a European context, Turnhout, Brepols, 2001, p. 101-114.

28 Maes, Vijf eeuwen…, p. 700.

29 Marc Boone, “Armes, coursses, assemblees et commocions. Les gens de métiers et l'usage de la violence dans la société urbaine flamande à la fin du Moyen Âge” in Revue du Nord, n°359, 2005, p. 14.

30 Vergelijk met de gelijkaardige bepalingen in het goed onderzochte Vlaamse grafelijke strafrecht uit die periode: Van Caenegem, Geschiedenis van het strafrecht…, p. 158-170.

31 Maes, Vijf eeuwen…, p. 700-706.

32 Marie-Charlotte Le Bailly, “Un cas particulier de lèse-majesté: les injures verbales contre le Conseil de Hollande en tant que collège (1428-1491)”, in Revue d'Histoire du Droit, n°66, 1998, p. 97-113.

33 Fernand Vanhemelryck, “Recht en rechtspraak in de 12e en 13e eeuw”, in Raoul Bauer et al. (ed.), Brabant in de twaalfde eeuw: een Renaissance?, Brussel, Centrum voor Brabantse Geschiedenis, 1987, p. 149-151.

34 De steden maakten in die periode gebruik van de zwakke positie van de Brabantse hertogen om hun positie te versterken. Bruno Blondé en Raymond Van Uytven, “De smalle steden en het Brabantse stedelijke netwerk in de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd”, in Lira Elegans, n°6, 1996, p. 152-155.

35 Stadsarchief Antwerpen (Verder SAA), nr. V 234, f° 33v°.

36 Le Bailly, “Un cas particulier…”, p. 97-113 ; Filip Wielant, Corte instructie in materie criminele, Jos Monballyu (ed.), Brussel, Paleis der Academiën, 1995, p. 78.

37 Zie over de regalia: Piet Leupen, Keizer in zijn eigen rijk. De geboorte van de nationale Staat, Amsterdam, Wereldbibliotheek, 1998, p. 12 en p. 81-83.

38 Wim P. Blockmans, “«Crisme de leze magesté ». Les idées politiques de Charles le Téméraire”, in Duvosquel, Nazet en Vanrie (ed.), Les Pays-Bas bourguignons, p. 80-81.

39 Wielant, Corte instructie…, p. 183.

40 Guido Marnef, Antwerp in the Age of the Reformation: Underground Protestantism in a Commercial Metropolis, 1550-1577, Baltimore en London, John Hopkins University Press, 1996, p. 83-86.

41 Marnef, Antwerp…, p. 118-121.

42 Marnef, Antwerp…, p. 119-123.

43 Charles Kerremans, Étude sur les circonscriptions judiciaires et administratives du Brabant et les officiers placés à leur tête par les Ducs antérieurement à l’avènement de la maison de Bourgogne (1406), Brussel, Paleis der Academiën, 1949, p. 121-151 en p. 158 182.

44 Le Bailly, “Un cas particulier …”, p. 97-113.

45 Maes, Vijf eeuwen…, p. 555-556.

46 Maes, Vijf eeuwen…, p. 647.

47 Maes, Vijf eeuwen…, p. 660.

48 Jan Van Rompaey, De Grote Raad van de Hertogen van Boergondië en het Parlement van Mechelen, Brussel, Paleis der Academiën, 1973, p. 272-273.

49 Maes, Vijf eeuwen…, p. 656.

50 Van Rompaey, De Grote Raad…, p. 272-273.

51 Zie voor een aantal voorbeelden: Algemeen Rijksarchief Brussel (Verder ARA), Rekenkamer, registers, nr. 15.665, rekening 1486, f° 3v° (tegen “paiges de la cour"); nr. 15.665, rekening 1497, f° 7v° (tegen “personeel van het hof”); nr. 15.666, rekening 1506, f° 1v° (tegen ‘compaignon de court’) ; nr. 15.666, rekening 1510, f° 3v° (tegen “maistre de le chambre aux deniers"); nr. 15.666, rekening 1518, f° 5r° (tegen “le mandateur du roy"); nr. 15.666, rekening 1522, f° 1r° (tegen “de meier van Muizen”); nr. 15.668, rekening 1568-1569, f° 4r°-4v° (tegen “soldaat”).

52 Maes, Vijf eeuwen…, p. 660.

53 J. Th. De Smidt En E.I. StRUBBE, Chronologische lijsten van de Geëxtendeerde sententiën en procesbundels (dossiers) berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen, Brussel, Stichting tot Uitgaaf van de Bronnen van het Oud-Vaderlandse Recht, 1965, dl. 1, p. 207, dl. 5, p. 22.

54 Joanna Van Der Heyden, Misdaad in Antwerpen. Een onderzoek naar de criminaliteit in de periode 1404-1429, Brussel, onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel, 1981, p. 99.

55 SAA, nr. V 234, f° 175r°.

56 ARA, Rekenkamer, registers, nrs. 12.904-12.907 ; SAA, nrs. V 234 – V 236.

57 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 420v°.

58 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.906, f° 354r°.

59 Marnef, Antwerp…, p. 87.

60 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.906, f° 213v°.

61 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.907, f° 29v°.

62 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.907, f° 4v°-5r°.

63 Dumolyn, “’The Legal Repression …”, p. 489-507.

64 Birgit Houben, Antwerpens verzet tegen de centrale macht in 1659, Gent, Universiteit Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 2004, hoofdstuk VII, punt 4. Online raadpleegbaar op: http://www.ethesis.net.

65 Philippe Godding, Le Conseil de Brabant sous le règne de Philippe le Bon (1430-1467), Brussel, Paleis der Academiën, 1999, p. 564.

66 Wielant, Corte instructie…, p. 80-81 en p. 190-191.

67 SAA, nr. V 234, f° 31r°.

68 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 15.665-15.668, passim.

69 Placcaerten ende ordonnantiën vande Hertoghen van Brabandt, princen van dese Nederlanden (Verder PVB), deel II, boek III, titel I, hoofdstuk V, p. 495-496.

70 Peeter Joseph Van Setter, “Index der Gebodboeken, berustende ter Secretary der stad Antwerpen, beginnende met 8 February 1489, en eindigende met het jaer 1794”, in Antwerpsch Archievenblad, 1864, p. 281, 283.

71 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 15.665, rekening 1496, f° 9v°.

72 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12906, f° 398v°-400r°.

73 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.906, f° 72v°-73r°.

74 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 202r°, 222v°.

75 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 304r°-304v°.

76 Zie bijvoorbeeld: ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 427r°.

77 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12906, f° 129v°.

78 Van Setter, “Index …”, p. 292.

79 Erik Aerts, “Muntkamer (ca. 1425-1749)”, in Erik Aerts et al. (ed.), De central overheidsinstellingen van de Habsburgse Nederlanden, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1994, p. 697.

80 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.907, f° 25r°.

81 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12.905, f° 223r°.

82 Berekend op basis van: Etienne Scholliers, “Prijzen en lonen te Antwerpen (15de en 16de eeuw)”, in Charles Verlinden (ed.), Dokumenten voor de geschiedenis van prijzen en lonen in Vlaanderen en Brabant, Vol. 1, Brugge, Tempel, 1959, p. 471-475.

83 PVB, deel II, boek III, titel I, hoofdstuk I, p. 473-480.

84 Het Antwerpse gerecht maakt geen melding van overtredingen van gerechtsofficieren en ook de Raad van Brabant hield zich opvallend stil tot 1569. Nochtans klaagde de overhead in zijn ordonnanties over de veelvuldige misbruiken in de Antwerpse handelsmetropool. ARA, Rekenkamer, registers, nrs. 12.904-12.906 ; SAA, nrs. V 234-236 ; Rijksarchief Anderlecht (Verder RAA), Officie-Fiscaal Raad van Brabant, nr. 184, passim.

85 Eddy Put, “Raad van Brabant (ca. 1430-1795)”, in Raymond Van Uytven et al. (ed.), De gewestelijke en lokale overheidsinstellingen in Brabant en Mechelen tot 1795, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2000, p. 147-154.

86 AERTS, “Muntkamer…”, p. 695 ; Luc Smolderen, “Tableaux de Jérôme Bosch, de Pierre Bruegel l'Ancien et de Frans Floris dispersés en vente publique à la Monnaie d'Anvers en 1572”, in Revue Belge d'Archéologie et d'Histoire de l'Art, n°64, 1995, p. 33-41.

87 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 17.884, f° 11v°-12r°, 33v°-34r°.

88 RAA, Officie-Fiscaal Raad van Brabant, nr. 67.

89 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 17.884, f° 518v°.

90 RAA, Officie-Fiscaal Raad van Brabant, nr. 67.

91 RAA, Officie-Fiscaal Raad van Brabant, nr. 67, bundel 2, los stuk.

92 Koen Wouters, Tussen verwantschap en vermogen. De politieke elite van Antwerpen (1520-1555). Een eliteonderzoek door middel van de prosopografische methode, Brussel, Vrije Universiteit Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 2001, p. 106 en p. 177 178.

93 Berkeningen gebaseerd op L.P. Gachard, Inventaire des archives des Chambres des Comptes précédé d'une notice historique sur ses anciennes institutions, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1837, dl. 2, p. 299-301 ; Wouters, Tussen verwantschap…, p. 171-208. Aangevuld en gecontroleerd met de gegevens in: ARA, Rekenkamer, registers, rekeningen van de gerechtsofficieren van Brabant, nrs. 12904-12907, Rekeningen schout Antwerpen, 1485-1569.

94 Jacqueline Vanoudenhoven, Rechtelijke en administratieve ambtenaren in de heerlijkheid Mechelen, Leuven, Katholieke Universiteit Leuven (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1970, p. 41.

95 Gachard, Inventaire…, dl. 2, p. 478-480 ; Marleen MAST, “Politiek, prestige en vermogen: de Mechelse magistraat, 1520-1577”, in Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, n°97, 1993, p. 222-265.

96 Gachard, Inventaire…, dl. 2, p. 313-314 ; Anton Schuttelaars, Heren van de raad. Bestuurlijke elite van 's-Hertogenbosch in de stedelijke samenleving 1500-1580, Nijmegen, Uitgeverij Katholieke Universiteit Nijmegen, 1998, p. 443-483. Anton Schuttelaars komt tot dezelfde vaststelling voor de periode 1500-1580: Schuttelaars, Heren van de raad…, p. 270.

97 Christiane Wellekens, De amman van Brussel (1430-1477), Leuven, Katholieke Universiteit Leuven (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1972, p. 48.

98 Fred J. W. Van Kan, “Elite and government in medieval Leiden”, in Journal of Medieval History, n°21, 1995, p. 73.

99 Herkomst gegevens: Gachard, Inventaire…, dl. 2, p. 276-279, 478-480.

100 Erik Aerts, Geschiedenis en archief van de Rekenkamers, Brussel, Rijksarchief Brussel, 1996, p. 192.

101 Lieve De Mecheleer, “Leuven, Antwerpen en het centraal gezag (1477-1506). Een bronnenexploratie”, in Bijdragen tot de Geschiedenis, 79, 1996, p. 147-153.

102 ARA, Rekenkamer, registers, nr. 12904, f° 200r°.

103 Jan Van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de Boergondische periode, Brussel, Paleis der Academiën, 1967, p. 369.

Table des illustrations

Titre Grafiek 1: Evolutie van het aantal vervolgde muntmisdaden in Antwerpen per instelling (1485-1569)
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/855/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 115k
Titre Tabel 1: Controle door de centrale overheid op de vorstelijke gerechtsofficieren in Antwerpen en Mechelen (1400-1799)99
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/855/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 80k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search