Version classiqueVersion mobile

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

Droit et justice au XXe siècle - Recht en justitie in de 20ste eeuw

Helpt hulp? Denken over resultaten van kinderbeschermingsmaatregelen in Nederland in de jaren vijftig en zeventig van de twintigste eeuw

Marieke Dekker

Texte intégral

1. Inleiding

1Met de invoering van de Kinderwetten in 1905 in Nederland kwamen prangende vragen naar voren. Deze wetten waren bedoeld om kinderen te kunnen beschermen ten opzichte van verwaarlozende of mishandelende ouders. Maar in hoeverre waren de kinderen om wie het hier ging echt geholpen door de maatregelen die in het kader van deze wetten konden worden uitgesproken ? Werden zij door deze maatregelen beschermd ? En hoe verging het hen na afloop van de maatregel ? Sindsdien is op velerlei manieren een antwoord gezocht op deze vragen. Zowel voor de samenleving, als voor de betrokken kinderen en gezinnen is de vraag naar de resultaten van kinderbeschermingsmaatregelen uitermate belangrijk.

  • 1 Zie bijvoorbeeld Janneke Wubs, Luisteren naar deskundigen. Opvoedingsadvies aan Nederlandse ouders (...)

2Een maatregel is succesvol te noemen wanneer de doelen die men zich stelt worden behaald. Opvoedingsdoelen lijken in de loop van de te onderzoeken periode te zijn verschoven1. In de jaren vijftig stond de opvoeding in het teken van doelen als gemeenschapszin of zelfstandigheid, in de jaren zeventig lag de nadruk veel meer op de persoonlijke ontwikkeling van het kind. Welke doelstellingen gaven richting aan de hulpverlening in het kader van een justitiële maatregel aan het einde van de jaren vijftig en welke doelstellingen stonden halverwege de jaren zeventig centraal ? Gingen betrokkenen na of deze doelen werden behaald, en zo ja : hoe ? Op welke punten was er sprake van verandering of juist van continuïteit ? Dit zijn de vragen waarop ik in dit artikel een antwoord wil geven. Daarbij zal ik mij baseren op de resultaten van een pilotonderzoek dat ik heb uitgevoerd in het kader van mijn promotieonderzoek naar het denken over de resultaten van justitiële kinderbeschermingsmaatregelen in Nederland in de tweede helft van de twintigste eeuw. Voor deze pilot zijn een aantal jaargangen van vooraanstaande wetenschappelijke en vaktijdschriften voor de medewerkers in de kinderbescherming bestudeerd.

2. De Kinderwetten

  • 2 Zie voor een beschrijving van de ontwikkelingen die leidden tot invoering van de kinderwetten bijv (...)

3Tot en met de negentiende eeuw had de vader een absoluut recht over zijn kinderen en had hij dus in alle zaken die zijn kinderen aangingen het laatste woord. Begin twintigste eeuw kwam in deze situatie verandering. Het idee dat de vaderlijke of de ouderlijke macht (want daarvan sprak men sinds 1901) moest kunnen worden ingeperkt in het belang van het kind had langzaam maar zeker postgevat. Om deze opvatting handen en voeten te geven werd in Nederland in 1905 een stelsel wetten ingevoerd die bekendheid kregen onder de naam « Kinderwetten ». Deze wetten bestonden uit drie delen. In het Burgerlijk Wetboek werden maatregelen opgenomen om het kind te kunnen beschermen tegen ouders die de opvoeding en verzorging van hun kinderen verwaarloosden of misbruik van hen maakten. Voortaan konden ouders worden ontzet uit of ontheven van de ouderlijke macht. In deze gevallen nam een voogdijvereniging de ouderlijke macht over en waren de ouders de zeggenschap over hun kinderen kwijt. In het wetboek voor strafrecht werden bepalingen opgenomen die een meer pedagogische benadering van jeugdige criminelen mogelijk maakten. Kinderen jonger dan 18 jaar konden voortaan niet meer volgens het reguliere strafrecht worden berecht. In de Kinderbeginselenwet werden zaken vastgelegd die met de uitvoering van de burgerlijke en strafrechtelijke kinderwet te maken hadden2.

  • 3 Bruning, Rechtvaardiging van kinderbescherming…, p. 84-86.

4In 1921 werd een wetswijziging aangenomen waarin werd bepaald dat een speciale kinderrechter voortaan alle zaken met betrekking tot de kinderwetten zou behandelen. Deze kreeg de beschikking over een nieuwe maatregel : de ondertoezichtstelling (OTS). Hiermee werd de mogelijkheid vastgelegd om gedeeltelijk in te grijpen in de ouderlijke macht. Een kind kon onder toezicht gesteld worden, een gezinsvoogd werd dan aangewezen en deze gaf aanwijzingen bij de opvoeding. De ouders waren verplicht deze aanwijzingen op te volgen. De ondertoezichtstelling had het karakter van een soort « tussenmaatregel ». Vaak vond men ontzetting of ontheffing te ver voeren terwijl de noodzaak om in te grijpen wel gevoeld werd. Het doel van de ondertoezichtstelling was het intact laten van de gezinsbanden terwijl er toch hulp geboden kon worden, ook wanneer de ouders het nut daarvan niet zagen. Door deze maatregel hoopte men bovendien verder ingrijpen in het gezin te voorkomen3.

  • 4 De cijfers in deze paragraaf zijn ontleend aan Mieke Komen, Gevaarlijke kinderen – Kinderen in gev (...)

5In de tweede helft van de twintigste eeuw was de burgerrechtelijke ondertoezichtstelling veruit de meest gebruikte maatregel. Vanaf het midden van de jaren zestig nam het gebruik van ontzetting en ontheffing alleen nog maar af. De volgende tabel geeft het aantal nieuw opgelegde ondertoezichtstellingen per jaar weer vanaf 19504.

Tabel 1 : Nieuw opgelegde ondertoezichtstellingen per jaar

Tabel 1 : Nieuw opgelegde ondertoezichtstellingen per jaar
  • 5 Komen, Gevaarlijke kinderen…, 14.

6Bij het bestuderen van de cijfermatige gegevens met betrekking tot de kinderbeschermingsmaatregelen valt direct op dat het aantal opgelegde maatregelen een opmerkelijke ontwikkeling doormaakte in de periode na de Tweede Wereldoorlog. Vanaf het invoeren van de kinderwetten in 1905 was er tot ongeveer 1960 een stijging te zien in het absolute aantal kinderbeschermingspupillen. Tussen 1960 en 1980 daalde dit aantal, waarbij de sterkste daling zich voordeed in de eerste helft van de jaren zeventig. Deze daling betekende een halvering van het aantal kinderen dat een maatregel van kinderbescherming opgelegd kreeg. Vanaf de jaren tachtig steeg dit aantal weer, en is tot op heden blijven stijgen. Voor de ondertoezichtstelling is in grote lijnen dezelfde golfbeweging te zien als voor het totaal aantal kinderbeschermingspupillen. Dit soort cijfers moeten altijd worden gezien in relatie tot het totaal aantal jeugdigen. Een goed inzicht in het relatieve aantal ondertoezicht gestelde kinderen bood het aantal nieuwe ots-pupillen per 10 000 minderjarigen dat het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) vanaf 1950 tot en met 1995 jaarlijks berekende. Ook hier zien we dezelfde beweging : het cijfer is hoog in de tweede helft van de jaren vijftig, bereikte een dieptepunt in 1975 en was in 1995 vergelijkbaar met de jaren vijftig5.

3. Veranderende doelstellingen

  • 6 Bruning, Rechtvaardiging van kinderbescherming…, p. 240-241.

7Het succes of falen van een interventie kan gerelateerd worden aan het doel dat ermee wordt nagestreefd. Een maatregel is immers in zoverre succesvol te noemen als de mate waarin de vooraf gestelde doelen worden behaald. Volgens Bruning zijn de doelstellingen van de kinderwetten onvoldoende helder om te kunnen dienen als een rechtvaardiging voor ingrijpen in het gezin6. De wettelijke doelstelling van de ondertoezichtstelling staat omschreven in artikel 1 :257 lid 1 BW. De maatregel heeft tot doel:

  • 7 Bruning, Rechtvaardiging van kinderbescherming, p. 201.

[…] het houden van toezicht op de minderjarige en het bieden van hulp en steun aan de minderjarige en de ouder met gezag teneinde de bedreiging van de zedelijke of geestelijke belangen of de gezondheid van de minderjarige af te wenden. De hulp en steun zijn er in principe op gericht de met het gezag belaste ouder de verantwoordelijkheid voor de verzorging en opvoeding zoveel mogelijk te doen behouden.7

  • 8 Bruning, Rechtvaardiging van kinderbescherming, p. 199.

8Deze doelstelling raakte volgens Bruning in de loop van de tijd steeds verder vertroebeld, voornamelijk omdat de mogelijkheid bestond kinderen in het kader van een ondertoezichtstelling uithuis te plaatsen en van deze mogelijkheid veelvuldig gebruik werd gemaakt. De betrokken kinderrechters en hulpverleners wilden zoveel mogelijk de in hun ogen te zware maatregelen van ontzetting en ontheffing voorkomen. Volgens Bruning was de ondertoezichtstelling hiermee een « containermaatregel » geworden die op de meest uiteenlopende gezinssituaties van toepassing was en in het kader waarvan zeer verschillende vormen van hulp werden toegepast, variërend van gezinshulp tot plaatsing in een gesloten inrichting8. De ontheffing en ontzetting werden zoveel mogelijk gemeden en waar het maar enigszins mogelijk was maakte men liever gebruik van de ondertoezichtstelling om in het gezinsleven in te grijpen.

  • 9 Ingrid Van Der Bij, “Idealen in de kinderbescherming : de kinderrechter op een kruispunt. De uitvo (...)
  • 10 Van Der Bij, “Idealen in de kinderbescherming …”, p. 179-180.

9Hoewel de wettelijke doelstelling hetzelfde bleef, kon de invulling die hieraan gegeven werd wel veranderen. Wat betekende het bieden van hulp en steun eigenlijk en hoe kon de « zedelijke en geestelijke bedreiging » van het kind worden afgewend ? Vanuit veranderingen in opvattingen over kinderen, ouders, opvoeden en hulp bieden veranderden ook de doelstellingen die men met het opleggen van kinderbeschermingsmaatregelen nastreefde. Uit een artikel van Van der Bij over de uitvoering van de ondertoezichtstelling door de kinderrechter blijkt dat de doelen van de ondertoezichtstelling in de loop van de twintigste eeuw veranderden9. In de eerste helft van de twintigste eeuw stonden gehoorzaamheid, aanpassing en gedragsverbetering centraal als doelen voor de hulp aan het kind. Vanaf de jaren vijftig begon dit te veranderen. Volgens Van der Bij veranderde de toon van de rapporten : « […] van aanpassing en moraal naar een psychologiserende beschrijving10 ». De relatie van het kind met de ouders en de beleving van het kind zelf kregen in toenemende mate aandacht in de rapportage. Herstel van de gezinsrelaties trad naar voren als doel van de ingreep in het gezin. Vanaf de jaren zeventig kwamen de doelen zelfstandigheid en zelfontplooiing van het kind steeds vaker naar voren als doel van de hulpverlening in een juridisch kader.

4. Psychologisering

  • 11 Jeroen Jansz, “Het kind. Deskundige opvoedingsadviezen en –interventies”, in Jeroen Jansz en Peter (...)
  • 12 Wubs, Luisteren naar deskundigen, p. 14.
  • 13 Jansz, “Het kind…”, p. 209.
  • 14 Jansz,, “Het kind…”, p. 214-217.

10Deze veranderingen in de doelen die werden nagestreefd door middel van justitiële interventie in het gezin lijken aan te sluiten bij ideeën over « psychologisering » van de wereld van het kind en zijn opvoeders. De ontwikkelingen op het gebied van de opvoeding in de twintigste eeuw typeert Jansz als « psychologisering » van de opvoeding11. Er werd volgens hem in de loop van de vorige eeuw steeds meer rekening gehouden met de individuele behoeften van het kind en men hanteerde in toenemende mate bij voorkeur « zachte » opvoedingsmethoden. Wubs deed onderzoek naar opvoedingsadviezen aan ouders tussen 1945 en 1999. Psychologisering definieerde zij als een « toenemende inhoudelijke oriëntatie op de psychologie als academische discipline en professionele praktijk12 » In deze zin was er volgens haar sprake van psychologisering op het gebied van opvoedingsvoorlichting. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog was de kennis die deskundigen nodig achtten voor ouders vooral psychologische kennis. Psychologische theorieën konden inzicht bieden in de kinderlijke ontwikkeling en kennis hiervan was nodig om opvoedingsdoelen te verwezenlijken. Psychologische kennis had dus een instrumentele rol volgens Wubs. Het stond ten dienste van opvoedingsdoelen als zelfstandigheid en gemeenschapszin13. Na 1970 werd psychologisering volgens Wubs ook zichtbaar in de concrete opvoedingsadviezen en in de opvoedingsdoelen. Psychologische ontwikkeling, ontplooiing, emotioneel en affectief welbevinden stonden niet langer ten dienste van het gestelde opvoedingsdoel, maar waren doelen in zichzelf geworden14.

  • 15 Jan Wilm Delicat, Van ijzeren vuist naar zachte hand ? Idee en praktijk in de rijksopvoedingsgesti (...)
  • 16 Ibidem, p. 221-225.

11Een vraag die zich hierbij voordoet is in hoeverre deze ontwikkeling die Wubs schetst voor de opvoedingsadviezen aan ouders, en dus voor de alledaagse opvoeding en de problemen die zich daarbij voordeden, overeenkomt met ontwikkelingen op het gebied van de kinderbescherming. Delicat ging voor de periode 1901-1961 na in hoeverre er binnen de Nederlandse rijksopvoedingsgestichten sprake was van een overgang van een streng tuchtregime naar « opvoeding met zachte hand15 ». Tijdens het interbellum lieten deskundigen zich in toenemende mate inspireren door sociaal-pedagogische en ontwikkelingspsychologische ideeën. Na 1945 werd de pedagogische aanpak in de rijksopvoedingsgestichten vooral vanuit psychotherapeutische denkbeelden gelegitimeerd. Hoewel het element van tucht belangrijk bleef, koos men op basis van inzichten uit de psychotherapie voor een mildere aanpak voor de meeste pupillen16.

  • 17 Leendert Groenendijk en Nelleke Bakker, “Dieptepsychologie en opvoeding. Over de neurotisering van (...)

12Groenendijk en Bakker beschrijven een toename van de invloed van dieptepsychologische theorieën op het opvoedingsideaal vanaf ongeveer 192517. In toenemende mate werden volgens deze auteurs allerlei alledaagse opvoedingsproblemen zoals angsten en slaap-of eetstoornissen besproken vanuit een psychoanalytische of Individual-psychologische invalshoek. Zij lieten zien dat de dieptepsychologie haar stempel drukte op het opvoedingsideaal en de heropvoedingspraktijk omdat van hieruit een verklaring gevonden kon worden voor allerlei vormen van afwijkend gedrag bij kinderen. De invloed van de dieptepsychologie vatten de auteurs op als een aspect van de professionalisering en verwetenschappelijking van de omgang tussen opvoeders en kinderen. Na 1970 nam volgens hen de gerichtheid op de psychoanalyse af bij de interpretatie van opvoedingsproblemen.

5. Verwetenschappelijking en professionalisering

  • 18 Ido Weijers, “De verantwoordelijkheidspedagogiek van Mulock Houwer”, in Nederlands tijdschrift voo (...)
  • 19 Jacob Koekebakker, Kinderen onder toezicht. Psycho-paedagogische beschouwingen over patronaat en g (...)
  • 20 Jacob Koekebakker, Verzorging en opvoeding in kindertehuizen. Rapport van de werkgroep gestichtsdi (...)

13Al vanaf het moment dat de kinderwetten werden ingevoerd was hier en daar kritiek te horen op wat men « amateurisme » binnen de kinderbescherming noemde18. Hiermee doelde men op het feit dat de mensen die van hoog tot laag binnen de kinderbescherming werkten vooral vrijwilligers waren. Zij deden hun werk vanuit goede bedoelingen, maar hadden zich niet verdiept in nieuwe wetenschappelijke inzichten met betrekking tot de opvoeding en ontwikkeling van kinderen. Het idee dat de medewerkers binnen de kinderbescherming beschikten over te weinig wetenschappelijke kennis en dat daardoor professionaliteit in de uitvoering van het werk ver te zoeken was, deed na 1945 op grotere schaal zijn intrede. Verschillende auteurs benadrukten het belang van professionele scholing en wetenschappelijk onderzoek. Een voorbeeld hiervan is het werk van Koekebakker die in en vlak na de oorlog van mening was dat er binnen de kinderbescherming een gebrek was aan wetenschappelijke kennis19. In 1950 werd de werkgroep gestichtsdifferentiatie ingesteld. Deze werkgroep zou onder leiding van Koekebakker onderzoek doen naar pedagogische methoden bij instellingen voor heropvoeding en verzorging van kinderen. De conclusie van dit onderzoek, dat in 1959 werd gepubliceerd, was vernietigend. De mooie ideeën en idealen ten spijt, de praktijk van de kinderbescherming was volstrekt ontoereikend. Slechts bij uitzondering werd er gewerkt volgens een bepaalde pedagogische visie20.

  • 21 Geertje Dimmendaal, Heropvoeding en behandeling : meisjes in Huize de Ranitz, 1941 1967, Assen, 19 (...)
  • 22 Dimmendaal, Heropvoeding en behandeling …, p. 77.
  • 23 Delicat, Van ijzeren vuist…, p. 225-228.
  • 24 Delicat, Van ijzeren vuist…

14Dimmendaal laat in haar studie naar de heropvoeding en behandeling in Huize de Ranitz in Groningen zien dat er in de periode tussen 1940 en 1970 sprake was van professionalisering van de heropvoeding21. Tot in de jaren zestig zag men betere scholing van het personeel en een grotere verbreiding van wetenschappelijke inzichten als remedie voor problemen binnen de kinderbescherming. In de jaren zeventig ontstond hierover twijfel en kwam er zelfs kritiek op de volgens sommigen te ver door geschoten professionalisering22. Delicat heeft in zijn onderzoek naar rijksopvoedingsgestichten ook aandacht besteed aan het proces van professionalisering23. Vanaf de jaren vijftig waren groepsleiders binnen deze instellingen steeds vaker in het bezit van een diploma op het gebied van de kinderbescherming. Ook door middel van cursussen werden wetenschappelijke inzichten verspreid. Naast de toenemende deskundigheid van groepsleiders was er ook een uitbreiding van staffuncties. Hierbij nam de invloed van academici toe. Sociale wetenschappers kwamen als stafleden naast de directeur te staan24.

6. Tijdschriftenanalyse : een pilot

15In het licht van de hierboven beschreven ontwikkelingen willen we artikelen uit 1959 en 1962 vergelijken met de artikelen uit 1974. De artikelen zijn per jaargang gegroepeerd en geanalyseerd aan de hand van twee vragen. De eerste vraag betrof de doelstellingen die richting gaven aan het werk binnen de kinderbescherming. Werd in de artikelen iets gezegd over doelstellingen van het werk? Waren deze doelen ingebed in bepaalde theorieën? Werden ze expliciet genoemd of niet? En hoe dachten de auteurs over de mogelijkheid deze doelen te verwezenlijken? De tweede vraag ging in op evaluatieve uitspraken die werden gedaan over het werk binnen de kinderbescherming. Waren deze uitspraken positief of negatief? Was men tevreden of was er juist veel kritiek? Was er sprake van een systematische of wetenschappelijke evaluatie van de opbrengsten van het werk?

16Voor de jaren 1959 en 1962 zijn jaargangen van De Koepel, Nederlands maandblad voor kinderbescherming onderzocht. De Koepel was het orgaan van de Vereniging van Directeuren en Directrices van Opvoedingsinstellingen en hierin waren verschillende gezindten vertegenwoordigd. In 1973 ging dit tijdschrift samen met het blad Mozaïek. Dit was een uitgave van het Katholiek Verbond voor Kinderbescherming. Samen gingen ze verder als Sjow : tijdschrift voor en over samenleving, jeugd, ouder, welzijn. Van dit tijdschrift is de jaargang 1974 bestudeerd. Sjow is dus ten dele een voortzetting van De Koepel en daarom is een vergelijking tussen verschillende jaren goed te maken. Ook is voor 1974 een jaargang van TMW tijdschrift voor maatschappijvraagstukken en welzijnswerk bestudeerd. Dit tijdschrift heette in 1959 en 1962 nog het Tijdschrift voor Maatschappelijk Werk en was het orgaan van de Nationale Federatie voor Maatschappelijk Werk en de Nationale Federatie voor Kinderbescherming. In dit tijdschrift zijn artikelen te vinden van de hand van auteurs die ook schreven voor De Koepel. Ook was er aandacht voor studiedagen van de Vereniging van Directeuren en Directrices van Opvoedingsinstellingen, de vereniging die De Koepel uitgaf. Zonder verdere kritiek, maar met waardering voor de sprekers werden de verschillende lezingen samengevat. Op basis hiervan ga ik er vooralsnog van uit dat de tijdschriften onderling vergelijkbaar zijn.

17In deze tijdschriften waren artikelen in te vinden over de manier van werken binnen verschillende typen instellingen, specifieke methoden van hulpverlening, over organisatorische ontwikkelingen, onderzoek naar het werk binnen de kinderbescherming, de plaats van de kinderbescherming binnen het geheel aan jeugdzorg, de positie van de verschillende medewerkers, enzovoort. Voor de pilot zijn die artikelen geselecteerd die betrekking hadden op residentiële zorg, pleegzorg of hulp aan gezinnen. Wanneer bleek dat een artikel niets te maken had met hulpverlening in een justitieel kader werd het buiten beschouwing gelaten.

7. Doelen

18In de bestudeerde artikelen kwamen uiteenlopende doelen naar voren. De belangrijkste doelen die zichtbaar werden zijn: herstel van de gezinsrelaties, persoonlijke ontwikkeling en maatschappelijke integratie. Ook bescherming van het kind of juist bescherming van de maatschappij kwamen naar voren, evenals het liefdevol opvangen van kinderen, het bevorderen van zelfstandigheid, het beter in staat zijn relaties aan te gaan (buiten het gezin) en psychisch herstel.

  • 25 Bertha L.F. Clemens Schröner, “Bezoek aan het jongensdorp ‘De Widdonk’ ”, in De Koepel, 1959, numm (...)
  • 26 Ida Alten, “Het pleegouderonderzoek”, in De Koepel, 1962, nummer 12, p. 573-578.
  • 27 L.H. Fontein, “Enige gedachten over doelstelling en outillage van het behandelingstehuis in de Ned (...)

19Wanneer we keken naar maatschappelijke integratie als doel van de interventies zagen we dat dit in 1974 minder vaak genoemd werd. Ook veranderde de manier waarop hierover gesproken werd. In 1959 en 1962 werd deelname aan de maatschappij gekoppeld aan de eigen ontwikkeling van het kind en werd daarnaast het vinden van een baan benadrukt. B.L.F. Clemens-Schröner bracht in 1959 een bezoek aan De Widdonk, een katholiek behandelingsinstituut voor jongens in Limburg. Het bieden van een vakopleiding was een belangrijke peiler van het hulpaanbod aan de jongens die er verbleven. Het verblijf in deze instelling moest tijdelijk zijn en terugkeer in de maatschappij was het belangrijkste doel25. Een citaat uit een artikel van I. Alten brengt de koppeling tussen persoonlijke ontwikkeling en maatschappelijke integratie duidelijk in beeld : « Het opvoedingsplan zal een tweevoudig proces moeten zijn, nl. naar binnen gericht, zodat het kind de kans krijgt zijn persoonlijkheid te ontwikkelen aan de ander, en naar buiten gericht, zodat het getraind wordt een deel te worden van de gemeenschap waarin het moet leven26. » Ook in een artikel van L.H. Fontein kwam deze koppeling naar voren. Hij stelde dat kinderen gebruik moesten leren te maken van hun individuele mogelijkheden om : « zo adequaat mogelijk deel te kunnen nemen aan de gemeenschapsvormen van de maatschappij : gezin, arbeid, school en vrije-tijdsbesteding27. »

  • 28 A.J. Wijnands, “Helpen met de deur open bij de Lindenhof”, in Sjow, 1974, nummer 5, p. 99-106.
  • 29 Wijnands, “Helpen met de deur open…”, 105.
  • 30 Sjow, 1974, nummer 21 is geheel gewijd aan gesloten behandeling.

20In de artikelen uit 1974 kreeg deelname aan de maatschappij een andere betekenis. Deze stond niet meer in het kader van aanpassing, maar juist in het teken van persoonlijke vrijheid. Het ging erom dat het kind zelfstandig in de maatschappij kon staan en daarbij zijn eigen leven kon vormgeven. Er was meer aandacht voor de overgang die kinderen moesten maken na een tijd in een tehuis te hebben geleefd en er kwamen allerlei tussenvormen op zoals gezinshuizen en projecten voor begeleid op kamers wonen. Een voorbeeld hiervan werd beschreven in een artikel over De Lindenhof door A.J. Wijnands 28. Hier woonden vier jongens en een mentor, onder begeleiding van een maatschappelijk werker, in een huis in een gewone wijk. Het doel van dit begeleid wonen werd omschreven als « experimenteren met vrijheid ». Dat de ontwikkeling van de jongens hier centraal stond, en niet de aanpassing aan de maatschappij bleek ook toen de auteur vermeldde dat er bij de buren nogal eens ergernis ontstond : « omdat wij de bescherming van de maatschappij zo weinig lijken te behartigen29 ». Bij een vijftal artikelen in een themanummer van Sjow uit 1974 over gesloten behandeling kwam het doel van maatschappelijke integratie overigens wel meer in het teken van aanpassing te staan. De auteurs hadden het over resocialisatie en het bereiken van een normale leefsituatie. Toch sprak men ook hier in termen van vrijheid, want gesloten behandeling was uiteindelijk gericht op het kunnen leiden van een vrij bestaan30.

  • 31 Wijnands, “Helpen met de deur open…”, p. 99-106.

21De bevinding dat maatschappelijke integratie een andere invulling kreeg werd weerspiegeld in het doel van persoonlijke ontwikkeling. Dit doel kreeg een andere betekenis hoewel het niet vaker naar voren kwam als doel van de interventie. Zoals we al zagen was er in 1959 en 1962 sprake van een koppeling van persoonlijke ontwikkeling aan maatschappelijke deelname, in 1974 stond dit vooral in het teken van identiteitsontwikkeling, autonomie en het gevoelsleven. In 1959 en 1962 werd gesteld dat kinderen ontplooiingskansen en ruimte om zichzelf te ontwikkelen moesten krijgen. Hierbij werden geen specifieke theorieën met betrekking tot de ontwikkeling van kinderen genoemd. In de artikelen uit 1974 was een sterke gerichtheid op de theorie van E. Erikson over identiteitsontwikkeling te ontdekken. In navolging van deze theorie zag Wijnands de overgang van afhankelijkheid naar zelfstandigheid en het vormen van een eigen identiteit als de belangrijkste opgaven in de adolescentie31. Ook was er in 1974 meer aandacht voor het emotionele leven van kinderen. Zo ging er meer aandacht uit naar bijvoorbeeld het kunnen verwerken van angst en verdriet, het uiten van diepere gevoelens of het goed verlopen van de affectieve ontwikkeling.

22Het herstellen van de gezinsrelaties kwam ook als doel naar voren in de bestudeerde artikelen. In 1959 en 1962 werd dit vaker genoemd dan in 1974. Daarbij moet wel opgemerkt worden dat het helemaal verbreken van de band met de ouders in 1959 en 1962 wel genoemd werd, maar in 1974 niet.

8. Denken over resultaten

  • 32 Dane, Honderd jaar kinderbescherming…, p. 92-95.
  • 33 Mary Zeldenrijst-Noordanus, “Wat verwachten wij en wat mogen wij verwachten van Gezinsverpleging i (...)

23Uit de literatuur weten we dat er na de Tweede Wereldoorlog een breed onder kinderbeschermers gedeeld streven was om betere resultaten te bereiken. Om de resultaten van het kinderbeschermingswerk te verbeteren was professionalisering, verhoging van de deskundigheid en wetenschappelijke aandacht nodig, zo klonk het uit verschillende hoeken32. In de artikelen uit 1959 werden geen uitspraken gedaan over de opbrengsten van interventies in gezinnen. Wel waren in 3 van de 21 artikelen pleidooien te lezen voor meer onderzoek. In een artikel over gezinsverpleging in het kader van een ondertoezichtstelling pleitte Dr. M. Zeldenrust-Noordanus voor betere registratie van gegevens33 Alleen op basis hiervan konden volgens haar uitspraken worden gedaan over de resultaten van het werk in de kinderbescherming. Met betrekking tot de OTS was onvoldoende duidelijk hoe verwachtingen en realiteit met elkaar overeenkwamen. Het was volgens de schrijfster niet eens zeker hoeveel gezinsvoogdijpupillen er in totaal waren. Volgens haar kon er daarom nog weinig gezegd worden over de effectiviteit van de justitiële kinderbeschermingsmaatregelen.

  • 34 C.J. Van Vuren, “De gezinsvoogdijpupil in de inrichting. Een ‘ontmoeting’ van twee werelden”, in D (...)
  • 35 Ida Alten, Oud-pupillen antwoorden. Een onderzoek naar de levensloop van 160 oud pupillen van de v (...)
  • 36 Bertha L.F. Clemens Schröner, Gezinsvoogdij en levensloop. Onderzoek naar de resultaten van gezins (...)

24Dat er in 1959 onderzoek werd gedaan naar de resultaten van opvang in het kader van een justitiële maatregel bleek uit het artikel van C.J. van Vuren die betrokken was bij het onderzoeksproject Samenwerking met de ouders34 Bovendien had I. Alten in 1957 een verslag van haar onderzoek naar de verdere levensloop van voogdijpupillen gepubliceerd35 en was aan het begin van de jaren vijftig al het onderzoek van B.L.F. Clemens Schröner verschenen36. Beiden hadden via interviews met oud pupillen een antwoord gezocht op de vraag of de kinderen van toen, eenmaal volwassen, het idee hadden dat zij van de betreffende hulp geprofiteerd hadden. Het project van C.J. van Vuren werd uitgevoerd bij Maatschappij Zandbergen, een kinderbeschermingsinstelling te Amersfoort. Een van de veronderstellingen was dat goede samenwerking met de ouders het effect van het verblijf in de inrichting zou verhogen. Ook de continuïteit van de hulpverlening zou volgens de onderzoekers kunnen bijdrage aan een positief effect van het verblijf in de inrichting. Hier was men expliciet op zoek naar factoren of werkwijzen die de resultaten zouden verbeteren.

  • 37 R. Agema, “Gebruik en misbruik van het observatiewezen”, in De Koepel, 1962, nummer 6, p. 284-290.

25In 1962 werden in 4 van de 16 artikelen wel uitspraken gedaan over het succes van de hulp. Zo werd er gesteld dat de ondertoezichtstelling vaak op een teleurstelling uitliep omdat men niet genoeg rekening hield met de gevoelens van de ouders. In een ander artikel kwam naar voren dat opname in een observatietehuis schadelijke gevolgen kon hebben doordat de contacten die men hier opdeed al snel weer verbroken moesten worden37. De bevindingen ten aanzien van de resultaten van de geboden hulp waren niet gebaseerd op onderzoek, maar vooral op ervaringen die de auteurs in de praktijk opdeden. Door een aantal auteurs werd wel gepleit voor meer « follow-up studies » om meer zicht te krijgen op de resultaten van het werk en de factoren die daarmee samenhingen. In de artikelen uit 1962 werd geen verslag gedaan van onderzoek naar de resultaten van het werk.

  • 38 A. Hoogwater en Th. Hart de ruyter, “De drie sluisjes van de TGV in Groningen”, in Sjow, 1974,numm (...)

26In 1974 was er aanzienlijk meer aandacht voor de uiteindelijke resultaten van hulp in het kader van een kinderbeschermingsmaatregel. In het Tijdschrift Maatschappijvraagstukken en Welzijnswerk werd hier in 11 van de 17 artikelen iets over gezegd, in Sjow kwam dit in 22 van de 34 artikelen naar voren. De meeste auteurs benadrukten de negatieve gevolgen voor het kind zoals hospitalisatie, passiviteit en conformiteit als gevolg van gesloten behandeling. Er werd ook gewezen op het belang van het behouden van het resultaat van de behandeling. Soms kon de behandeling in een internaat een positieve invloed hebben die weer leek te verdwijnen wanneer kinderen hun eigen leven weer oppakten. Alleen in een artikel over therapeutische gezinsverpleging gaven de auteurs aan dat zij over het algemeen het idee hadden dat de resultaten van hun werk « heel redelijk » waren38.

  • 39 J.C. frakking en E. Jansen, “ ‘Mislukte’ plaatsingen bij Maatschappij Zandbergen”, in Sjow, 1974, (...)

27Verder was er een aantal artikelen waarin men op meer systematische wijze trachtte na te gaan wat de door een bepaalde instelling geboden hulp opleverde, zoals het artikel over « mislukte plaatsingen » bij Maatschappij Zandbergen van J.C. Frakking en E. Jansen39. De indruk bestond dat tamelijk veel pupillen de instelling voortijdig verlieten. Door middel van een kort inventariserend onderzoek wilden de onderzoekers meer inzicht krijgen in dit probleem. Over een periode van twee jaar werden 140 pupillen opgenomen, hiervan bleken er 30,21 % van alle opgenomen pupillen, op « negatieve gronden » vertrokken te zijn. Dit percentage konden zij niet vergelijken met uitvalpercentages van andere tehuizen omdat zulke gegevens niet beschikbaar waren. De auteurs pleitten voor meer onderzoek naar de oorzaken van mislukte plaatsingen en naar systematische registratie van deze gevallen.

  • 40 K. Mesman Schultz, “Meer research in het observatietehuis : Aepra-II”, in Sjow, 1974, nummer 2, p. (...)
  • 41 Jan D. Van Der Ploeg, “Aepra : een moeilijke naam voor een moeilijk onderzoek”, in Sjow, 1974, num (...)
  • 42 Van Der Ploeg, “Aepra …”, p. 140.
  • 43 Van Der Ploeg, “Aepra …”, p. 141.

28Naast onderzoeken die bij specifieke instellingen werden uitgevoerd, werden in de artikelen uit 1974 ook een aantal bredere onderzoeken genoemd. Zo schreef K. Mesman Schultz over het onderzoek in observatietehuizen onder de naam Aanpassing en prediktie van aanpassing, kortweg Aepra genoemd40. Dit betrof onderzoek naar de juistheid van plaatsingsadviezen. Door middel van dit onderzoek wilde men tot een snellere, meer uniforme en uiteindelijk betere manier van adviseren komen. J. van der Ploeg noemde het Aepra onderzoek een belangrijke stap op weg naar het verbeteren van observatietehuizen41. Hij merkte op dat er een belangrijke lacune was in de kennis over de kinderbeschermingstehuizen, omdat nergens systematisch nagegaan werd hoe kinderen vervolgens terecht kwamen. Het bouwen van nieuwe tehuizen had volgens Van der Ploeg alleen zin als men bereid was de zinvolheid ervan wetenschappelijk te laten evalueren en daaraan consequenties te verbinden. Hij merkte op dat er binnen de observatiehuizen niet erg enthousiast, soms zelfs geërgerd, was gereageerd op het Aepra onderzoek42. Het was Van der Ploeg niet duidelijk waarom er zo weinig enthousiasme voor was : « Een onderzoek dat nu eens niet vrijblijvend filosoferend, maar met exakte methoden de realiteit van het observatieadvies analyseert. De veel gehoorde roep om “hard materiaal” wordt hier uitvoerig beantwoord maar valt desondanks niet in goede aarde43. » Hier werd dus duidelijk dat een roep om meer wetenschappelijke kennis niet noodzakelijkerwijs hoefde te betekenen dat de medewerkers binnen de kinderbescherming ook daadwerkelijk wetenschappelijk onderzoekers met open armen ontvingen binnen hun instellingen.

9. Conclusie

29In dit artikel is gezocht naar een antwoord op de vraag in hoeverre doelstellingen binnen de Nederlandse kinderbescherming zijn veranderd wanneer we de jaren 1959 en 1962 vergelijken met het jaar 1974. Ook stelden we de vraag naar de manier waarop wetenschappers en professionals binnen de kinderbescherming nagingen of deze doelstellingen bereikt werden.

30Uit het bestuderen van de artikelen kwamen drie soorten doelen naar voren. Dit waren maatschappelijke integratie, persoonlijke ontwikkeling en het herstellen van de relatie van het kind met de eigen ouders. Het eerste dat opviel was dat er in 1974 meer expliciet over doelen werd geschreven dan in 1959 en 1962. De doelen die werden nagestreefd waren zoals verwacht aan verandering onderhevig. Wanneer we keken naar de verschillende soorten doelen dan kwam dit evenwel niet eenduidig naar voren. Het doel maatschappelijke integratie werd in 1974 minder vaak genoemd, maar het doel persoonlijke ontwikkeling kwamen we niet vaker tegen in de artikelen uit 1974, terwijl we dit wel verwachtten vanuit de ideeën over toenemende psychologisering. Opvallend was dat deze doelen een andere betekenis kregen. Persoonlijke ontwikkeling was in de jaren 1959 en 1962 gekoppeld aan maatschappelijke integratie en het kwam naar voren als voorwaarde hiervoor. In 1974 stond persoonlijke ontwikkeling in het teken van emotionele en affectieve ontwikkeling. Hier zien we een overeenkomst met de bevindingen van Wubs. Zij stelde dat vanaf 1970 psychologische ontwikkeling en emotioneel en affectief welbevinden naar voren kwamen als doelen van de opvoeding in de adviesliteratuur aan ouders. Voor 1970 werd in deze literatuur een gezonde psychologische ontwikkeling gezien als voorwaarde voor het bereiken van opvoedingsdoelen. Na 1970 was de psychologische ontwikkeling zelf doel van de opvoeding geworden. Ook in het doel maatschappelijke integratie was het kind zelf meer centraal komen te staan. Het ging niet meer zozeer om aanpassing, maar om zelfstandigheid. Het kind moest uiteindelijk terugkeren in de maatschappij en zich daar niet alleen staande kunnen houden, maar ook zijn eigen keuzes kunnen maken.

31In vergelijking tot de jaren 1959 en 1962 stond in 1974 de vraag naar resultaat veel meer op de voorgrond. In de tijdschriftartikelen werden meer evaluatieve uitspraken gedaan, hierbij was er vooral veel aandacht voor negatieve gevolgen van hulp in het kader van een kinderbeschermingsmaatregel. Ook werd er in 1974 meer wetenschappelijk onderzoek gedaan binnen de kinderbescherming. Dat past binnen de verwetenschappelijking die in de tweede helft van de twintigste eeuw binnen de kinderbescherming plaatsvond. Zowel binnen verschillende instellingen als binnen gehele sectoren werden onderzoeken opgezet en uitgevoerd. Hierbij probeerden onderzoekers of medewerkers van de betreffende instellingen op een systematische manier gegevens te verzamelen waarmee inzicht zou ontstaan in de opbrengsten van de interventies.

32Op basis van de artikelen die voor deze pilot zijn bestudeerd wil ik een tweetal voorlopige conclusies formuleren. Ten eerste wat betreft de veranderingen in de doelstellingen die richting gaven aan het werk binnen de kinderbescherming. We kunnen spreken van een perspectiefwisseling. Eind jaren vijftig, begin jaren zestig stond het perspectief van de samenleving op de voorgrond. Maatschappelijke integratie kwam vaak als doel naar voren en ook persoonlijk ontwikkeling stond in het teken van deelname aan de samenleving. In 1974 stond juist het perspectief van het kind centraal. Maatschappelijke integratie was niet langer verbonden met aanpassing, maar juist met vrijheid en zelfstandigheid. Kinderen moesten leren zelf hun eigen leven vorm te geven. Ook was er veel meer aandacht voor het gevoelsleven van kinderen.

33Ten tweede lieten de bestudeerde artikelen zien dat de vraag « helpt hulp? » in 1974 vaker werd gesteld. Het is opvallend dat er zo weinig op deze vraag gereflecteerd werd in de artikelen uit 1959 en 1962. De roep om meer deskundigheid en meer wisselwerking tussen wetenschap en praktijk was namelijk al na de Tweede Wereldoorlog alom te horen. In 1974 merkte van der Ploeg op dat er weinig enthousiast werd gereageerd op het Aepra onderzoek, terwijl dit onderzoek nu juist beantwoordde aan de veel gehoorde vraag naar meer « harde » gegevens over het kinderbeschermingswerk. Dit wekt de indruk dat de noodzaak van meer wetenschappelijk onderzoek niet door alle betrokkenen even sterk werd gevoeld. We verwachten op basis hiervan dat de roep om meer wetenschappelijk onderzoek zoals deze na 1945 te horen was enkel gehoor kreeg bij een aantal vooruitstrevende instellingen en onderzoekers. Verder onderzoek zal moeten uitwijzen of deze voorlopige conclusies juist zijn.

Bibliographie

Literatuur

Agema, R., “Gebruik en misbruik van het observatiewezen”, in De Koepel. Nederlands maandblad voor kinderbescherming, 1962, nummer 6, 284-290.

Alten, I., Oud-pupillen antwoorden. Een onderzoek naar de levensloop van 160 oud-pupillen van de voogdijvereniging ‘Tot Steun’, Amsterdam : Ploegsma, 1957.

Alten, I., “Het pleegouderonderzoek”, in De Koepel. Nederlands maandblad voor kinderbescherming, 1962, nummer 12, 573-578.

Bij, i. van der, “Idealen in de kinderbescherming : de kinderrechter op een kruispunt. De uitvoering van de ondertoezichtstelling door de kinderrechter, 1922 1995” in D.J. de Ruyter, G.D. Bertram-Troost en S.M.A. Sieckelinck (red.),

Idealen, idolen en iconen van de pedagogiek. Bijdragen aan de Twaalfde Landelijke Pedagogendag, Amsterdam : SWP, 2005, 174-183.

Bruning, M.R., Rechtvaardiging van kinderbescherming. Naar een nieuw maatregelenpakket na honderd jaar kinderbescherming, Amsterdam: Kluwer Rechtswetenschappelijke publicaties, 2001, academisch proefschrift.

Clemens Schröner, Mr. B.L.F., Gezinsvoogdij en levensloop. Onderzoek naar de resultaten van gezinsvoogdijgevallen in de grote stad en op het platteland, Leiden: Instituut voor Praeventieve Geneeskunde Leiden, 1952.

Clemens Schröner, B.L.F., “Bezoek aan het jongensdorp ‘De Widdonk’”, in De Koepel. Nederlands maandblad voor kinderbescherming, 1959, nummer 11, 400-403.

Dane, J. (red.), Honderd jaar kinderbescherming. Uitgave ter gelegenheid van het jubileum van de Raad voor de Kinderbescherming en de Kinderwetten (1905-2005), Amsterdam : SWP, 2006.

Delicat, J.W. Van ijzeren vuist naar zachte hand ? Idee en praktijk in de rijksopvoedingsgestichten 1901-1961, Nijmegen : Katholieke Universiteit van Nijmegen, 2001, academisch proefschrift.

Dimmendaal, G., Heropvoeding en behandeling. Meisjes in Huize de Ranitz, Groningen 1941-1967, Assen : Van Gorcum, 1998, academisch proefschrift.

Fontein, L.H., “Enige gedachten over doelstelling en outillage van het behandelingstehuis in de Nederlandse kinderbescherming”, in De Koepel. Nederlands maandblad voor kinderbescherming, 1962, nummer 2, 50-58.

Groenendijk, L. en N. Bakker, “Dieptepsychologie en opvoeding. Over de neurotisering van de ouder-kindrelatie”, in Pedagogiek, 2000 (20) 3, geraadpleegd via http://www.pedagogiek-online.nl op 7 oktober 2008.

Hoogwater, A. en Th. Hart de Ruyter, “De drie sluisjes van de TGV in Groningen”, in Sjow : tijdschrift voor en over samenleving, jeugd, ouder, welzijn, nummer 9, 211-215.

Jansz, J., “Het kind. Deskundige opvoedingsadviezen en –interventies” in J. Jansz en P. van Drunen (red.), Met zachte hand. Opkomst en verbreiding van het psychologisch perspectief, Utrecht : Lemma, 1996, 37-55.

Koekebakker, J., Kinderen onder toezicht. Psycho-paedagogische beschouwingen over patronaat en gezinsvoogdij, Purmerend : Muusses, 1941.

Koekebakker, J., Onze kinderbescherming in oorlog en vrede, Purmerend : J. Muusses, 1945.

Koekebakker, J., Verzorging en opvoeding in kindertehuizen. Rapport van de werkgroep gestichtsdifferentiatie, Den Haag: Nederlandse federatie voor Kinderbescherming, 1959.

Komen, M. Gevaarlijke kinderen – Kinderen in gevaar. De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren 1960 – 1995, Utrecht : SWP, 1999, academisch proefschrift.

Mesman Schultz, K., “Meer research in het observatietehuis: AEPRA-II”, in Sjow : tijdschrift voor en over samenleving, jeugd, ouder, welzijn, 1974, nummer 2, 23-27

Van Der Ploeg, J., “AEPRA : een moeilijke naam voor een moeilijk onderzoek”, in Sjow : tijdschrift voor en over samenleving, jeugd, ouder, welzijn, 1974, nummer 6, 139-141.

van Vuren, C. J., “De gezinsvoogdijpupil in de inrichting. Een ‘ontmoeting’ van twee werelden”, in De Koepel. Nederlands maandblad voor kinderbescherming, 1959, 354-365.

Weijers, I., “De verantwoordelijkheidspedagogiek van Mulock Houwer”, in Nederlands tijdschrift voor opvoeding, vorming en onderwijs, 1999 (15) 2, 82-102.

Wijnands, A.J., “Helpen met de deur open bij de Lindenhof”, Sjow : tijdschrift voor en over samenleving, jeugd, ouder, welzijn, 1974, nummer 5, 99-106.

Wubs, J., Luisteren naar deskundigen. Opvoedingsadvies aan Nederlandse ouders 1945-1999, Assen : Van Gorcum, 2004, academisch proefschrift.

Zeldenrust-Noordanus, M., “Wat verwachten wij en wat mogen wij verwachten van Gezinsverpleging in het bijzonder als het betreft Gezinsvoogdij-pupillen”, in De Koepel. Nederlands maandblad voor kinderbescherming, 1959, nummer 2, 50-57.

Notes

1 Zie bijvoorbeeld Janneke Wubs, Luisteren naar deskundigen. Opvoedingsadvies aan Nederlandse ouders 1945-1999, Assen, 2004.

2 Zie voor een beschrijving van de ontwikkelingen die leidden tot invoering van de kinderwetten bijvoorbeeld Jacques Dane (red.), Honderd jaar kinderbescherming. Uitgaveter gelegenheid van het jubileum van de Raad voor de Kinderbescherming en de Kinderwetten (1905-2005), Amsterdam, 2006 ; Mariëlle Ruth Bruning, Rechtvaardiging van kinderbescherming. Naar een nieuw maatregelenpakket na honderd jaar kinderbescherming, Amsterdam, 2001.

3 Bruning, Rechtvaardiging van kinderbescherming…, p. 84-86.

4 De cijfers in deze paragraaf zijn ontleend aan Mieke Komen, Gevaarlijke kinderen – Kinderen in gevaar. De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, 1960-1995, Utrecht, 1999, p. 14, voor de cijfers na 1995 is StatLine van het CBS geraadpleegd via statline.cbs.nl (de gegevens over de jeugdbescherming zijn te vinden binnen het thema « veiligheid en recht »).

5 Komen, Gevaarlijke kinderen…, 14.

6 Bruning, Rechtvaardiging van kinderbescherming…, p. 240-241.

7 Bruning, Rechtvaardiging van kinderbescherming, p. 201.

8 Bruning, Rechtvaardiging van kinderbescherming, p. 199.

9 Ingrid Van Der Bij, “Idealen in de kinderbescherming : de kinderrechter op een kruispunt. De uitvoering van de ondertoezichtstelling door de kinderrechter, 1922-1995”, in Doret J. De Ruyter, Gerdien D. Bertram-Troost en Stijn M.A. Sieckelinck (red.), Idealen, idolen en iconen van de pedagogiek. Bijdragen aan de Twaalfde Landelijke Pedagogendag, Amsterdam, 2005, p. 174-183.

10 Van Der Bij, “Idealen in de kinderbescherming …”, p. 179-180.

11 Jeroen Jansz, “Het kind. Deskundige opvoedingsadviezen en –interventies”, in Jeroen Jansz en Peter Van Drunen (red.), Met zachte hand. Opkomst en verbreiding van het psychologisch perspectief, Utrecht, 1996, p. 37-55.

12 Wubs, Luisteren naar deskundigen, p. 14.

13 Jansz, “Het kind…”, p. 209.

14 Jansz,, “Het kind…”, p. 214-217.

15 Jan Wilm Delicat, Van ijzeren vuist naar zachte hand ? Idee en praktijk in de rijksopvoedingsgestichten 1901-1961, Nijmegen, 2001.

16 Ibidem, p. 221-225.

17 Leendert Groenendijk en Nelleke Bakker, “Dieptepsychologie en opvoeding. Over de neurotisering van de ouder-kindrelatie”, in Pedagogiek, jaargang 20, nummer 3, 2000, geraadpleegd via http://www.pedagogiek-online.nl op 7 oktober 2008.

18 Ido Weijers, “De verantwoordelijkheidspedagogiek van Mulock Houwer”, in Nederlands tijdschrift voor opvoeding, vorming en onderwijs, 1999 (15) 2, p. 82-102.

19 Jacob Koekebakker, Kinderen onder toezicht. Psycho-paedagogische beschouwingen over patronaat en gezinsvoogdij, Purmerend, 1941; Jacob Koekebakker, Onze kinderbescherming in oorlog en vrede, Purmerend, 1945.

20 Jacob Koekebakker, Verzorging en opvoeding in kindertehuizen. Rapport van de werkgroep gestichtsdifferentiatie, Den Haag, 1959.

21 Geertje Dimmendaal, Heropvoeding en behandeling : meisjes in Huize de Ranitz, 1941 1967, Assen, 1998, p. 51-82.

22 Dimmendaal, Heropvoeding en behandeling …, p. 77.

23 Delicat, Van ijzeren vuist…, p. 225-228.

24 Delicat, Van ijzeren vuist…

25 Bertha L.F. Clemens Schröner, “Bezoek aan het jongensdorp ‘De Widdonk’ ”, in De Koepel, 1959, nummer 11, p. 400-403.

26 Ida Alten, “Het pleegouderonderzoek”, in De Koepel, 1962, nummer 12, p. 573-578.

27 L.H. Fontein, “Enige gedachten over doelstelling en outillage van het behandelingstehuis in de Nederlandse kinderbescherming”, in De Koepel, 1962, nummer 2, p. 50-58.

28 A.J. Wijnands, “Helpen met de deur open bij de Lindenhof”, in Sjow, 1974, nummer 5, p. 99-106.

29 Wijnands, “Helpen met de deur open…”, 105.

30 Sjow, 1974, nummer 21 is geheel gewijd aan gesloten behandeling.

31 Wijnands, “Helpen met de deur open…”, p. 99-106.

32 Dane, Honderd jaar kinderbescherming…, p. 92-95.

33 Mary Zeldenrijst-Noordanus, “Wat verwachten wij en wat mogen wij verwachten van Gezinsverpleging in het bijzonder als het betreft Gezinsvoogdij-pupillen”, in De Koepel, 1959, nummer 2, p. 50-57.

34 C.J. Van Vuren, “De gezinsvoogdijpupil in de inrichting. Een ‘ontmoeting’ van twee werelden”, in De Koepel, 1959, p. 354-365.

35 Ida Alten, Oud-pupillen antwoorden. Een onderzoek naar de levensloop van 160 oud pupillen van de voogdijvereniging Tot Steun, Amsterdam, 1957.

36 Bertha L.F. Clemens Schröner, Gezinsvoogdij en levensloop. Onderzoek naar de resultaten van gezinsvoogdijgevallen in de grote stad en op het platteland, Leiden, 1952.

37 R. Agema, “Gebruik en misbruik van het observatiewezen”, in De Koepel, 1962, nummer 6, p. 284-290.

38 A. Hoogwater en Th. Hart de ruyter, “De drie sluisjes van de TGV in Groningen”, in Sjow, 1974,nummer 9, p. 211-215.

39 J.C. frakking en E. Jansen, “ ‘Mislukte’ plaatsingen bij Maatschappij Zandbergen”, in Sjow, 1974, nummer 2, p. 28-30.

40 K. Mesman Schultz, “Meer research in het observatietehuis : Aepra-II”, in Sjow, 1974, nummer 2, p. 23-27.

41 Jan D. Van Der Ploeg, “Aepra : een moeilijke naam voor een moeilijk onderzoek”, in Sjow, 1974, nummer 6, p. 139-141.

42 Van Der Ploeg, “Aepra …”, p. 140.

43 Van Der Ploeg, “Aepra …”, p. 141.

Table des illustrations

Titre Tabel 1 : Nieuw opgelegde ondertoezichtstellingen per jaar
URL http://books.openedition.org/pucl/docannexe/image/828/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 60k

Auteur

RU Groningen

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search