Desktop versionMobile Version

Histoire du droit et de la justice / Justitie - en rechts - geschiedenis

 | 
Dirk Heirbaut
, 
Xavier Rousseaux
, 
Alain Wijffels

Droit et justice au XXe siècle - Recht en justitie in de 20ste eeuw

De Duitse gerechtelijke procedure in bezet België en Noord-Frankrijk (1940-1944)1

Dimitri Roden

Volltext

  • 1 Lijst met gebruikte afkortingen
    AL: Allgemeine Liste
    BAL: Liste über Bestätigung und Aufhebung von U (...)
  • 2 Het OKH voerde het opperbevel over het Duitse landleger.

1Op 31 mei 1940 vertrouwde het Oberkommando des Heeres2 het bevel over het pas veroverde België en Noord-Frankrijk officieel toe aan generaal Alexander von Falkenhausen. Als Militärbefehlshaber stond von Falkenhausen aan het hoofd van het militair bezettingsbestuur dat het Belgische grondgebied en de twee Noord-Franse departementen Nord en Pas-de-Calais zou besturen tot 18 juli 1944. Op die dag werd de Militärverwaltung vervangen door een door leden van de NSDAP en de SS geleid burgerlijk bestuur (Zivilverwaltung).

  • 3 Mark Van Den Wijngaert, “Repressie, terreur en deportatie”, in België tijdens de Tweede Wereldoorl (...)

2De voornaamste opdracht van het Duitse militair bestuur te Brussel was het handhaven van de Ruhe und Ordnung in het bezette gebied. Via verordeningen probeerde de Militärverwaltung het dagelijkse leven te regelen. Om er zeker van te zijn dat de inwoners van het bezette gebied zich ook daadwerkelijk aan de verordeningen zouden houden, bouwde de bezettende overheid in het Befehlsbereich een uitgebreid repressieapparaat uit. In het collectieve geheugen wordt de Duitse repressie geassocieerd met een systeem van ongebreidelde terreur. De belangrijkste uitingen hiervan waren de hardhandige en willekeurige arrestaties door de Duitse politiediensten, het executeren van gijzelaars en de deportatie van raciale en politieke gevangenen. Toch zat het repressiesysteem in bezet België en Noord-Frankrijk aanzienlijk complexer in elkaar. Parallel aan deze « buitengerechtelijke » repressie was er in het ambtsgebied van von Falkenhausen een Duits gerechtelijk apparaat actief dat naar de buitenwereld toe een « schijn van rechtvaardigheid » diende hoog te houden. Het belang van dit gerechtelijk systeem kan moeilijk overschat worden : tussen 1940 en 1944 kregen naar schatting 16 000 burgers met de Duitse krijgsraden te maken3.

3In het eerste deel van deze bijdrage behandelen we in het kort de voornaamste actoren van het Duitse repressiesysteem. Welke Duitse organisaties en diensten waren in het Befehlsbereich belast met het handhaven van de rust en de orde? Wat waren hun bevoegdheden ? Vervolgens wordt de focus gelegd op de Duitse gerechtelijke procedure in bezet België en Noord-Frankrijk. Aangezien het onmogelijk is om in deze bijdrage de procedure tot in de details te beschrijven, beperken we ons tot enkele krachtlijnen. Hoe verliep het politioneel vooronderzoek ? Over welke procedures beschikten de Duitse krijgsraden om een verdachte te veroordelen ? En wat gebeurde er met een beklaagde nadat hij door een militaire rechtbank was veroordeeld ?

1. De actoren van het Duitse repressieapparaat

1.1. De Militärverwaltung in bezet België en Noord-Frankrijk

  • 4 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 156 ; Jules Gérard-Libois en José Gotovitch, L’an 40. La Bel (...)

4De hoogste Duitse functionaris in bezet België en Noord-Frankrijk was generaal Alexander von Falkenhausen. Als Militärbefehlshaber voerde hij niet alleen het bevel over de bezettingstroepen in zijn ambtsgebied, maar stond hij ook aan het hoofd van het Duitse militaire bezettingsbestuur. Von Falkenhausen was in feite een militaire gouverneur die via verordeningen het maatschappelijke leven kon sturen (vollziehende Gewalt). Zijn belangrijkste taak bestond uit het handhaven van de rust in het bezette gebied, zodat de economie en het bestuur zo efficiënt mogelijk bleven verder functioneren. Bij de uitoefening van deze dubbele opdracht kon de Militärbefehlshaber rekenen op twee generale staven. De Kommandostab, die tot 1943 werd geleid door Bodo von Harbou, stond von Falkenhausen bij in alle militaire aangelegenheden. Voor alle politieke, economische en culturele kwesties kon de Militärbefehlshaber rekenen op de steun van de Verwaltungsstab van Militärverwaltungschef Eggert Reeder4.

  • 5 Gérard-Libois en Gotovitch, L’an 40 …, p. 133-140.

5De Verwaltungsstab, ook wel Militärverwaltung genaamd, bestond op zijn beurt uit twee onderafdelingen. Naast een economische afdeling (Wirtschaftsabteilung) was er binnen de staf een Verwaltungsabteilung actief die de contacten met de Belgische overheid en administratie moest onderhouden. Binnen de Verwaltungsabteilung waren ook twee onderafdelingen operationeel die belast waren met de controle op de Belgische politie (Gruppe Polizei) en het gerecht (Gruppe Justiz)5.

  • 6 Nico Wouters, De Führerstaat. De overheid en collaboratie in België (1940-1944), Tielt, 2006, p. 1 (...)

6In de negen Belgische provincies en de twee Noord-Franse departementen was het militair bestuur vertegenwoordigd door een Oberfeldkommandantur of een Feldkommandantur. Deze plaatselijke militaire bezettingsbesturen kenden vanaf 1 januari 1941 de tweeledige structuur van Verwaltungsstab en Kommandostab als gevolg van hun militaire en bestuurlijke functies. Op het niveau van de arrondissementen en op lokaal vlak werden 33 Kreiskommandanturen en honderden Ortskommandanturen opgericht6.

  • 7 Wouters, De Führerstaat …, p. 16 ; Albert De Jonghe, “Hitler en het politieke lot van België. De v (...)

7In 1940 beschikte het militair bestuur slechts over 830 personeelsleden om een gebied met meer dan elf miljoen inwoners te controleren. Om het ambtsgebied zo efficiënt mogelijk te besturen rekende de MV dan ook in ruime mate op de medewerking van de plaatselijke autoriteiten. In ruil voor het recht op controle stond het militair bestuur aan de Belgische en Noord-Franse administratie ruime bevoegdheden toe. In praktijk bemoeide de MV zich echter ook direct en fundamenteel met het bestuur. Verschillende hervormingen, maatregelen en benoemingen werden aan de Belgische en Noord-Franse besturen opgedrongen. Zo moesten bijvoorbeeld de besluiten van de Belgische secretarissen-generaal, die na de vlucht van de Belgische regering de hoogste ambtenaren in het bezette gebied waren, eerst ter goedkeuring worden voorgelegd aan het Duitse militaire bestuur7.

1.2. De politieorganen van de MV

  • 8 Jean-Léon Charles en Philippe Dasnoy, Les dossiers secrets de la police allemande en Belgique, dee (...)

8Van bij het begin van de bezetting beschikte de MV over de Feldgendarmerie om de rust en de orde in het bezette gebied te handhaven. De FG bestond uit een duizendtal agenten en opereerde in het ressort als militaire politie. De voornaamste activiteit van deze politiedienst, waarvan de eenheden (Truppen) meestal aan de plaatselijke Kommandanturen waren toegevoegd, was het waken over de tucht en de discipline van het bezettingsleger alsook het begeleiden van militaire konvooien. In de loop van de bezetting werd de FG ook ingezet in de strijd tegen werkweigeraars en de sluikhandel. Wanneer in 1941 een groot aantal Feldgendarmen naar het oostfront werden overgebracht, deed de bezetter een beroep op collaborateurs om de rangen van de FG te versterken8.

  • 9 Charles en Dasnoy, Les dossiers …, p. 28-31.

9Naast de FG waren er in het Befehlsbereich ook eenheden van de Geheime Feldpolizei (GFP) operationeel. Deze politiedienst maakte deel uit van de Duitse Wehrmacht en viel in bezet België en Noord-Frankrijk onder het toezicht van het militair bestuur. De leiding over de GFP was in handen van Leitender Feldpolizeidirektor Vogel. Hij beschikte over een vijfhonderdtal agenten, secretarissen en chauffeurs die verdeeld waren over zes verschillende GFP-groepen. Deze groepen waren op hun beurt toegevoegd aan de Kommandanturen van Antwerpen, Brussel, Charleroi, Gent, Luik en Rijsel9.

  • 10 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 156.

10In het bezette gebied hield de GFP zich bezig met het opsporen van misdrijven die de openbare veiligheid konden verstoren. Naast het bestrijden van delicten zoals spionage, sabotage en het ondermijnen van de slagkracht van het Duitse leger, werd de GFP ook ingezet bij de aanhouding van Joden10.

  • 11 Weber, Die innere Sicherheit …, p. 30.

11Om de weerstand in het bezette gebied efficiënt te kunnen bestrijden beschikte de GFP over uitgebreide politionele bevoegdheden. In tegenstelling tot de FG kon de GFP niet alleen verdachten aanhouden maar hen ook gedurende zeven dagen ondervragen alvorens de beklaagden aan de Duitse gerechtelijke instanties over te dragen. Tijdens de eerste acht maanden van de bezetting was de GFP de enige politiedienst die over executieve politiebevoegdheden beschikte. Na de invoering van de preventieve hechtenis (Sicherheitshaft) op 4 februari 1941 moest de GFP de bevoegdheid om verdachten te arresteren delen met de concurrerende politiedienst Sicherheitspolizei-Sicherheitsdienst (Sipo-SD). Een bijkomend gevolg was dat de GFP zich steeds meer ontwikkelde tot een Truppenkriminalpolizei, een politiedienst die nog slechts bevoegd was voor het opsporen van voortvluchtige militairen en het waken over de discipline van het Duitse bezettingsleger11.

  • 12 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 158-159.

12De GFP werkte meestal op basis van inlichtingen die waren ingezameld door de Abwehr, de militaire inlichtingsdienst van het opperbevel van het Duitse leger (Oberkommando der Wehrmacht). De Abwehrstelle Belgien beschikte in bezet België en Noord-Frankrijk over 272 agenten, die werden ingezet in de strijd tegen de weerstandsbewegingen. Voor de contraspionage werkte de dienst in hoofdzaak met Belgische agenten die in opdracht van de Abwehr in de verzetsorganisaties infiltreerden. De politiedienst zamelde naast inlichtingen over inlichtingsdiensten en sabotagegroepen ook gegevens in over ontsnappingslijnen voor neergeschoten geallieerde piloten. Belgische agenten zoals Prosper De Zitter hielpen de Abwehr bij het opzetten van valse ontsnappingslijnen. Weerstanders die door infiltranten werden verklikt, werden na hun arrestatie door de GFP vaak aan de Duitse krijgsraden overgemaakt12.

1.3. De Duitse gerechtelijke instanties in het Befehlsbereich

13In het Befehlsbereich kon het militair bestuur bij het handhaven van de orde ook rekenen op een uitgebreid netwerk van Duitse krijgsraden. In vredestijd beperkten de bevoegdheden van deze militaire rechtbanken zich tot het bestraffen van misdrijven die waren gepleegd door leden van het Duitse leger. Na de uitvaardiging van de Verordnung über das Sonderstrafrecht im Kriege und bei besonderem Einsatz van 17 augustus 1938 werden de krijgsraden in oorlogstijd ook bevoegd voor het strafrechtelijk vervolgen van feiten gepleegd door burgers van de bezette gebieden. Het richtsnoer voor de bestraffing waren de bepalingen in het militair strafwetboek (Militärstrafgesetzbuch), het Duitse strafwetboek (Reichsstrafgesetzbuch) en de verordeningen die door de Militärbefehlshaber of de plaatselijke Kommandant waren uitgevaardigd.

  • 13 Verordnung über das Sonderstrafrecht im Kriege und bei besonderem Einsatz (Kriegssonderstrafrechts (...)

14Tijdens de bezetting van België en Noord-Frankrijk bleven de krijgsraden zich bezighouden met de berechting van strafbare feiten die eigen waren aan het militaire leven (desertie, insubordinatie, het niet uitvoeren van een bewakingsopdracht). Toch had het grootste deel van de strafzaken echter betrekking op burgers. Verzetsgerelateerde feiten zoals spionage, hulp aan de vijand en sabotage werden traditioneel door een Duitse krijgsraad behandeld aangezien zij een directe bedreiging vormden voor de veiligheid van de bezettingstroepen. Ook het stelen van militaire goederen en het verstrekken van hulp aan voortvluchtige (Duitse) militairen vielen onder deze categorie. Verder bestraften de krijgsraden ook feiten die niet aan de weerstand waren gerelateerd maar die wel de stabiliteit in het bezette gebied konden ondermijnen. Voorbeelden hiervan zijn inbreuken gepleegd op de verduisteringsvoorschriften, gewapende roofovervallen en economische misdrijven. Tot slot waren de militaire rechtbanken ook bevoegd voor de vervolging van «gepolitiseerde» feiten zoals het niet naleven van de verschillende Jodenverordeningen13.

  • 14 Laurent Thiery, “Les spécificités de la répression dans le Nord-Pas-de-Calais, zone rattachée au c (...)

15De juridische structuur in het Befehlsbereich kwam in grote lijnen overeen met de administratieve onderverdeling van het grondgebied. De hoogste gerechtelijke instantie in het bezette gebied was generaal von Falkenhausen. Als Gerichtsherr was hij bevoegd voor de bekrachtiging van alle doodstraffen en vrijheidsstraffen van meer dan vijf jaar die door de rechtbanken van het landleger in zijn ambtsgebied waren uitgesproken. Daarnaast besliste hij ook over de gratieverzoeken die bij het militair bestuur waren ingediend. Vanaf december 1941 kreeg de Militärbefehlshaber tot slot ook de dossiers van Abgabe voorgelegd. Deze dossiers, die betrekking hadden op weerstandsfeiten die met de dood bestraft konden worden, moesten volgens het op bevel van Hitler uitgevaardigde Nacht und Nebel-decreet aan de Duitse krijgsraden in de bezette gebieden onttrokken worden. Op basis van het NN-decreet werd een verdachte in het geheim (in Nacht und Nebel) naar Duitsland overgebracht, waar hij in afwachting van zijn proces door een civiele rechtbank in een strafinrichting werd opgesloten14.

  • 15 De Jonghe, “Hitler en het politieke…”, p. 66 ; Frédéric Eickhoff, “Nazi-rechtbanken”, in Helden en (...)

16Op lokaal vlak werden in het ambtsgebied krijgsraden toegevoegd aan de vijf Oberfeldkommandanturen (Brussel, Gent, Bergen, Rijsel en Luik), alsook aan de Feldkommandanturen van Namen, Antwerpen, Rijsel en Hasselt. Deze militaire rechtbanken waren bevoegd voor de vervolging van alle strafbare feiten die zich op het grondgebied van de Kommandantur hadden voorgedaan. Aan het hoofd van deze krijgsraden stond de plaatselijke (Ober-)Feldkommandant. Hij bepaalde als plaatselijke Gerichtsherr niet alleen de dagelijkse werking van de krijgsraad, maar stond ook in voor de bevestiging van alle straffen tot vijf jaar. Bij een hogere strafmaat lag de eindbeslissing bij Alexander von Falkenhausen, de hiërarchische overste en opperste rechter in het ressort15.

  • 16 Etienne Dejonghe en Yves Le Maner, “Le Nord-Pas-de-Calais dans la main allemande”, in La Voix du N (...)

17Tot slot werden in de loop van de bezetting nog Zweigstellen opgericht in Aarlen, Charleroi, Valenciennes, Arras en Brugge. Deze militaire rechtbanken waren buitenposten van een bestaande OFK-rechtbank, wat concreet betekende dat de vonnissen voor bekrachtiging naar de bevoegde Oberfeldkommandant doorgestuurd moesten worden16.

  • 17 Geschäftsverteilungsplan 1943 (SOMA, AA 513), en Otto Peter Schweling, Die deutsche Militärjustiz (...)

18De krijgsraden zelf bestonden naargelang het ressort uit een of meerdere strafkamers. Aan het hoofd van een kamer stond een rechter die een juridische opleiding had genoten (Volljurist) of die over de «Fähigkeit zum Richteramt» beschikte. De rechters waren disciplinair ondergeschikt aan de lokale militaire bevelhebber en behoorden tot diens militaire staf. Hoewel de militaire rechtbanken formeel onder de bestuurlijke leiding van de Kommandant vielen, delegeerde deze laatste de dagelijkse leiding over de krijgsraad in praktijk aan de meest ervaren rechter. Deze dienstaufsichtführender (Ober-)Kriegsgerichtsrat stond onder andere in voor de verdeling van de binnenkomende strafzaken over de verschillende kamers17.

  • 18 Schweling, Die deutsche Militärjustiz …, p. 25.

19In tegenstelling tot de burgerlijke rechtbanken kende het Duitse militairrechtelijke apparaat geen afzonderlijk openbaar ministerie. De lokale militaire bevelhebber stond als Gerichtsherr aan het hoofd van zijn rechters. Al naargelang de strafzaak bepaalde hij onder zijn rechterkorps wie in de zaak als onderzoeksrechter, openbare aanklager of rechtsprekende strafrechter optrad18.

1.4. Concurrentie van de SS: de Sicherheitsdienst-Sicherheitspolizei

  • 19 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 159-163.

20Hoewel het militair bestuur met de FG, de GFP en de krijgsraden al over een uitgebreid repressiemiddel beschikte, kregen de diensten van de MV al snel te maken met concurrentie vanwege de Sicherheitspolizei-Sicherheitsdienst (Sipo-SD), een politiedienst die nauw met de SS verbonden was. De introductie van de Sipo-SD in België en Noord-Frankrijk was een rechtstreeks gevolg van het gebrek aan mankracht waarmee het Duitse militair bezettingsbestuur in het Befehlsbereich werd geconfronteerd. In juni 1940 zagen von Falkenhausen en zijn rechterhand Eggert Reeder zich immers genoodzaakt om aan Berlijn extra troepen te vragen. Het Duitse ministerie van Politie (Reichssicherheitshauptamt) profiteerde van de gelegenheid om zijn eigen politiedienst, de Sipo-SD, in het bezette gebied binnen te loodsen. Het militair bestuur erkende de Sipo-SD als politiedienst op voorwaarde dat de dienst onder de controle van de MV werd geplaatst. Ondanks de gemaakte afspraken ontving de Sipo-SD in praktijk haar echte bevelen vanuit Berlijn19.

  • 20 Albert De Jonghe, “De strijd Himmler-Reeder om de benoeming van een HSSPF te Brussel (1942-1944). (...)

21Na de officiële erkenning van de Sipo-SD vestigde de politiedienst zijn hoofdkwartier op de Louisalaan te Brussel. De leiding over de dienst werd toevertrouwd aan Dr. Hasselbacher, de Beauftragte des Chefs der Sipo und des SD in bezet België en Noord-Frankrijk. Na diens dodelijk auto-ongeval op 13 september 1940 werd de Sipo-SD achtereenvolgens geleid door Ernst Ehlers en Constantin Canaris. Zij breidden de Brusselse Dienststelle uit tot een driehonderdtal manschappen. Verder beschikte de dienst over een uitgebreid netwerk van Aussendienststellen of buitenposten in Antwerpen, Charleroi, Rijsel, Gent en Luik. In de loop van de oorlog werden in de meest bedreigde streken bijkomende Nebenstellen van de Aussendienststellen opgericht (o.a. te Leuven, Dinant en Hasselt)20.

  • 21 WEBER, Die innere Sicherheit …, p. 35-43 ; Van Den Wijngaert, “Repressie,…”, p. 159.

22In de eerste maanden van de bezetting kon de Sipo-SD slechts een vooronderzoek tegen een verdachte openen. Om de activiteiten van de Sipo-SD te controleren, bepaalde de MV dat de politiedienst enkel een beklaagde kon aanhouden met assistentie van de GFP. Na de invoering van de preventieve hechtenis (Sicherheitshaft) op 4 februari 1941 kreeg de Sipo-SD de door haar nagestreefde executieve politiebevoegdheden. Voortaan kon de dienst autonoom arrestaties verrichten. Binnen de kortste tijd ging de Sipo-SD acties ondernemen die volledig aan het blikveld van de MV ontsnapten21.

  • 22 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 159.

23Net zoals in het Reich werd de Sipo-SD in bezet België en Noord-Frankrijk in verschillende afdelingen opgedeeld. De belangrijkste sectie was afdeling IV (Gestapo), die zich bezighield met de strijd tegen communisten, Joden, vrijmetselaars en weerstanders. Bij de bestrijding van deze tegenstanders rekende de dienst in grote mate op de hulp van Belgische inlichtingsagenten, tolken en chauffeurs. Een van de beruchtste medewerkers van de Sipo-SD in het Befehlsbereich was de Belg Emiel Van Thielen. Onder zijn schuilnaam Max Günther hielp hij de politiedienst bij het oprollen van verschillende linkse weerstandsgroepen22.

2. De Duitse gerechtelijke procedure in enkele krachtlijnen

2.1. Het politioneel vooronderzoek: uitgebreide bevoegdheden voor de Sipo-SD

  • 23 Ralph Angermund, “Recht ist, was dem Volke nutzt. Zum Niedergang von Recht und Justiz im Dritten R (...)

24Net zoals in het Reich werd de Duitse politiestaat in de bezette gebieden gekenmerkt door ruime bevoegdheden voor de politiediensten. In deze bijdrage beperken we ons tot twee bijzondere bevoegdheden die aan de Sipo-SD waren toegekend in de strijd tegen de politieke tegenstanders van het naziregime23.

  • 24 Robert Zagolla, Im Namen der Wahrheit. Folter in Deutschland vom Mittelalter bis heute, Berlin, 20 (...)

25De eerste bevoegdheid waarover de Sipo-SD in het ambtsgebied van von Falkenhausen beschikte, was de mogelijkheid om een verdachte met behulp van geweld tot een bekentenis te dwingen. Beklaagden die weigerden mee te werken, konden door de politiedienst aan een «verscherpt verhoor» worden onderworpen. De «verschärfte Vernehmung» was wel aan een aantal voorwaarden verbonden. Op 12 juni 1942 beschreef Heinrich Himmler in een geheim schrijven de methodes die tijdens een verhoor aangewend konden worden om een verdachte onder druk te zetten. De Sipo-SD kon een verdachte niet alleen in een donkere cel plaatsen, hem op water en brood zetten en hem de nachtrust ontzeggen, maar kon hem ook stokslagen toedienen. Bij meer dan twintig stokslagen moest het verhoor wel door een arts worden bijgewoond. Beklaagden die tijdens de ondervraging op de Dienststelle weigerden te praten, konden vanaf de tweede helft van 1942 ook overgebracht worden naar het fort van Breendonk. Daar beschikte de Sipo-SD over een eigen folterkamer. Alle verklaringen die door de verdachte tijdens het vooronderzoek werden afgelegd, werden minutieus neergeschreven en aan het onderzoeksdossier toegevoegd. Sommige verdachten probeerden tijdens het proces voor een Duitse krijgsraad hun vroegere verklaringen te ontkrachten. De krijgsraad zelf stelde de resultaten van het vooronderzoek echter niet in vraag, zelfs niet wanneer het duidelijk was dat een beklaagde onder foltering had bekend24.

  • 25 Zagolla, Im Namen …, p. 133 ; Hans Ulrich Thamer, “Verführung und Gewalt. Deutschland 1933-1945”, (...)

26Een ander belangrijk wapen in handen van de Duitse politiediensten, was de mogelijkheid om een verdachte preventief in hechtenis te nemen. Om de strijd tegen de politieke vijanden te vergemakkelijken werd in 1933 in nazi-Duitsland de Schutzhaft ingevoerd. Deze procedure maakte het mogelijk om politieke tegenstanders voor onbepaalde termijn op te sluiten zonder dat de aanhouding aan een gerechtelijke controle onderworpen was. Voortaan besliste de Gestapo op basis van het vooronderzoek over de schuld van een verdachte en over de toe te passen straf. Als juridische basis voor deze Schutzhaft-procedure gold de op 28 februari 1933 uitgevaardigde Verordnung zum Schutz von Volk und Staat. Met het oog op de uitvoering van de Schutzhaft werden overal in Duitsland concentratiekampen opgericht25.

  • 26 De Jonghe, “De strijd …”, p. 46-54.

27Op 4 februari 1941 werd de preventieve hechtenis ook in het Befehlsbereich van von Falkenhausen ingevoerd. In bezet België en Noord-Frankrijk kreeg de procedure de naam Sicherheitshaft. In tegenstelling tot de Schutzhaft in Duitsland was de Sicherheitshaft in het ambtsgebied wel aan enkele voorwaarden gebonden. Aangezien de Militärbefehlshaber vreesde dat de Sipo-SD van de procedure gebruik zou maken om zich aan zijn gezag te onttrekken, bepaalde von Falkenhausen dat de toepassing van de Sicherheitshaft aan de controle van het militair bestuur onderworpen was. Concreet werd bepaald dat de Sipo-SD een verdachte gedurende een week kon vasthouden en ondervragen zonder dat de MV hiervan op de hoogte gebracht diende te worden. Wilde de politiedienst echter een beklaagde voor een langere periode opsluiten, dan moest de Sipo-SD na een week van opsluiting over een door de MV goedgekeurd aanhoudingsbevel (Sicherheitshaftbefehl) beschikken. Nadat de verdachte een maand in hechtenis was gehouden en het vooronderzoek was afgerond, moest het dossier aan de gerechtelijke instanties worden overgemaakt. Dit betekende dat de Sipo-SD elke bevoegdheid over de arrestant verloor26.

  • 27 De Jonghe, “De strijd …”, p. 52-53 ; Thiery, “Les spécificités…”, p. 134-135 ; DSTG 0057, DSTG 048 (...)

28De Sicherheitshaft werd door de Sipo-SD ook gebruikt voor de internering van verdachten die als een gevaar voor de veiligheid van de bezettingstoepen beschouwd werden, maar tegen wie er onvoldoende bewijzen waren verzameld voor een berechting door een Duitse krijgsraad. Op vraag van de Sipo-SD kon het militair bestuur het Sicherheitshaftbefehl op het einde van het vooronderzoek voor onbepaalde termijn (‘bis auf weiteres’) verlengen. Meestal hield deze verlenging een buitengerechtelijke bestraffing in, aangezien de verdachte voor de duur van de oorlog preventief werd opgesloten in een Duits concentratiekamp27.

2.2. De centrale rol van de militaire bevelhebber: abtrennen, seponeren of vervolgen

29In de Duitse gerechtelijke procedure bekleedde de lokale militaire bevelhebber een centrale rol. De Gerichtsherr maande niet alleen de Duitse krijgsraden aan om recht te spreken, hij bepaalde bovendien op basis van het vooronderzoek of hij een beklaagde liet abtrennen, buiten vervolging stelde of strafrechtelijk ging vervolgen.

  • 28 DSTG 1422 (DVO, PA Sint-Gillis), en Geraldien Von Frijtag Drabbe Kunzel, Het recht van de sterkte. (...)

30Het abtrennen van een arrestant was een procedure die oorspronkelijk door de Sipo-SD werd toegepast om binnen eenzelfde zaak een verdachte te isoleren van de andere betrokkenen. Hoewel deze procedure nooit bij wet werd geregeld, was het abtrennen een maatregel die ook door de openbare aanklager kon worden toegepast. In plaats van een verdachte voor een krijgsraad te leiden, werd hij terug aan de Sipo-SD overgedragen. Deze uitlevering betekende dat een beklaagde opnieuw in preventieve hechtenis werd genomen en naar een concentratiekamp werd overgebracht28.

  • 29 Allgemeine Liste 5 (DVO, AL 1-7) en persoonlijk dossier Antoine Delwiche (DVO, Dossier DDO nr. 12. (...)

31De procedure van het abtrennen werd onder andere toegepast bij een groep van 34 weerstanders die op 25 mei 1943 in de streek van Sint-Truiden waren aangehouden op verdenking van «Zugehörigkeit zu einer verbot. Bewegung». In plaats van de verdachten voor de rechtbank van de Hasseltse FK 681 te leiden, werden de 34 beklaagden op 15 juli 1943 abgetrennt en aan de Sipo-SD overgedragen. De uitgeleverde verdachten werden opnieuw in preventieve hechtenis genomen en via het SS-Auffanglager te Breendonk en de gevangenis van Sint-Gillis naar strafinrichtingen in Duitsland overgebracht. Minstens twaalf weerstanders overleefden de oorlog niet29.

32De Gerichtsherr kon ook overgaan tot het seponeren van de rechtszaak wanneer de beklaagde al overleden was of de verdachte niet geïdentificeerd kon worden. Ook de zwakke gezondheid of de jeugdige leeftijd van een gevangene kon aanleiding geven tot het buiten vervolging stellen van een beklaagde.

33Tot slot kon de Gerichtsherr een verdachte strafrechtelijk vervolgen. De militaire bevelhebber duidde onder zijn rechterkorps een magistraat aan die belast werd met het opstellen van de akte van inbeschuldigingstelling. Deze Vertreter der Anklage, die in andere strafzaken ook kon zetelen als rechter, kon op basis van het vooronderzoek tegen de verdachte een gerechtelijk aanhoudingsbevel (richterlicher Haftbefehl) uitvaardigen, wat betekende dat de beklaagde tot aan de start van het proces in voorarrest werd genomen.

2.3. De Nacht und Nebel-procedure: een middel ter ontlasting van de krijgsraden

  • 30 Christine Denuit-Somerhausen, “Le décret Nacht und Nebel de décembre 1941 et les prisonniers polit (...)

34In januari 1942 voerde de bezetter in het Befehlsbereich het Nacht und Nebeldecreet in. Dit decreet, dat op 7 december 1941 werd uitgevaardigd als reactie op het stijgend aantal verzetsacties in West-Europa, bestond in feite uit twee draconische maatregelen die de burgerbevolking moesten afschrikken. Ten eerste werd bepaald dat de krijgsraden in het bezette gebied systematisch de doodstraf moesten uitspreken voor misdrijven die door niet-Duitse burgers tegen het rijk en de bezettingsmacht waren gepleegd. De militaire rechtbanken bleven slechts bevoegd voor de berechting van misdrijven waarop de doodstraf stond, indien de verdachte ook daadwerkelijk binnen de week na zijn arrestatie kon worden berecht en terechtgesteld. Voldeed een krijgsraad niet aan deze voorwaarde, dan trad de tweede maatregel in werking. Deze voorzag de overdracht van de gevangene aan de civiele justitie in het Reich (Allgemeine Justiz). De gedetineerde werd in het geheim (in Nacht und Nebel) naar Duitsland overgebracht waar hij in afwachting van zijn proces voor een civiele uitzonderingsrechtbank in een strafinrichting werd ondergebracht. Voor de buitenwereld leek het alsof de gevangene van de aardbodem was verdwenen30.

  • 31 Arnold JÜRGENS en Wilfried Knauer, Justitie en Strafsysteem in het Nationaal-Socialisme. Een overz (...)

35Een van de bekendste voorbeelden van de NN-procedure in het Befehlsbereich is de deportatie van een groep gevangenen uit het West-Vlaamse Lichtervelde. Tussen juli en oktober 1942 slaagden de Duitse politiediensten erin zeventien weerstanders van de verzetsgroep Belgisch Legioen aan te houden in de streek rond Lichtervelde en Torhout. Op basis van het vooronderzoek oordeelde de Brugse Zweigstelle van de OFK 570 dat de zaak onder de toepassing van het NN-decreet viel en dat het dossier aan een civiele rechtbank in Duitsland moest worden overgemaakt. Begin 1943 werden de zeventien verdachten in het geheim als NN-gevangenen naar het kamp van Esterwegen overgebracht. Nadat de beklaagden in oktober 1943 officieel in beschuldiging waren gesteld, werd de zaak in februari 1944 voor het Volksgerichtshof gebracht. Tijdens een zitting in Leer veroordeelde de civiele rechtbank de zeventien beklaagden wegens vrijschutterij en hulp aan de vijand tot de doodstraf. Op 15 juni 1944 werden zestien verdachten in de gevangenis van Wolfenbüttel onthoofd. De zeventiende terdoodveroordeelde, de gewezen kapitein-commandant Arnould Van de Walle, werd een dag later gefusilleerd op het oefenterrein van de Wehrmacht te Braunschweig-Riddagshausen31.

2.4. De gerechtelijke procedure: Feldurteil versus Strafverfügung

  • 32 Manfred Messerschmidt, Die Wehrmachtjustiz im Dienste des Nationalsozialismus. Zerstörung einer Le (...)

36De Duitse gerechtelijke procedure in bezet België en Noord-Frankrijk werd geregeld volgens de bepalingen van de Kriegsstrafverfahrensordnung (KStVO), een Duitse verordening die in 1939 in het Reichsgesetzblatt werd gepubliceerd. Deze wettekst voorzag in oorlogstijd de invoering van een versnelde procedure voor een Duitse krijgsraad (Kriegsverfahren) en bepaalde dat de rechtszittingen van een militaire rechtbank in principe achter slot en grendel moesten gebeuren. Enkel de beklaagde, het openbaar ministerie en het hof waren op de zitting toegelaten. Het hof zelf bestond volgens de voorschriften van de KStVO uit een beroepsrechter en twee militaire lekenrechters, die vaak speciaal voor de rechtszaak uit de aanwezige bezettingstroepen waren gekozen32.

  • 33 Messerschmidt, Die Wehrmachtjustiz …, p. 41 ; Eismann, “L’escalade …”, p. 94 ; Von Frijtag Drabbe (...)

37Typerend voor de vereenvoudigde Duitse gerechtelijke procedure was het verdwijnen van alle procedurele garanties waarover een verdachte beschikte. Zo bepaalde de bezetter dat een beklaagde slechts een beroep kon doen op een advocaat wanneer de lokale militaire bevelhebber dit nodig achtte. In praktijk gebeurde dit meestal in strafzaken waarin de verdachte een strenge vrijheidsstraf of zelfs de doodstraf te wachten stond33.

  • 34 Messerschmidt, Die Wehrmachtjustiz …, p. 41 ; Eismann, “L’escalade …”, p. 94 ; Von Frijtag Drabbe (...)

38Bij rechtszaken waarin de beklaagde wel over een verdediger kon beschikken, werd het de verdediging niet gemakkelijk gemaakt. Doordat het vooronderzoek in principe geheim was, beschikte de advocaat slechts over het recht om een gesprek met de verdachte aan te vragen eens het vooronderzoek was beëindigd en de akte van inbeschuldigingstelling was opgesteld. Bovendien hadden advocaten zoals Frédéric Eickhoff, Cassian Lohest en Gaston Kreit enkel kennis van de akte van inbeschuldigingstelling. Het eigenlijke gerechtsdossier werd hen niet ter inzage gegeven34.

39Eens de Duitse krijgsraad een gemotiveerd vonnis (Feldurteil) had geveld, ontnam de Duitse wetgever de verdachte het recht om in beroep te gaan tegen het verdict. De KStVO voorzag wel een Nachprüfungsverfahren. Als bevoegde Gerichtsherr en hoofd van de lokale krijgsraad kreeg de plaatselijke militaire bevelhebber op het einde van het proces het voorstel tot vonnis voorgelegd. De Gerichtsherr controleerde het Feldurteil vervolgens op zijn rechtsgeldigheid. Indien alles volgens de procedures verlopen was en de strafmaat in overeenstemming was met de gepleegde feiten, bekrachtigde de Gerichtsherr het vonnis en kon de opgelegde straf worden uitgevoerd. Bij procedurefouten of een te hoge strafmaat kon de militaire bevelhebber het vonnis milderen of opheffen. Een opheffing (Aufhebung) van het verdict leidde echter niet tot het seponeren van een strafzaak, maar betekende wel dat de zaak opnieuw door de krijgsraad behandeld moest worden.

  • 35 Liste über Bestätigung und Aufhebung von Urteilen 406/43 (DVO, BAL 11-13) en PA Bochum Van de Vijv (...)

40Het belang van het Nachprüfungsverfahren blijkt duidelijk uit de strafzaak tegen de Antwerpse weerstanders Michel Vergauwen, Ferdinand De Decker en Gaston Van de Vijver. Toen de krijgsraad van de FK 520 de drie verzetsmannen op 15 december 1943 wegens hulp aan de vijand en verboden wapenbezit ter dood had veroordeeld, werd het voorstel van vonnis voorgelegd aan Militärbefehlshaber von Falkenhausen. Deze laatste bevestigde de doodstraffen van Vergauwen en De Decker. Het doodsvonnis tegen Van de Vijver werd echter « im Strafausspruch » opgeheven. Hoewel von Falkenhausen de gepleegde feiten bewezen achtte, stelde hij zijn veto tegen de uitvoering van de doodstraf van de zeventienjarige Van de Vijver. In plaats van de beklaagde voor het vuurpeloton te brengen, belastte de Gerichtsherr de krijgsraad van Antwerpen met een tweede behandeling van de strafzaak. Op 6 januari 1944 werd Van de Vijver veroordeeld tot een gevangenisstraf van acht jaar. Met het oog op de strafuitvoering werd hij naar een gevangenis in Duitsland overgebracht. De twee andere beklaagden hadden minder geluk. Zij werden op 11 januari 1944 gefusilleerd35.

  • 36 DSTG 1008 (DVO, PA Sint-Gillis).

41Naast een veroordeling door middel van een Feldurteil konden de Duitse juridische instanties in het Befehlsbereich een strafzaak ook beslechten met een Strafverfügung. Deze procedure, die werd ingevoerd om de krijgsraden van minder prioritaire en kleinere misdrijven te ontlasten, gaf aan de militaire rechtbank de bevoegdheid om een beklaagde met een gevangenisstraf tot zes maanden en een geldboete te bestraffen zonder dat de strafzaak ter zitting werd gebracht. Het vonnis zelf werd dan ook geveld in afwezigheid van de verdachte en zijn verdediging. Uit de bewaarde Strafverfügungen blijkt duidelijk dat de bezetter vooral gebruik maakte van deze procedure bij de bestraffing van gemeenrechtelijke feiten zoals diefstal, heling en het vervalsen van rantsoenzegels. Af en toe duiken in deze gerechtelijke documenten echter ook verzetsgerelateerde feiten op. Meestal gaat het om eerder «onschuldige» misdrijven zoals het luisteren naar verboden buitenlandse radio-uitzendingen of het beledigen van de « deutsche Wehrmacht». Zo veroordeelde de Duitse magistraat Hünerbein van het Gericht der OFK 672 op 13 februari 1943 bijvoorbeeld een Brusselaar tot een gevangenisstraf van zes weken, omdat hij negen dagen voordien bij het voorbijmarcheren van een Duitse legercolonne de leuze « une mitrailleuse là dedans ! » had geroepen36.

2.5. Strafuitvoering en «corrigerende strafuitvoering»

42Nadat een Duitse krijgsraad een verdachte tot een straf had veroordeeld en het vonnis door de Gerichtsherr was bekrachtigd, kon de opgelegde sanctie worden uitgevoerd. Waar doodsvonnissen in de regel door fusilleren voltrokken werden op een van de militaire domeinen in het Befehlsbereich, werd de strafuitvoering van vrijheidsstraffen geregeld aan de hand van ingewikkelde Duitse Strafvollstreckungspläne. Deze richtlijnen bepaalden of een veroordeelde zijn straf in een Belgische / Noord-Franse strafinrichting of in het Reich moest uitzitten. Waar verdachten in de eerste jaren van de oorlog hun straf eerder in een gevangenis of tuchthuis in het Befehlsbereich uitzaten, werden veroordeelde gevangenen vanaf de zomer van 1942 met het oog op de strafuitvoering systematisch naar Duitsland overgebracht. Daar werden ze tot het einde van hun straf opgesloten in gevangenissen of tuchthuizen zoals die te Rheinbach, Siegburg of Wittlich.

  • 37 PA Wittlich Merciny (DVO, PA Collectie Duitsland) en persoonlijk dossier Louis Merciny (DVO, Dossi (...)

43Kenmerkend voor de Duitse Unrechtsstaat was het systeem van de corrigerende strafuitvoering. Indien de Gestapo oordeelde dat een verdachte te licht bestraft was of de beklaagde ook na het uitzitten van zijn straf nog als een mogelijk gevaar voor de samenleving beschouwd werd, kon de politiedienst een gevangene opnieuw in preventieve hechtenis nemen. Typerend voor de corrigerende strafuitvoering is het lot van de Luikse boekhouder Louis Merciny. Deze laatste werd op 30 oktober 1941 door de krijgsraad van de OFK 589 tot drie jaar tuchthuis veroordeeld wegens Feindbegünstigung (hulp aan de vijand). Merciny werd op bevel van Generalmajor Keim, de plaatselijke Gerichtsherr, naar het tuchthuis te Siegburg overgebracht. Begin juli 1944 had de Luikenaar zijn straf uitgezeten en maakte de gevangenisdirectie alles klaar om de gevangene vrij te laten. Voordat Merciny ook daadwerkelijk uit het tuchthuis werd ontslagen, diende de directie van het Zuchthaus de Staatspolizeistelle van Keulen op de hoogte te brengen van de nakende invrijheidsstelling. Op 15 juli 1944, de dag van de vrijlating, liet de Gestapo door middel van een standaardbrief weten dat Merciny in Schutzhaft werd genomen. In plaats van de gevangene vrij te laten bleef hij opgesloten in zijn cel. Twee dagen later werd Merciny door de Gestapo in Siegburg opgehaald en naar het concentratiekamp van Buchenwald overgebracht, waar hij in april 1945 door de geallieerden werd bevrijd37.

3. Besluit

44De Duitse gerechtelijke procedure in bezet België en Noord-Frankrijk kan beschreven worden vanuit de voortdurende spanning die er heerste tussen de mogelijkheid om een verdachte gerechtelijk of buitengerechtelijk te vervolgen. De belangrijkste vertegenwoordiger van de Normenstaat, een staatsvorm waarbij alles bij wet was geregeld, was de Militärverwaltung. Het militair bestuur vaardigde wetten en verordeningen uit voor de inwoners van het bezette gebied en liet de toepassing van deze regels controleren door de eigen politiediensten. Burgers die een inbreuk op deze verordeningen hadden gepleegd, werden door de Duitse krijgsraden bestraft op basis van het geldende Duitse militaire strafrecht. Een veroordeling door een militaire rechtbank leidde tot de strafuitvoering in een officiële strafinrichting in het bezette gebied of in het Reich.

45Naast dit gerechtelijke parcours bestond er in het Befehlsbereich van von Falkenhausen ook een systeem van «buitengerechtelijke» vervolging. De voornaamste vertegenwoordiger van deze Massnahmenstaat in bezet België en Noord-Frankrijk was de Sipo-SD. Deze politiedienst maakte gebruik van maatregelen die niet in wetten waren verankerd en heerste sinds zijn officiële erkenning in februari 1941 tijdens het politioneel vooronderzoek: verdachten konden zonder wettelijke basis worden aangehouden en preventief worden opgesloten, beklaagden die weigerden mee te werken konden gefolterd worden, enz. Verdachten tegen wie niet genoeg bewijzen verzameld konden worden, konden toch nog in Sicherheitshaft worden geplaatst omdat ze nog steeds als «verdacht» werden beschouwd. Eens het dossier aan de bevoegde krijgsraad was overgemaakt, verloor de Sipo-SD elke bevoegdheid over een verdachte. Indien de door de krijgsraad opgelegde strafmaat niet aan de verwachtingen van de Sipo-SD voldeed, beschikte de politiedienst wel nog over de mogelijkheid om de straf na de strafuitvoering te «corrigeren». Niet zelden werd een verdachte die gratie verleend was of die zijn straf had uitgezeten, door de Gestapo aan de gevangenispoorten opgewacht. Onder het voorwendsel dat de gevangene een bedreiging vormde voor de openbare veiligheid, werd de vrijgelaten veroordeelde opnieuw aangehouden en in een concentratiekamp opgesloten.

46Dat de grens tussen gerechtelijke en buitengerechtelijke bestraffing vaak flinterdun was, bewijst de procedure van het abtrennen. In bepaalde omstandigheden kon de militaire bevelhebber een verdachte opnieuw aan de Sipo-SD uitleveren, en dit terwijl hij goed genoeg wist dat deze uitlevering zou leiden tot een internering van de verdachte in een concentratiekamp. Ook de mogelijkheid om een verdachte te onttrekken aan de bevoegdheid van een krijgsraad in het bezette gebied om hem vervolgens in Nacht und Nebel in een strafinrichting in Duitsland te laten opsluiten, moet geïnterpreteerd worden als een vorm van buitengerechtelijke bestraffing. Tot slot wijzen we nog op het feit dat ook de gerechtelijke vervolging zelf verliep volgens procedures die vreemd zijn aan die van een liberaal-democratische rechtsstaat. De versnelde gerechtelijke procedure werd door de bezetter gebruikt als een instrument om zijn eigen belangen veilig te stellen. De keerzijde van de medaille was het verdwijnen van alle procedurele garanties voor een verdachte.

Anmerkungen

1 Lijst met gebruikte afkortingen
AL: Allgemeine Liste
BAL: Liste über Bestätigung und Aufhebung von Urteilen
DSTG: Dossiers van de gevangenis van Sint-Gillis
DVO: Federale Overheidsdienst Sociale Zekerheid, Dienst voor de Oorlogsslachtoffers,
Brussel
FG: Feldgendarmerie
FK: Feldkommandantur
GFP: Geheime Feldpolizei
KStVO: Kriegsstrafverfahrensordnung
MBBNFr: Militärbefehlshaber in Belgien und Nordfrankreich
NGFB: Nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk, Willebroek
OFK: Oberfeldkommandantur
PA: Personal-Akte
Sipo-SD: Sicherheitspolizei-Sicherheitsdienst
SOMA: Studie-en documentatiecentrum voor Oorlog en Hedendaagse Maatschappij,
Brussel

2 Het OKH voerde het opperbevel over het Duitse landleger.

3 Mark Van Den Wijngaert, “Repressie, terreur en deportatie”, in België tijdens de Tweede Wereldoorlog, Antwerpen, 2004, p. 155-171, en verklarende nota over de betekenis van de Allgemeine Liste -Liste über Bestätigung und Aufhebung von Urteilen -Personalakten (DVO, Rap. 497 Tr. 196.025/3).

4 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 156 ; Jules Gérard-Libois en José Gotovitch, L’an 40. La Belgique occupée, Brussel, 1971, p. 133.

5 Gérard-Libois en Gotovitch, L’an 40 …, p. 133-140.

6 Nico Wouters, De Führerstaat. De overheid en collaboratie in België (1940-1944), Tielt, 2006, p. 16.

7 Wouters, De Führerstaat …, p. 16 ; Albert De Jonghe, “Hitler en het politieke lot van België. De vestiging van een Zivilverwaltung in België en Noord-Frankrijk”, in Mens en Tijd, Utrecht, 1972, p. 58 ; Wolfgang Weber, Die innere Sicherheit im besetzten Belgien und Nordfrankreich 1940-1944, Düsseldorf, 1978, p. 20.

8 Jean-Léon Charles en Philippe Dasnoy, Les dossiers secrets de la police allemande en Belgique, deel 1, Brussel, 1972, p. 24-31 ; Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 156 158.

9 Charles en Dasnoy, Les dossiers …, p. 28-31.

10 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 156.

11 Weber, Die innere Sicherheit …, p. 30.

12 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 158-159.

13 Verordnung über das Sonderstrafrecht im Kriege und bei besonderem Einsatz (Kriegssonderstrafrechtsverordnung) vom 17. August 1938, Reichsgesetzblatt, 26.8.1939, nr. 147, p. 1455.

14 Laurent Thiery, “Les spécificités de la répression dans le Nord-Pas-de-Calais, zone rattachée au commandement militaire allemand de Bruxelles”, in La répression en France 1940-1945, Caen, 2007, p. 130-131.

15 De Jonghe, “Hitler en het politieke…”, p. 66 ; Frédéric Eickhoff, “Nazi-rechtbanken”, in Helden en Martelaren 1940-1945. De gefusiljeerden, Brussel, [1947] ; organigram van het Duitse militaire gerecht in België, 1945 (SOMA, AA 335) ; Allgemeine Liste (DVO, AL 1 7), en Liste über Bestätigung und Aufhebung von Urteilen (DVO, BAL 11-13).

16 Etienne Dejonghe en Yves Le Maner, “Le Nord-Pas-de-Calais dans la main allemande”, in La Voix du Nord, Lille, 1999, p. 90 ; organigram van het Duitse militaire gerecht in België, 1945 (SOMA, AA 335), en mededeling van de MBBNFr, 10.6.1942 (DVO, German Records microfilmed at Alexandria, Rap. 429 Tr. 229.995, nr. 368).

17 Geschäftsverteilungsplan 1943 (SOMA, AA 513), en Otto Peter Schweling, Die deutsche Militärjustiz in der Zeit des Nationalsozialismus, Marburg, 1978, p. 20-21.

18 Schweling, Die deutsche Militärjustiz …, p. 25.

19 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 159-163.

20 Albert De Jonghe, “De strijd Himmler-Reeder om de benoeming van een HSSPF te Brussel (1942-1944). Eerste deel : de Sicherheitspolizei in België”, in Bijdragen tot de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, nr. 3, 1974, p. 35.

21 WEBER, Die innere Sicherheit …, p. 35-43 ; Van Den Wijngaert, “Repressie,…”, p. 159.

22 Van Den Wijngaert, “Repressie, …”, p. 159.

23 Ralph Angermund, “Recht ist, was dem Volke nutzt. Zum Niedergang von Recht und Justiz im Dritten Reich”, in Deutschland 1933-1945. Neue Studien zur nationalsozialistischen Herrschaft, Düsseldorf, 1992, p. 66-68.

24 Robert Zagolla, Im Namen der Wahrheit. Folter in Deutschland vom Mittelalter bis heute, Berlin, 2006, p. 132-150 ; Winne Gobyn, De Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst. Een casestudie van de Gentse Aussenstelle (1940-1945), licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Departement Geschiedenis, 2002, p. 65 ; Patrick Nefors, Breendonk 1940-1944. De geschiedenis, Antwerpen, 2004, p. 145-156.

25 Zagolla, Im Namen …, p. 133 ; Hans Ulrich Thamer, “Verführung und Gewalt. Deutschland 1933-1945”, in Die Deutschen und ihre Nation, s.l., s.d., p. 376-378 ; Michael P. Hensle, “Die Verrechtlichung des Unrechts. Der legalistische Rahmen der nationalsozialistischen Verfolgung”, in Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager. Band 1 : Die Organisation des Terrors, München, 2005, p. 79-80.

26 De Jonghe, “De strijd …”, p. 46-54.

27 De Jonghe, “De strijd …”, p. 52-53 ; Thiery, “Les spécificités…”, p. 134-135 ; DSTG 0057, DSTG 0486, DSTG 1008, enz. (DVO, PA Sint-Gillis), en rondschrijven Militärverwaltungschef Reeder, 20.2.1942 (NGFB, nr. 15).

28 DSTG 1422 (DVO, PA Sint-Gillis), en Geraldien Von Frijtag Drabbe Kunzel, Het recht van de sterkte. Duitse strafrechtspleging in bezet Nederland, Amsterdam, 1999, p. 158.

29 Allgemeine Liste 5 (DVO, AL 1-7) en persoonlijk dossier Antoine Delwiche (DVO, Dossier DDO nr. 12.455).

30 Christine Denuit-Somerhausen, “Le décret Nacht und Nebel de décembre 1941 et les prisonniers politiques belges : une première approche”, in Bijdragen tot de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, nr. 16, 1994, p. 17-19 ; Lothar Gruchmann, “Nacht-und Nebel-Justiz 1942-1944”, in Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, nr. 3, 1981, p. 342-345.

31 Arnold JÜRGENS en Wilfried Knauer, Justitie en Strafsysteem in het Nationaal-Socialisme. Een overzicht van de tentoonstelling n.a.v. de opening van de tentoonstelling in November 1999, Wolfenbüttel, 1999, p. 13-19.

32 Manfred Messerschmidt, Die Wehrmachtjustiz im Dienste des Nationalsozialismus. Zerstörung einer Legende, Baden-Baden, 1987, p. 41 ; Gaël Eismann, “L’escalade d’une répression à visage légal. Les pratiques des tribunaux du Militärbefehlshaber in Frankreich, 1940-1944”, in La répression en France 1940-1945, Caen, 2007, p. 94 ; Verordnung über das militärische Strafverfahren im Kriege und bei besonderem Einsatz (Kriegsstrafverfahrensordnung) vom 17. August 1938, Reichsgesetzblatt, 26.8.1939, nr. 147, p. 1459.

33 Messerschmidt, Die Wehrmachtjustiz …, p. 41 ; Eismann, “L’escalade …”, p. 94 ; Von Frijtag Drabbe Kunzel, Het recht..., p. 126.

34 Messerschmidt, Die Wehrmachtjustiz …, p. 41 ; Eismann, “L’escalade …”, p. 94 ; Von Frijtag Drabbe Kunzel, Het recht..., p. 126.

35 Liste über Bestätigung und Aufhebung von Urteilen 406/43 (DVO, BAL 11-13) en PA Bochum Van de Vijver (DVO, PA Collectie Duitsland).

36 DSTG 1008 (DVO, PA Sint-Gillis).

37 PA Wittlich Merciny (DVO, PA Collectie Duitsland) en persoonlijk dossier Louis Merciny (DVO, Dossier DDO nr. 26.215).

Autor

Nationaal Gedenkteken Fort Breendonk -UGent

Der Text und andere Elemente (Illustrationen, importierte Anhänge) stehen unter OpenEdition Books License, sofern nicht anders angegeben.

Suche in OpenEdition Search

Sie werden weitergeleitet zur OpenEdition Search