Desktop versionMobile version

Bède le Vénérable

 | 
Stéphane Lebecq
, 
Michel Perrin
, 
Olivier Szerwiniak

Bède et ses sources

Bède et ses sources irlandaises

Jean-Michel Picard

Abstract

Leaving aside the debate concerning Bede’s attitude to the Irish – friendly according to some scholars, frankly hostile according to others –, this paper shows exactly which texts of Irish origin Bede did use and, more importantly, how he used them. Bede borrowed extensively from Irish sources in his early works, not only in his scientific treatises but also in his exegetical works. His respect for Irish grammarians sometimes leads him astray and he takes far too seriously the burlesque works of Virgilius Maro Grammaticus. He seemed to have appreciated the synthetic approach of the Irish masters, but did not hesitate to query their scholarship, supplementing their information with classical and Patristic texts. Through the borrowings, corrections, references and cross-references, one can sense a lively spirit of competition between scholars, which can only have been possible in a context of close contacts between Ireland and Northumbria, long after the synod of Streaneshalc/Whitby.

Full text

  • 1 M. Richter, Ireland and her neighbours in the seventh century, Dublin, Four Courts Press, 1999, p.  (...)
  • 2 D. Ó Cróinín, « The Irish provenance of Bede’s computus », Peritia, n° 2, 1983, p. 229-247 et en pa (...)
  • 3 A. T. Thacker, « Bede and the Irish », dans L. A. Houwen et A. A. Mc Donald, Beda Venerabilis, hist (...)

1Dans un livre récent sur l’Irlande du VIIe siècle, l’historien Michael Richter consacre un chapitre entier à Bède et à son attitude ambiguë vis-à-vis de l’Irlande et des Irlandais. Il reprend les éléments d’une controverse ancienne sur ce sujet et conclut que le témoignage de Bède concernant les Irlandais et leur contribution à la culture anglo-saxonne doit être considéré de façon très circonspecte à cause des préjugés de Bède à leur égard1. C’est aussi le point de vue de Dáibhí Ó Cróinín, qui reproche à Bède de ne pas citer ses sources et de ne reconnaître nulle part la dette qu’il doit aux maîtres irlandais des générations précédentes2. On comparera ces opinions avec celle d’Alan Thacker qui propose une série d’arguments tout aussi valides pour montrer au contraire les sentiments amicaux de Bède et son admiration pour le savoir irlandais3. Les deux points de vue contiennent certainement une part de vérité et le débat risque de durer encore de nombreuses années tant qu’on en restera au domaine des opinions et qu’on ne s’appliquera pas à étudier en détail l’œuvre de Bède dans son ensemble. Car la dette de Bède envers l’érudition irlandaise n’est pas une question d’opinion : elle est tangible, lisible, quantifiable.

  • 4 C. W. Jones, Bedae Opera de Temporibus, Cambridge, Mass., 1943, p. 105-113 ; D. Ó Cróinín, « The Ir (...)
  • 5 A. T. Thacker, « Lindisfarne and the origin of the cult of St Cuthbert », dans G. Bonner, D. Rollas (...)
  • 6 W. Mc Cready, Miracles and the Venerable Bede, Toronto, 1994, p. 169-175 et p. 212-213.
  • 7 Voir mon analyse comparée des prologues de la Vita anonyma Cuthberti et de la Vita Columbae d’Adomn (...)

2Dans le domaine du comput ecclésiastique, nous n’avons plus à faire de spéculations : les recherches de Dáibhí Ó Cróinín, après celles de Charles W. Jones, ont clairement montré que Bède utilise les travaux des computistes irlandais4. Dans le domaine de l’hagiographie, les emprunts sont moins évidents. Alan Thacker a relevé des parallèles entre la Vita Columbae d’Adomnán et la Vita Cuthberti5 et William Mc Cready est allé plus loin en postulant une influence directe d’Adomnán sur Bède6. Je n’irai pas aussi loin et je pense qu’il faut plutôt parler de sources communes circulant en Irlande dès les années 6507.

  • 8 L’édition de BKrusch, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores Rerum Merovingicarum 4, Hannovre, (...)
  • 9 Bède, HE, III, 19 : reliquit monasterii et animarum curam fratri suo Fullano et presbyteris Gobbano (...)
  • 10 Bède, Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum (éd. B. Colgrave et R. A. B. Minors, Bede’s Ecclesiast (...)

3En revanche, dans son Histoire ecclésiastique, il utilise la Vita Fursei dans une version ancienne, proche du texte de la BHL 32108. Bède avait à sa disposition un texte meilleur que celui des manuscrits continentaux des Xe et XIe siècles qui nous ont transmis la Vita Fursei, y compris pour l’orthographe des noms irlandais. C’est le cas des noms de Gobban (notre saint Gobain) et de Dicuil, correctement nommés par Bède Gobbanus et Dicullus, mais malheureusement transformés en Gobbona ou Galbona et Tibulla dans les manuscrits de la Vita Fursei9. Bède ne cherche pas à cacher sa source, le Libellus uitae Fursei, auquel il renvoie son lecteur à plusieurs reprises10. Il en fait tout d’abord un résumé succinct, qui est un modèle de contraction de texte, où tous les éléments saillants sont préservés et réemployés dans des phrases élégantes et concises. Mais, il ne peut résister au plaisir de l’exemple et de l’anecdote et, dans un deuxième temps, il reprend des passages entiers de sa source.

4C’est tout d’abord la description de la vallée ténébreuse de l’enfer dans laquelle se trouvent quatre feux dont la signification allégorique est donné à Fursa par l’ange qui le guide dans son voyage dans l’au-delà.

5Bède suit sa source de très près en s’appliquant surtout à transformer un discours direct en discours indirect (voir fig. 1).

Fig. 1 : Les feux de l’Enfer (Les emprunts à la lettre sont en gras, les adaptations et synomymes sont soulignés)

Vita Fursei, 10

Tunc sanctus angelus qui a dextris eius erat dixit : « Respice mundum ». Tunc uir sanctus respexit, et uallem uidit tenebrosam sub se in imo positam. Et uidit quatuor ignes ibidem in aere, aliquibus spatiis a se distantes. Dixitque rursum sanctus angelus : « Qui sunt isti quatuor ignes ? » Vir Domini se nescire respondit. Cui sanctus angelus dixit : « Hii sunt quatuor ignes qui succendunt, postquam in baptismo omnia peccata dimituntur per confessionem et abrenuntiationem diabolo et operibus eius et pompis eius. Unus enim est mendacii, cum hoc quod in baptismo abrenuntiasse se Sathane et omnibus pompis eius promiserunt, minime implent. Alter cupiditatis, cum mundi diuitias amori celestium preponunt. Tertius dissentionis, cum animos proximorum etiam in superuacuis rebus offendere non formidant. Quartus impietatis, cum infirmiores spoliare et eis fraudem facere pro nihilo ducunt ».

Bede, Historia Ecclesiastica, III, 19, 10

Cum ergo in altum esset elatus, iussus est ab angelis qui eum ducebant, respicere in mundum. At ille oculos in inferiora deflectens, uidit quasi uallem tenebrosam subtus se in imo positam. Uidit et quatuor ignes in aere, non multo ab inuicem spatio distantes. Et interrogans angelos, qui essent hi ignes, audiuit hos esse ignes qui mundum succendentes essent consumpturi. Unum mendacii, cum hoc quod in baptismo abrenunciare nos Satanae et omnibus operibus eius promisimus, minime implemus ; alterum cupiditatis, cum mundi diuitias amori caelestium praeponimus ; tertium dissensionis, cum animos proximorum etiam in superuacuis rebus offendere non formidamus ; quartum impietatis, cum infirmiores spoliare et eis fraudem facere pro nihilo ducimus.

6Ayant décidé de reproduire la Vita Fursei pour le passage concernant les quatre feux qui mènent à l’enfer, Bède continue à en citer de courts extraits en ordre séquentiel jusqu’à la fin de l’œuvre. Il se trouve en difficulté quand il en arrive au récit de l’arrivée du saint en Angleterre et de la fondation de Cnobheresburg, qu’il a déjà utilisé dans son résumé initial, mais il résout le problème en évitant de répéter les détails qu’il a déjà employés au début du chapitre (voir fig. 2).

Vita Fursei, § 26-28
§ 26. Completis uero annis decem, omnibus sine personarum acceptione uerbum Dei annuncians, irruentium populorum multitudines non ferens, aliquantorum etiam animos inuidia stimulante contra se commotos esse deprehendens, relictis omnibus que habere uidebatur, paucis cum fratribus ad insulam quandam paruulam in mari profectus est ; atque exinde non multo post de Hybernia insula, peregrina litora petens, per Britanniam in Saxoniam transuectus est. Ubi a Sigeberto rege honorifice susceptus, uerbo Domini barbarorum mitigabat corda.
§ 27. Completis autem xii annis quos angelus predixerat, sanctus, quadam infirmitate correptus, angelica fruitur uisione. Ubi etiam predicationi instare ammonitus, nullum uiuendi finem audiuit, certum diem tacitum euuangelico precepto cognoscens : « Vigilate et orate, quia nescitis diem necque horam ». Quod uir Dei plenius intelligens, locum monasterii a predicto sibi rege traditum accelerauit construere. Quod monasterium uocabatur Cnocberesbruch, in quodam castro constructum, siluarum et maris uicinitate amenum. Rex autem gentis illius Anna, religiosus ualde, ac nobiles quique tectis et muneribus adornarunt illud monasterium.
§ 28. Hiis rite gestis, uir sanctus, ab omni seculi atque ipsius monasterii cura alienare se cupiens, cum sapientibus fratribus tractabat. Habuit enim secum reuerentissimos uiros ac spirituales, qui excemplo tanti uiri et in monasterii probatione et in laboribus diuersis ad humilitatis et caritatis gratiam profecera<n>t. Inter quos etiam germanos proprios habuit : Foylanum silicet, sanctum admodum, cui etiam sacerdoti, cum sanctis Galbona et Tibulla presbiteris, monasterii animarumque reliquit curam ; alterum uero Ultanum anacoritam, diuturna monasterii probatione ad heremitalem uitam multis iam annis ab eodem electum. Derelictis itaque omnibus curis et rebus, nudus ad fratrem suum Ultanum, qui iam theorica pascebatur uita, solus profectus est. Qui labori cotidiano et orationibus continuis deseruiens, annum integrum ibidem permansit. Tunc, quibusdam causis ingruentibus, a rege et populo, tamquam altioris ingenii, ad consilium uocatus, immo etiam compulsus, desideratum sibi heremi dereliquit locum. Omnia quoque animo peruigili tractans ac turbatam esse prouintiam gentilium incursione perspiciens, nec ibi diuturnum monasterialem ordinem propensans, ad gallica litora, dimissis ordinate omnibus, nauigauit. Ibique a Francorum rege Lodowico et patricio Erchanaldo honorifice susceptus, monasterium quod nunccupatur Latiniacum construxit.

Fig. 2 : Les fondations de Cnobherseburgh et Lagny (Les emprunts à la lettre sont en gras, les adaptations et synomymes sont soulignés)

Bede, Historia Ecclesiastica, III, 19, § 1-3

Verum dum adhuc Sigberct regni infulas teneret, supervenit de Hibernia vir sanctus, nomine Furseus, verbo et actibus clarus, sed egregiis insignis virtutibus, cupiens pro Domino, ubicumque sibi opportunum inveniret, peregrinam ducere vitam. Qui cum ad prouinciam Orientalium peruenisset Anglorum, susceptus est honorifice a rege praefato : et solitum sibi opus euangelizandi exsequens, multos et exemplo uirtutis et incitamento sermonis, uel incredulos ad Christum conuertit, uel iam credentes amplius in fide atque amore Christi confirmauit. Ubi quadam infirmitate corporis arreptus, angelica meruit uisione perfrui, in qua admonitus est coepto uerbi ministerio sedulus insistere, uigiliisque consuetis et orationibus indefessus incumbere ; eo quod certus sibi exitus, sed incerta eiusdem exitus esset hora futura, dicente Domino : Vigilate itaque, quia nescitis diem neque horam. Qua uisione confirmatus, curauit locum monasterii, quem a praefato rege Sigbercto acceperat, uelocissime construere, ac regularibus instituere disciplinis. Erat autem monasterium siluarum et maris uicinitate amoenum, constructum in castro quodam, quod lingua Anglorum Cnobheresburg, id est, urbs Cnobheri uocatur ; quod deinde rex prouinciae illius Anna, ac nobiles quique augustioribus aedificiis ac donariis adornarunt

Bede, Historia Ecclesiastica, III, 19, § 20-22

Cum ergo, ut ad superiora redeamus, multis annis in Scotia uerbum Dei omnibus adnuntians, tumultus inruentium turbarum non facile ferret, relictis omnibus quae habere uidebatur, ab ipsa quoque insula patria discessit : et paucis cum fratribus per Brittones in prouinciam Anglorum deuenit, ibique praedicans uerbum, ut diximus, monasterium nobile construxit. Quibus rite gestis, cupiens se ab omnibus saeculi huius, et ipsius quoque monasterii negotiis alienare, reliquit monasterii et animarum curam fratri suo Fullano, et presbyteris Gobbano et Dicullo, et ipse ab omnibus mundi rebus liber, in anachoretica conuersatione uitam finire disposuit. Habuit alterum fratrem, uocabulo Ultanum, qui de monasterii probatione diuturna, ad heremiticam peruenerat uitam. Hunc ergo solus petens, annum totum cum eo in continentia et orationibus, in cotidianis manuum uixit laboribus.

Dein turbatam incursione gentilium prouinciam uidens, et monasteriis quoque periculum imminere praeuidens, dimissis ordinate omnibus, nauigauit Galliam, ibique a rege Francorum Hloduio uel patricio Ercunualdo honorifice susceptus, monasterium construxit in loco Latiniaco nominato, ac non multo post infirmitate correptus, diem clausit ultimum

7Un tel travail n’est pas le fruit de réminiscences de lectures, ni même le résumé d’un livre qu’on vient de refermer : il suppose la réécriture savante d’un texte sur lequel on travaille à livre ouvert. C’est un trait que l’on retrouve pour les autres sources irlandaises utilisées par Bède.

  • 11 Texte édité et présenté par D. Meehan, Adamnán’s De Locis Sanctis, Dublin, Dublin Institute for Adv (...)

8Bède lui-même nous révèle à la fois ses méthodes de travail et l’esprit dans lequel il a remodelé sa source dans le cas précis du De locis sanctis. Le De locis sanctis de Bède est un résumé du traité du même nom écrit dans les années 680 par Adomnán, abbé d’Iona11. Bède réduit à un seul livre d’environ 3700 mots les trois livres originaux, qui comprennent environ 12500 mots, soit une réduction d’environ deux tiers. Il ne s’agit pas d’une synthèse, mais d’une compression de texte qui reprend des éléments de la prose d’Adomnán. Précurseur de nombreux traits de notre vie universitaire, Bède se révèle ici précurseur du système du copier-coller cher à nos érudits modernes.

  • 12 Bède, De locis sanctis, Praef. : « Descripsi breuiter finesque situsque locorum// Pagina sacra magi (...)
  • 13 Bède, De locis sanctis, Epil. : « Haec de locis sanctis, prout potui, fidem historiarum secutus exp (...)

9Dans les vers qui préfacent son De locis sanctis, il se nomme comme l’auteur du traité et, bien que reconnaissant sa dette envers ses prédécesseurs (Baeda sequens ueterum monumenta)12, il ne mentionne nullement Adomnán. Celui-ci sera nommé uniquement dans l’épilogue en tant que prêtre fort érudit en exégèse biblique certes, mais dont le style alambiqué n’a fait que transcrire le récit de l’évêque gaulois Arculf. Mis à part la remarque cinglante sur son sermo lacioniosus13, c’est faire bien peu de cas de la qualité du travail original d’Adomnán qui a su réunir les informations glanées ça et là dans la Bible, mais aussi chez Jérôme, Hégésippe, Pseudo-Eucher, Juvencus, Sulpice Sévère, pour les présenter de façon claire et logique. La lecture attentive du livre d’Adomnán révèle que le témoignage d’Arculf n’est pas spontané, mais correspond à une série de questions posées par Adomnán, qui entend compléter les données de la tradition écrite par les informations orales d’un témoin oculaire.

Fig. 3 : Représentation graphique de l’église du Saint Sépulchre

Fig. 3 : Représentation graphique de l’église du Saint Sépulchre

Adomnán, De locis sanctis, I, 2, MS Wien, 458 (saec. IX) < Salzburg

Bède, De locis sanctis, 2, d’après MS Namur, Séminaire 37 (saec. XI)

  • 14 Adomnán, DLS, 1, 17 : « Ibidem et grandis hodieque monstratur ficus, de cuius, ut fertur, uertice i (...)
  • 15 Adomnán, DLS, 2, 13 ; 2, 18 ; Bède, DLS, 9 et 11 ; cf. Hégésippe, IV, 17.
  • 16 Bède, DLS, 2 : « In medio autem Hierusalem, ubi cruce Domini superposita mortuus reuixit, columna c (...)

10Bède suit pas à pas le De locis sanctis d’Adomnán et va jusqu’à reproduire les diverses figures dessinées par l’Irlandais et son hôte gaulois pour éclairer la structure et l’agencement des monuments (voir fig. 3). Mais, si la structure de l’œuvre et son contenu ne sont pas originaux, Bède accomplit cependant un remarquable travail de contraction de texte, laissant de côté les anecdotes, et s’appliquant à ne retenir que les informations pratiques (noms de lieu, distances, dimensions, traits architecturaux). Il cite Juvencus d’après Adomnán14, mais fait un usage original d’Hégésippe, en particulier dans les chapitres sur Jéricho et la Mer Morte, lacunaires chez Adomnán, mais riches en détails géologiques chez Bède15. Il cite Victorin de Poetovio16, dont le traité De fabrica mundi, semble avoir échappé à Adomnán. Il reprend les citations bibliques d’Adomnán, mais fait ses propres ajouts. De même, dans la description de Bethléem, bien que le texte d’Adomnán soit plus fourni que celui du Pseudo-Eucher, il utilise ce dernier pour ajouter la distance qui sépare Bethléem de Jérusalem (voir fig. 4).

Fig. 4 : Le site de Bethléem et ses environs

Adomnán, De Locis sanctis, II, 1-7
I. DE SITU BETHLEM
In huius nostri secundi exordio libelli de situ Bethlem ciuitatis in qua noster Saluator ex uirgine sancta dignatus est nasci pauca breuiter craxanda sunt aliqua. Quae ciuitas non tam situ grandis, sicuti nobis Arculfus retulit, qui eam frequentauit, quam fama predicabilis per uniuersarum gentium eclesias defamata in dorso sita angusto undique ex omni parte uallibus circumdato ; quod utique terrae dorsum ab occidentali plaga in orientalem partem quasi mille passibus porregitur. In cuius campestri planitiae superiore humilis sine turribus murus in circuitu per eiusdem monticuli extremitatis supercilium constructus ualliculis hinc et inde circumiacentibus supereminet mediaque intercapidine intra murum per longiorem tramitem habitacula ciuium sternuntur.
II. DE LOCO NATIUITATIS DOMINI
In eiusdem uero ciuitatis orientali et extremo angulo quasi quaedam naturalis dimedia inest spelunca, cuius interior ultima pars presepe domini nominatur, in quo natum puerum reclinauit mater. Alius uero supradicto contiguus presepio introeuntibus propior locus propriae natiuitatis Dominicae traditur fuisse. Illa ergo Bethlemitica spelunca presepis Dominici tota intrinsecus ob ipsius Saluatoris honorificantiam marmore adornata est pretioso. Cui utique semiantro super lapideum caenaculum sanctae Mariae eclesia supra ipsum locum ubi Dominus natus specialius traditur grandi structura fabricata fundata est.
III. DE ILLA PETRA EXTRA MURUM SITA SUPER QUAM AQUA PRIMAE LAUATIONIS EIUS POST NATIUITATEM EFFUSA EST
De illa
petra extra murum posita super quam aqua primae post natiuitatem Dominici ablutionis corpusculi de muri summitate inclinato in quo fuit effusa uasculo breuiter commemorandum estimo. Quae sacri lauacri aqua de muro effusa in petra inferius iacente quasi quandam natura cauatam inuenit fossam, quae eadem undula in primo Dominico repleta natalicio ex eadem diae ad nostra usque tempora per multos saeculorum circuitus purissima plena monstratur limpha sine ulla defectione uel deminutione, nostro Saluatore hoc miraculum a die natiuitatis suae peragente ; de quo profeta canit : « Qui eduxit aquam de petra », et apostolus Paulus : « Petra autem erat Christus », qui de durissima contra naturam petra in deserto sitienti populo consulatoriam produxit undam. Idem ipse est Dei uirtus et Dei sapientia, qui et de Bethlemitica illa petra aquam eduxit eiusque lacunam plenam semper limphis conseruat. Quam noster Arculfus propriis obtutibus inspexit et in ea faciem lauit.
IIII. DE ALIA ECLESIA IN QUA ILLUD DAUITICUM CONSPICITUR MONUMENTUM.
Arculfus de sepulchro Dauid regis a me interrogatus hoc nobis responsum dedit inquiens : Sepulchrum Dauid regis in terra humati ego ipse non neglegenter inquirens frequentabam ; quod in parte media pauimenti eclesiae sine aliquo habetur superposito ornamento, humilem lapideam habens piramidem illud supra circumdantem lampademque semper superpositam clare lucentem. Haec ergo eclesia extra ciuitatis murum in ualle contigua est fundata, quae Bethlemitico in parte aquilonali monticulo coheret.
V. DE ALIA ECLESIA IN CUIUS INTERIORE PARTE
SANCTI HIERONIMI SEPULCHRUM HABETUR.
De sepulchro quoque sancti Hieronimi simili nobis sollicitudine inquirentibus Arculfus sic ait : Sepulchrum sancti Hieronimi, de quo inquiritis, ego ipse conspexi ; quod in alia habetur eclesia, quae extra eandem ciuitaculam in ualle est fabricata, quae in meridiano latere sita supra memorati dorso monticelli est contermina Bethlemitici. Quod uidelicet Hieronimi sepulchrum simili opere ut Dauiticum monumentum conpositum nullum ornatum habet.
VI. DE MONUMENTIS ILLORUM < TRIUM > PASTORUM QUOS NASCENTE DOMINO CAELESTIS CIRCUMFULSIT CLARITUDO.
De monumentis illorum pastorum quos nocte Dominicae natiuitatis caelestis circumfulsit claritudo Arculfus nobis breuem contulit relatiunculam inquiens : Trium illorum in eclesia pastorum trea frequentaui monumenta iuxta turrem Gader humatorum, quae mille circiter passibus contra orientalem plagam distat a Bethlem, quos in eodem loco nascente Domino, hoc est prope turrem gregis, angelicae lucis claritas circumdedit, in quo eadem eclesia est fundata eorundem pastorum contenens sepulchra.

Bede, De Locis sanctis, 7.
VII. DE SITV BETHLEEM ET LOCIS IBIDEM SANCTIS
Bettleem sex milibus in austrum ab Hierusolima secreta in dorso sita est angusto ex omni parte uallibus circumdato, ab occidente in orientem mille passibus longa, humili sine turribus muro per extrema plani uerticis instructo ; in cuius orientali angulo quasi quoddam naturale semiantrum est, cuius exterior pars natiuitatis dominicae fuisse dicitur locus, interior praesepe Domini nominatur. Haec spelunca tota interius pretioso marmore tecta supra ipsum locum, ubi Dominus natus specialius traditur, sanctae Mariae grandem gestat ecclesiam. Petra iuxta murum cauata primum dominici corporis lauacrum de muro missum suscipiens hactenus seruat ; quae si qua forte occasione uel industria fuerit exhausta, haec nihilominus continuo, dum respicis, sicut ante fuerat, plena redundat. Ad aquilonem Bethleem in ualle contigua sepulchrum Dauid in medio ecclesiae humili lapide tegitur lampade superposita, ad austrum uero in ualle contigua in ecclesia sepulchrum sancti Hieronymi. Porro ad orientem in turre Ader, id est gregis, mille passibus a ciuitate segregata ecclesia est trium pastorum dominicae natiuitatis consciorum monumenta continens. Haec relationem Arculfi Galliarum episcopi secutus dixerim ; ceterum Ezras aperte scribit in Hierusalem esse Dauid sepultum.

  • 17 Jérôme, Onomasticon (éd. P. de Lagarde, Göttingen, 1887), p. 101, 8 : « Bethleem, ciuitas Dauid in (...)

11En revanche, dans le même passage, il oppose le témoignage d’Arculf au texte du Livre d’Esdras dans lequel il est dit que le tombeau de David se trouve à Jérusalem (Haec relationem Arculfi Galliarum episcopi secutus dixerim ; ceterum Ezras aperte scribit in Hierusalem esse Dauid sepultum « J’ai raconté ceci d’après le récit d’Arculf, évêque des Gaules, mais en fait Esdras écrit clairement que le tombeau de David se trouve à Jérusalem »). Le ceterum, expression sallustéenne soulignant une opposition forte, est ici injustifié, puisqu’Adomnán cite en fait une tradition ancienne rapportée par saint Jérôme dans son Onomasticon, que Bède ne semble pas avoir vérifiée à cette occasion17.

12La seule lecture du De locis sanctis de Bède pourrait nous amener à conclure que non seulement son œuvre n’apporte rien de neuf à la connaissance médiévale des lieux saints, mais qu’en plus il plagie un auteur irlandais sans lui attribuer le mérite qui lui est dû. En fait, il loue Adomnán et reconnaît sa dette envers lui dans l’Histoire ecclésiastique. Il consacre au De locis sanctis les chapitres XVI et XVII du livre V de l’Histoire ecclésiastique, dans lesquels il nous présente quatre extraits de l’œuvre d’Adomnán, formellement introduits par les formules scripsit in hoc modum, scripsit hoc modo, praefatus auctor hoc modo refert, et ita scribit. Mais Bède aiguille son lecteur vers une fausse piste, puisqu’au lieu de reproduire l’œuvre originale d’Adomnán, c’est son propre De locis sanctis qu’il cite dans l’Histoire ecclésiastique (voir fig. 5).

Fig. 5 : Le site de Chebron et ses environs

Adomnán, De locis sanctis, II, 8-11
VIII. DE CHEBRON
Chebron,
quae et Mambre, olim Filistinorum metropolis et habitaculum gigantum fuerat, et in qua Dauid septem regnauit annis ; nunc, sicut sanctus refert Arculfus, murorum non habet ambitum, quaedam solummodo dirutae olim ciuitatis in reliquis uestigia ostendit ruinarum. Uicos tamen quosdam uili opere constructos et uillas, alios intra et alios extra illas muralium reliquias distructionum per campestrem habet collocatos planitiem ; in quibus uidelicet uicis et uillis multitudo populi inhabitat.
X. DE UALLE MAMBRE ET DE SEPULCHRIS IIIIor PATRIARCHARUM
Ab orientali uero plaga eiusdem Chebron ager ille occurrit speluncae duplicis respiciens Mambre quem emit Abraham ab Effron Aetheo in possessionem duplicis sepulchri. In huius agelli ualle sanctus ille Arculfus locum sepulchrorum Arbe uisitauit, hoc est. iiii. patriarcharum, Abraham, Isaac, Iacob et Adam primi hominis ; quorum plantae non sicut in aliis orbis regionibus ad orientem humatorum conuerti moris est sed ad meridiem uersae, et capita contra septemtrionalem plagam conuersa. Horum locus sepulchrorum quadrato humili circumuenitur muro. Adam protoplaustus, cui peccanti continuo post perpetratum peccatum a Deo creatore dictum est : « Terra es et in terram ibis », separatus a ceteris tribus haut longe ad borealem illius extremam quadrangulati lapidei ualli partem non in saxeo in petra exciso sepulchro super terram ut ceteri de semine eius honorati quiescunt sed in terra humatus humo tectus et ipse puluis in puluerem uersus exspectans resurrectionem cum uniuerso semine suo pausat et sic de tali sepulchro eius ad ipsum de se ipso prolata expletur diuina sententia. Et iuxta exemplum primi parentis sepulchri caeteri tres patriarchae et ipsi uili puluere tecti dormientes pausant. Quorum iiii sepulchra habent circumcisas et dolatas de singulis lapidibus superpositas quasi ad formam alicuius basilicae paruas memorias fabricatas iuxta mensuram longitudinis et latitudinis unius cuius -que sepulchri formatas. Abraham, Isaac et Iacob tria sepulchra uicina tribus superpositis duris candidis lapidibus ad hanc de qua scribsimus figuram formatis, ut superius dictum est, proteguntur ; Adam uero sepulchrum superposito quidem sed obscurioris lapide coloris et uilioris operis protegitur. Trium quoque feminarum uiliores et minores memorias ibidem conspexit Arculfus, Sarrae uidelicet, Rebeccae et Liae, humatarum in terra. Illorum itaque patriarcharum sepulcralis agellus a muro illius antiquissimae Chebron in unius stadii spatio orientem uersus distare dinoscitur. Quae utique Chebron, ut fertur, ante omnes non solum Palestinae ciuitates condita fuerat sed etiam uniuersas Aegiptiuas urbes in sua praecessit conditione ; quae nunc misere monstratur distructa. Hucusque de sepulchris patriarcharum sufficiat craxasse.
XI. DE MONTE ET QUERCU MAMBRE.
Nunc de Mambre colle. Mambre collis mille passibus a monumentis supra discriptis ad boream separatus distat, herbosus ualde et floridus, respiciens Chebron ab Affrico sibi occurrentem. Idem itaque monticellus Mambre nominatus habet in cacumine campestrem planitiem ubi ad aquilonalem eiusdem cacuminis partem lapidea magna fundata est eclesia ; in cuius dextrali parte inter duos grandis eiusdem basilicae parietes, mirum dictu, quercus Mambre exstat in terra radicata, quae et quercus Abraham dicitur eo quod sub ea quondam angelos hospitio reciperit. Quam sanctus Hieronimus alibi narrat ab exordio mundi usque ad Constantini regis imperium permansisse, et fortassis ideo non dixit penitus defecisse quia eadem aetate quamuis non tota illa sicut prius fuerat grandissima quercus monstrabatur, tamen aliqua pars eius permansit in suo stabilita loco. Ex qua, ut sanctus refert Arculfus, qui eam propriis conspexit oculis, adhuc quoddam truncatum remanet spurium radicatum in terra sub eclesiae protectum tegmine, mensuram quasi duum longitudinis uirorum habens ; de quo uidelicet conroso spurio et ex omni parte securibus circumciso astellarum ad diuersas orbis prouincias particulae asportantur ob eiusdem quercus uenerationem et recordationem, sub qua, ut superius commemoratum est, angelorum quondam conuentio ad Abraham patriarcham famosa et praedicabilis fuerat condonata. In circuitu eiusdem eclesiae, quae ibidem ob loci illius honorificantiam constructa habetur, pauca quaedam relegiosarum habitacula fabricata monstrantur. Sed de his ista sufficiant dixisse ; ad alia pergamus.

Bède, Historia ecclesiastica, V, 17

De situ etiam Chebron et monumentis Patrum ita scribit :

« Chebron quondam ciuitas et metropolis regni Dauid, nunc ruinis tantum quid tunc fuerit ostendens. Uno ad orientem stadio speluncam duplicem in ualle habet, ubi sepulchra patriarcharum quadrato muro circumdantur, capitibus uersis ad Aquilonem ; et haec singula singulis tecta lapidibus instar basilicae dolatis ; trium patriarcharum candidis, Adam obscurioris et uilioris operis, qui haud longe ab illis ad borealem extremamque muri illius partem pausat. Trium quoque feminarum uiliores et minores memoriae cernuntur. Mamre collis mille passibus a monumentis his ad Boream, herbosus ualde et floridus campestrem habens in uertice planitiem, in cuius aquilonali parte quercus Abrahae, duorum hominum altitudinis truncus, ecclesia circumdata est. »

Bède, De Locis sanctis, 8

VIII. DE SITV CHEBRON ET MONVMENTIS PATRVM

Chebron autem in campi latitudine sita et ab Aelia XXII milibus separata, uno ad orientem stadio speluncam duplicem in ualle habet, ubi sepulchra patriarcharum quadrato muro circumdantur, capitibus uersis ad aquilonem, et haec singula singulis tecta lapidibus instar basilicae dolatis, trium patriarcharum candidis, Adam obscurioris et uilioris operis, qui haud longe ab illis ad borealem extremamque muri illius partem pausat. Trium quoque feminarum uiliores et minores memoriae cernuntur. Mambre collis mille passibus a monumentis his ad boream, herbosus ualde et floridus campestrem habens in uertice planitiem, in cuius aquilonali parte quercus Abrahae, duorum hominum altitudinis truncus, ecclesia circumdata est.

  • 18 HE, V, 17 : « Haec de opusculis excerpta praefati scriptoris ad sensum quidem verborum illius, sed (...)
  • 19 E. R. Curtius, La littérature européenne et le Moyen Âge latin, Paris, 1956, p. 487-494.

13Ce n’est pas qu’il méprise l’œuvre de son prédécesseur irlandais, mais c’est parce que celle-ci ne correspond à l’idéal de concision qu’il a choisi pour ses lecteurs. La conclusion du chapitre XVII exprime clairement les objectifs de Bède. Ce qui compte c’est l’utilitas, c’est-à-dire le profit que l’érudit retirera de sa lecture et si le sens des mots est important, il est tout aussi important d’exprimer ses idées dans un style concis (strictus sermo, repris par strictim dans la phrase suivante) qui puisse donner au lecteur un accès direct à la connaissance18. Cet idéal de concision n’est pas nouveau et était non seulement recommandé par les rhéteurs et grammairiens de l’Antiquité, mais aussi par les Pères de l’Église19.

  • 20 Éd. C. W. Jones, Bedae Venerabilis Opera. I. Opera didascalica, CCSL 123 A, Turnhout, Brepols, 1975 (...)
  • 21 Texte édité et présenté par M. C. Diaz y Diaz, Liber de ordine creaturarum : un anónimo irlandés de (...)

14Si la filiation du De locis sanctis est claire et reconnue ouvertement par Bède lui-même, il n’en est pas de même pour son De natura rerum20. En dépit de son titre, l’ouvrage de Bède n’est pas calqué sur l’œuvre du même nom composée par Isidore de Séville. Bien sûr, Bède a lu le De natura rerum et les Origines d’Isidore, qu’il utilise dans son traité au côté de Végèce, Ambroise et Augustin. Mais les citations les plus longues sont celles des livres II à VII de l’Histoire naturelle de Pline et surtout du De ordine creaturarum, un traité irlandais du VIIe siècle, dont Bède utilise des chapitres entiers21. Les exemples suivants montrent les différentes techniques employées par Bède dans son traitement de sa source irlandaise.

Fig. 6 : Les eaux célestes

De ordine creaturarum, 3, 4-5
III. De aquis quae supra firmamentum sunt
[...] 4. Ecce has aquas psalmista super caelos positas dixit, et tamen his caelos caelorum anteponit, per quod demonstratur inter utrosque caelos esse collocatas, id est caelis spiritalibus humiliores et caelis corporalibus superiores ; sed tamen corporalibus creaturis pertinere dicendae sunt, dum in secundi diei opere factae supra istud corporeum firmamentum consistunt. 5. Sed quid ibi utilitatis in rerum corporalium usibus agant, bina magistrorum intentione inuestigatur. Quidam namque illas ad terrarum orbis ablutionem in diluuio, quod sub Noe factum est sicut Geneseos historia narrat Dei praescientia reseruatas aiunt, sicut scriptura inquit : “Et cataractae caeli apertae sunt et facta est pluuia xl diebus et xl noctibus”. Sed quia et nubes, de quibus pluuiarum imbres terreni soli fertilitatem inrigant, atque etiam aer, in quo hemisperia omnia ex aere concipiuntur, caelorum nomine per scripturas diuinas saepe censentur, - quemadmodum dicitur : “Et pluit illis manna ad manducandum et panem caeli dedit eis”, et in alio loco : “Et caeli dabunt imbrem et terra dabit fructum suum” - quibusdam doctoribus placet ex illo inferiore nubium caelo tantarum aquarum abundantiam fuisse defusam ut secundum illam consuetudinem qua per omne tempus agitur etiam tunc pluuiarum copiam nubes effunderent ; in quibus tamen cataractas apertas scriptura conmemorat, eo quod plus solito aquarum defusio inmissa fuerat. Ceteri uero easdem aquas supra firmamentum positas idcirco adserunt ut igneum qui in luminaribus ardet et sideribus calorem temperarent, ne plus quam sufficit inferiora spatia aestate torrerent.

Bede, De natura rerum, 8
VIII. De aquis caelestibus [Ambrosius, Isidorus, Plinius]
Aquas, super firmamentum positas, caelis quidem spiritalibus humiliores, sed tamen omni creatura corporali superiores, quidam ad inundationem diluuii seruatas, alii uero rectius ad ignem siderum temperandum suspensas adfirmant.

Cf. Ambroise, Hexameron, II, 3, 11-12
Deinde quid obstat si confiteantur quia aqua supra coelos suspensa sit ? [...] Deinde cum ipsi dicant uolui orbem coeli stellis ardentibus refulgentem, nonne diuina prouidentia necessario prospexit, ut intra orbem coeli, et supra orbem redundaret aqua, quae illa feruentis axis incendia temperaret ?

Cf. Isidore, De natura rerum, 14
CAPUT XIV. De aquis quae super coelos sunt.
[...] Nam cum et ipsi dicant uolui orbem stellis ardentibus refulgentem, nonne diuina Prouidentia necessario prospexit, ut inter orbem coeli redundarent aquae, quae illa feruentis axis incendia temperarent ?

151. Le chapitre VIII sur les eaux célestes (De aquis caelestibus) résume en une seule phrase un long passage du De ordine creaturarum, exemple parfait de contraction de texte où Bède ajoute néanmoins un élément personnel (voir fig. 6). L’ajout apparemment anodin de l’adverbe rectius est en fait important. Il montre au lecteur que Bède a lu Ambroise et Isidore, mais surtout qu’il prend ses distances vis-à-vis des manuels irlandais, où l’esprit de tolérance se manifeste généralement par des énumérations d’opinions et d’interprétations parfois contradictoires, sans aucune indication de celle qui représente l’opinion de l’auteur. Pour Bède, l’érudit se doit de prendre parti et ici il défend le point de vue d’Ambroise – qu’il connaît dans le texte original et non pas uniquement par l’intermédiaire d’Isidore, comme le montre l’emploi de suspensas.

Fig. 7 : Nuages, pluies et grêle (Les emprunts à la lettre sont en gras, les adaptations et synomymes sont soulignés, le texte en italique est emprunté à Isidore de Séville)

De ordine creaturarum, 7, 5-6.
VII. DE SPATIO INFERIORI ET HEMISPERIS DIUERSIS
[...] 5. Nam hoc aeris spatium suae naturae insitum habet ut fumali leuitate uapores aquarum de terra et maris facie contrahat et collegat, quos in sublime eleuans, quamdiu in minutissimis guttis consistunt, conglobatis in se nubibus, ipse per semetipsum aer suspendit ; sed cum uexante uentu illae guttulae in maiores stillas coeunt, aeris amplius natura non ferente, pluuialiter imbres ad terram dilapsi cadunt. 6. Si uero ipsas quas praedixi stillas, uentu in maiusculas moles coagitante, conlatas antequam deorsum pluant gilu in nubibus arripuerit, in grandinis lapillos coagulatas frigoris uiolentia constringit ; si autem paulo remissiores necdum densatos uapores in guttas idem gilu praeuenerit, in niuis speciem magna uis frigoris eosdem transmittit, et quod in se suspensa altius nebula taliter nutrit, non sufferente aere ac uentu dispergente, ad terram dimittit.

Bede, De natura rerum, 32-34
XXXII. DE NUBIBUS [Plinius]
Nubes coacto guttatim aere conglobantur, qui fumali leuitate uapores aquarum de terra marique sustollens. Quamdiu in minutissimis stillis consistunt, sua ui suspendit in altum, qua uel solis igne decocti uel aeris itinere mutati dulcescant, ut marinam aquam humo, uel dulcem marinis herbis infundentes, in contrarium solemus transferre saporem.
XXXIII. DE IMBRIBUS
Imbres ex nubium concreti guttulis, dum in maiores stillas coeunt, aeris amplius non ferente natura, nunc uento impellente, nunc sole dissoluente pluuialiter ad terras dilabuntur. Sed pluuias uocamus lentas et iuges, nimbos autem repentinos et praecipites.
XXXIV. DE GRANDINE [Plinius]
Grandinis lapilli ex stillis pluuiae, frigoris et uenti rigore conglaciati, in aere coagulantur, sed citius niue soluuntur, et interdiu saepius quam noctu decidunt.

Cf. Isidore, De natura rerum, 33, 1
XXXIII. DE PLUUIIS
Huiusmodi itaque ratione aquae maris per tenuissimos uapores in aere suspensae paulatim concrescunt, ibique igne solis decoctae in dulcem pluuiarum saporem uertuntur. [...] Pluuiae ergo nubium eloquia sunt apostolorum, quae quasi guttatim, id est, sententialiter ueniunt, sed abundantius doctrinae fecunditatem infundunt.
Isidore, Etymologiae, XIII, 10, 3 :
Sunt autem nimbi repentinae et praecipites pluuiae ; nam pluuias uocamus lentas, et iuges, quasi fluuias, uel quasi fluentes.

162. S’il résume souvent, Bède use aussi du procédé inverse, en amplifiant sa source irlandaise à l’aide de citations d’autres auteurs. C’est le cas des chapitres 32 à 34 qui reprennent un seul paragraphe du De ordine creaturarum (voir fig. 7). Ce qui est remarquable ici c’est que, bien qu’il suive la structure du De natura rerum d’Isidore en imitant la série des courts chapitres 31 à 35 intitulés De nubibus, De pluuiis, De niue et De grandine, Bède ne se sert d’Isidore que pour compléter le De ordine creaturarum qui demeure son texte de base.

Fig. 8 : Les marées (Les emprunts à la lettre sont en gras, les adaptations et synomymes sont soulignés, le texte en italique est emprunté au prêtre Philippe)

De ordine creaturarum, 9, 1-5
IX. De natura aquarum et cursu oceani.
1. [...] Quarum ea pars quae per fontes et flumina et stagna terris interfunditur dulcidinem habet, ut et sitientibus animalibus potamenti et ceterorum usuum solacia praeberet, et alendis fructibus terram fecunditas irrigaret ; 2. Propter quod et imbres qui de nubibus cribrati per aerem defluunt, ut aptius ad fructiferam uim et sedandam sitim, sicut ante diximus, subuenirent, sapidi fiunt ; ea uero pars inmotata aquarum congregatio, quae per magna terrarum spatia dilatatur, et a qua ipsius fines occultantur, salsuginem et acriorem saporem insitum sibi naturaliter tenet, ut conuenientes humanis usibus fructus, quos sapidi liquoris non haberet unda, utilius nutriret. 3. Sed utrum sapidum an salsum saporem naturalius an aequaliter utrumque aquae habeant, pro certo Deus uiderit, quamuis et plerique salsuginem naturalem esse aquarum saporem putant, dulciorem uero terrae ac aeris natura condiri aestimant ; Sed tamen quemadmodum salsa aqua per humum defusa dulcescit, ita et dulcis aqua per marinorum olerum cineres infusa salsi protinus saporis fit, unde uterque sapor naturalis esse suo modo non est difficilius credi, dum alterutro in alterumque potest refundi. 4. Maris uero fretibus crebro terrarum spatia distinguntur, ut et gentium terminos intercluderet, et munificentia suorum fructuum omnes prouincias diuersorum populorum ditaret, et inter omnes patrias conmotata inuicem conmercia necessaria ministraret. Quantam uero concordiam cum lunae cursibus inundatione et recessu suo oceanus habeat, intuentibus diligenterque animaduertentibus perspicue patet. Qui cotidie ad terram bis uenire ac recedere per horas xxiiii indesinenter uidetur ; cuius cursus tota conuenientia in ledonis et malinae diuisas uicissitudines partitur. 5. Sed ledonis adsissa sex semper horas incrementi sui inconmotata consuetudine conplet, et per totidem horas ipsa spatia quae texerat retegit ; malinae autem adsissa quinque horas suae inundationis agit et per septem horas eiusdem recessae litora quae conpleuerat uacua reddit. Quae tantam concordiam cum luna habere uidetur, ut in eius medio semper luna nascatur, quae per vii dies et xii horas et quartam diei partem diligenti exploratione perseuerare uidetur. 6. Et ita fit ut, cum iterum plena luna minuitur, etiam malina rursus tenebrosa demedietur ; interpositis uero spatiis ledo deprehenditur, quia nec plenilunium nec nascentis lunae initium unquam adire cernitur. Et per hanc uicissitudinem efficitur, ut per omnem communem annum xxiiii malinae et totidem ledones inueniantur ; in embolismo autem xxvi malinae et eiusdem numeri ledones inueniuntur, quia per omnia cum lunae cursu inseparabiliter marinus comitatur. 7. Quatuor uero ex his, hoc est temporum, quatuor mediae, duae scilicet aequinoctiales malinae et aliae duae cum aut dies aut nox incrementi et detrimenti sui finem faciunt, solito ualidiores, sicut oculis probare licet, ac adundatione altiores fieri uidentur et maiora litorum spatia tegere cernuntur. Et quia impossibile est ut non aliqua, licet nobis incognita, spatia deserat, quando per nostrarum terrarum solum exundat, sicut eadem loca a nobis recedens implet, ut nostra adsissa ibi sit recessa et nostra recessa ibi sit adsissa, demedium maris ministerium ignorare fateri compellimur.

Bède, De natura rerum, 38 et 39
XXXVIII. De natura aquarum duplici
Aquarum duplici natura formantur et reformantur omnia quae cernuntur in terra. Nam salsae in mari conuenientes mortalibus fructus nutriunt in terris et aere, dulces aptius alendis fructibus sitique sedandae congruunt. Sed quae harum naturalis sit quaeritur. Utraque autem deprehenditur, dum in alterutrum refundi – haec per marinorum holerum cineres, illa per humum diffusa queant. Maris uero fretibus crebris terrarum spacia distinguntur, ut et gentium terminos intercludant, et alternis opibus omnes prouincias per commercia ditent.
XXXIX. De aestu oceani
Aestus oceani lunam sequitur, tanquam eius aspiratione retrorsum trahatur, eiusque impulsu retracto refundatur. Qui cotidie bis adfluere et remeare, unius semper horae dodrante et semiuncia transmissa, uidetur, eiusque omnis cursus in ledones et malinas, id est in minores aestus diuiditur et maiores. [Ledon enim. vi. accurrit horis, totidemque recurrit ; Malina uero.v. accurrit horis, sed septem recurrit.] Sed ledon a quinta et a uicesima luna inchoans, quot horis accurrit tot et recurrit. Malina autem a. xiii. et a. xxviii. incipiens, citior in accessa, sed tardior in recessa, septem diebus et duodecim horis perseuerat, in medio sui semper lunam primam et decimam quintam ostendens, et per aequinoctia uel solstitia solito ualidius exaestuans. Per octonos autem annos ad principia motus, et paria incrementa certissimo lunae reuocantur ambitu. Illa semper aquilonia tenente mitiores, quam cum in austro digressa propiore nisu uim suam exercet.

Cf. Philippus Presbyter, Expositio in Iob, 38, 16
[...] At nos tamen scimus omnium dierum ac noctium alternatis successibus, per horas uiginti quatuor uenire, atque unius horae aequinoctialis dodrante transmisso, tardius sine intermissione, siue die uenire, siue nocte, per quinque aequinoctiales horas refluitura, aestu uiolentoque impetu, siue in opertis tantum, siue retusis magnorum quoque fluminum cursibus ad superiora conscendere, ac per septem eiusdem mensurae horas cursu paulo leniore diffluere, et in ea tantum quae quinque horis fuerant suppleta, uacuare.

  • 22 Voir en particulier W. M. Stevens, « Bede’s scientific achievement », dans M. Lapidge, dir., Bede a (...)
  • 23 Pline, Naturalis Historia, II, 97, 215 (éd. J. Beaujeu, Pline l’Ancien. Histoire Naturelle. Livre I (...)
  • 24 Sur la réception de l’œuvre de Philippe en Irlande, voir M. Richter, Ireland and her neighbours, p. (...)
  • 25 Stevens, « Bede’s scientific achievement », p. 657-662.

173. Je ne commenterai pas les chapitres 38 et 39 du De natura rerum sur les marées, qui ont déjà fait couler beaucoup d’encre22. Je ferai seulement remarquer qu’ils sont dérivés du chapitre sur la nature des eaux et le cours des océans du De ordine creaturarum (voir fig. 8). Les deux dernières phrases sont empruntées à Pline l’ancien23, indépendamment des sources irlandaises, mais l’information supplémentaire sur le délai de trois quarts d’heure entre les marées (unius horae dodrante transmissa) reproduit le Commentaire sur Job du prêtre Philippe. Cette œuvre du Ve siècle, tombée en désuétude au profit des Moralia de Grégoire le Grand, était particulièrement appréciée des exégètes irlandais et il est fort probable que c’est par l’intermédiaire de l’Irlande que Bède en a eu connaissance24. On comparera ce chapitre 39 au chapitre XXIX du De temporum ratione sur les rapports entre la mer et la lune, écrit plus de vingt ans plus tard, où l’explication du mécanisme des marées est à la fois beaucoup plus claire et plus détaillée : c’est non seulement une fine synthèse d’œuvres de divers auteurs, mais aussi le fruit d’observations sur le terrain, soit personnelles, soit obtenues de correspondants situés sur divers points des côtes britanniques25. Le De temporum ratione, œuvre de la maturité, représente la somme des connaissances acquises au cours d’une vie d’érudit, tandis que le De natura rerum, œuvre de jeunesse, reflète encore une dépendance vis-à-vis des maîtres irlandais.

Fig. 9 : De l’orthographe (Les emprunts à la lettre sont en gras, les adaptations et synomymes sont soulignés)

Virgilius Maro grammaticus, Epitomae, 8
Caput VIII De accidentibus uerbi sex aliis
De figura dicamus, in cuius tractatione paulo longius immorari legentum me utilitas conpellit. Nam figura simplex simplicius etiam habetur, acceptis autem conpossitionibus loquelari more sensum immotat pariter et pandit. Nam “clamo” clamoris simplicis est ; “conclamo” simul cum multis. Est etiam “acclamo”, cum falso aliquem accusso, sicut Cicero De Prassio, “Solis innocens acclamationibus punitus est” ; “reclamo” aliquem exeuntem uocitans ; “inclamo” et “succlamo” murmurandi est ; “proclamo” laudandi uel deprecandi exaltatio ; “declamo” rhetorizandi ; “exclamo” quando pro uiribus uocem eleuo. “Salto” gaudium cum quodam membrorum motu praetendens ; sed in conpossitione littera motatur, ut “exulto” quod est in uoce prolati gaudii ; “insulto” inrissionis est iniuriossae ; “persulto” cum per aures etiam longe adstantium sonitum penetrare facio ; “resulto” cum alte respondeo ; “consulto” prudentis consilii est dispossitio. “Testor” aliquid confirmans sententia ; “contestor” cum quadam auctoritate affirmans ; “protestor” manifeste cauenda denuntians ; “obtestor” aliquem iurare conpellens ; “attestor” aliquem ad testimonium uocans, qui sit dignitate uel auctoritate eminens ; “detestor” aliquid exsecrandum respuens. “Iuro” iuramentum uerum cum quadam iuris iurandi confirmatione testificans ; “periuro” iuramentum falsitate polluens ; “adiuro” maiorem potentiam obsecrans. “Pono” simpliciter aliquid statuens ; “dispono” aliquid operis inpensioris uel consilii facturus, est etiam “disponere” foederis ineundi ; “propono” nonnumquam ad interrogandam pertinet quaestionem ; “appono” adiectionis est ; “inpono” insuendi est ; “superpono” aliquem censum uel laborem ui cuicumque indicens ; “praepono” aliquid praeferens, sic et “antepono” ; nam “postpono” aliut inferius iudicans ; “conpono” ornandi aut eloquii aut artificii est ; “sepono” separandi ; “suppono” aliquid subtus inducens ; “depono” labefactandi est uel uita excedendi.

1. Bède, De orthographia, Lettre C
Clamo clamoris simplicis est ; conclamo simul cum multis. Est etiam acclamo, cum falso aliquem accuso, sicut Cicero De Prasio, “Solis innocens acclamationibus punitus est” ; reclamo aliquem exeuntem uocitans ; inclamo et succlamo murmurandi est ; proclamo laudandi uel deprecandi exaltatio ; declamo rhetorizandi ; exclamo quando pro uiribus uocem eleuo.

2. Bède, De orthographia, Lettre T
Testor aliquid confirmans sententia ; contestor cum quadam auctoritate adfirmans ; protestor manifeste cauenda denuntians ; obtestor aliquem iurare conpellens ; adtestor ad testimonium uocans, qui sit dignitate uel auctoritate eminens ; detestor aliquid exsecrandum respuens.

3. Bède, De orthographia, Lettre P
Pono simpliciter aliquid statuens ; dispono aliquid operis inpensioris uel consilii facturus, est etiam disponere foederis ineundi ; propono nonnumquam ad interrogandam pertinet et quaestionem ; adpono adiectionis est ; inpono insuendi. Superpono aliquem consum uel laborem unicuique indicens ; praepono aliquid praeferens ; sic et antepono. Postpono aliquid inferius iudicans. Compono ornandi aut eloquii aut artificii est ; sepono separandi. Suppono aliquid subtus inducens. Depono labefactandi est uel uita excedendi.

  • 26 Texte édité et présenté par G. Polara, Virgilio Marone Grammatico, Epitomi ed epistole, Naples, 197 (...)

18Bède utilise les grammaires irlandaises comme un réservoir de données auquel il puise sans discrimination. Un cas extrême est celui des Epitomae de Virgile le grammairien26, qu’il cite abondamment dans son De orthographia. Dans ce traité, Bède choisit de réorganiser les connaissances grammaticales antérieures, non pas selon les catégories du discours, mais par ordre alphabétique. Ainsi un seul passage des Epitomae peut donner naissance à divers articles éparpillés ça et là dans le De orthographia (voir fig. 9). Cités hors contexte par Bède, ces extraits peuvent induire l’élève en erreur. En effet, les Epitomae sont une grammaire burlesque, où Virgile, maître de l’obscurcissement du discours, du pastiche, du calembour, du canular, fait étalage de sa connaissance intime de la langue latine de façon géniale et inventive, tout en mystifiant son lecteur. Comme dans le cas des œuvres de Martianus Capella, Rabelais ou Joyce, seuls les initiés ont accès au sens et au plaisir de découvrir les merveilleuses arcanes de la connaissance et de l’esprit humain. L’une des techniques de ce jeu – toujours pratiqué dans les milieux universitaires – est l’insertion d’informations fantaisistes au milieu de connaissances exactes et respectées, ou bien l’emploi de citations inventées, faussement attribuées à des auteurs connus ou tirées d’auteurs qui n’existent pas. C’est l’un des procédés favoris de Virgile le grammairien. Or, il est intéressant de voir reproduit dans le De orthographia, qui se veut un ouvrage sérieux à usage scolaire, les canulars de Virgile. Dans le passage cité plus haut c’est une citation pour potaches « L’innocent fut puni seulement à cause de cris hostiles » attribuée à Cicéron pour un ouvrage inexistant, le De prasio – titre multisignifiant et subversif, puisque prasius désigne l’émeraude, mais aussi la balotte fétide ou même le vomi. De même, Bède reproduit sans sourciller une citation attribuée à Horace, Soles meos omni aecclesiae uestrae commendo « Je confie mes poèmes à toute votre assemblée », avec jeu de mot sur soles « poèmes » et sol(e) as « sandales » et emploi du mot ecclesia qui n’allait apparaître dans la langue latine que deux générations au moins après Horace (voir fig. 10).

Fig. 10 : La tradition de la grammaire burlesque (Les emprunts à la lettre sont en gras, les adaptations et synomymes sont soulignés)

Virgilius Maro Grammaticus, Epitomae, 6
Caput VI. De Nomine
“Sol” utroque numero flecti non prohibetur, sed singulari numero “sol” ipsum luminare erit, ast “soles” ipsos dies nominamus, in quibus sol totum inluminat polum ; nonnulli tamen ueterum ipsa carmina “soles” nominauere, sicut Horatius in principio cuiusdam uoluminis taliter exorsus est : “Soles meos omni aecclesiae uestrae commendo”.

Bède, De orthographia, Lettre S
Sol utroque numero declinatur. Sed singulariter sol ipsum luminare significat ; at soles ipsos dies nominamus, in quibus sol totum inluminat polum. Nonnulli tamen ueterum ipsa carmina soles nominauere, sicut Horatius in principio cuiusdam uoluminis ita exorsus est : “Soles meos omni aecclesiae uestrae commendo”.

19Il est clair que Bède a eu à sa disposition les Épitomes de Virgile le grammairien et qu’il a recopié les passages qui l’intéressaient. Il semble aussi qu’il n’en ait pas compris l’esprit et qu’il n’ait pas eu l’occasion d’être initié aux jeux de la grammaire joyeuse.

  • 27 D. Hurst, éd., « Bedae In Epistolas septem catholicas », dans Bedae Venerabilis Opera. Pars II : op (...)
  • 28 P. Agaësse, éd., Saint Augustin, Commentaire de la première Épître de S. Jean, SC 75, Paris, Cerf, (...)
  • 29 Texte édité et présenté par R. E. McNally, « Commentarius in Epistolas Catholicas Scotti Anonymi » (...)
  • 30 Texte édité et présenté par R. E. McNally, « Tractatus Hilarii in Septem Epistolas Canonicas » in S (...)

20Je terminerai sur une note plus sérieuse avec les commentaires exégétiques. On a longtemps cru que le plus ancien commentaire des sept Épîtres catholiques avait été composé par Bède dans les années 708-70927. Certes, il existait des commentaires d’épîtres individuelles comme par exemple celui d’Augustin sur la première Épître de saint Jean28, mais pas d’ouvrage d’ensemble. En fait, les sept Épîtres catholiques avaient déjà été commentées et deux commentaires originaires d’Irlande ont survécu, le premier datant du milieu du VIIe siècle29, et le second, attribué à saint Hilaire, écrit dans les années 67030. C’est ce dernier que Bède utilise, avec 45 emprunts directs. Le commentaire de Bède est plus développé et mieux organisé que celui du Pseudo-Hilaire, qui est succinct et à mi-chemin entre la glose et le commentaire en forme. Les idées originales de l’exégète irlandais y sont développées de façon plus élégante, mais ce sont surtout les rapprochements textuels du Pseudo-Hilaire que Bède exploite en les améliorant, soit par une version plus complète des citations bibliques, soit par l’ajout de commentaires tirés d’Augustin, Grégoire le Grand ou Jérôme. Certains de ses développements sont moins un commentaire de Jean que du Pseudo- Hilaire, dont il développe et explique les arguments et qu’il critique parfois.

Fig. 11 : La dépouille mortelle de Moyse et la dispute entre saint Michel et Satan (Les emprunts à la lettre sont en gras, les adaptations et synomymes sont soulignés)

Ps. Hilaire, In Epistola Iudae, 1, 9
Cum Michahel archangelus et reliqua usque de Moysi corpore, id est de sepultura in monte Phasga1, siue de plebe Dei quae Moysi corpus erat. Sed sciendum est in quo loco altercatio facta sit, si in caelo an in terra, quia duobus spiritibus facile erat utrumque, id archangelo et diabolo, quia diabolus spiritus est, ut est illud : spiritus malus irruebat in Saul2 ; et angeli spiritus sunt sicut legitur, qui facis angelos tuos spiritus3. Et quis illam altercationem audiuit, requirendum est. Et cur archangelus inferre iudicium blasphemiae non ausus erat4, dum furtii et mendacii uindictam Petrus in Ananiam et Saphiram imposuit ? Quam in excelsis archangelis humilitas imponitur, fragiles autem hominibus sublimitas datur et auctoritas. Haec autem altercatio in templo Hierosolimorum erat audita, et Zachariae prophetae uisio uisa, id est : uidi Iesum magnum sacerdotem in sordibus uestimentis5 ; et iterum, in albis ; et Satan coram sacerdote stantem, et archangelum Michahelem primo a sinistris, secundo a dextris altaris ; et haec uerba de plebe et de Moysi corpore improperantem. Quod Iesum filium Dei incarnatum, in polluta ueste depicto generis humani, et in albis angelorum chorus, et in clara diuinitate resurgentem significat. Et diabolo primo gentibus mala facere quae in sinistra Dei erant, et secundo Iudaeis inuidere quia Christi dextera dicebantur. Sciendum est autem cur Michahel archangelus in conflictione cum diabolo stabat. Quia haec uisio ad Hebreos maxime pertinebat. Michahel Ebreorum angelus est. Gabriel angelus est gentium. Michahel autem interpraetatur quis ut Deus. Ideo, aduersus antichristum ad praeliandum ueniet qui sicut Deus per omnia se glorificabit.

Bede, In Epistolas septem catholicas, Jud. 1, 9
Cum Michahel archangelus cum diabolo disputans altercaretur de Moysi corpore non est ausus iudicium inferre blasphemiae sed dixit : Imperet tibi Dominus. De quibus Scripturis Judas hoc testimonium assumpserit, non facile patet. Sed tamen sciendum quia simile his aliquid in Zacharia propheta repperimus. Ipse etenim dicit quia ostendit mihi Dominus Jesum sacerdotem stantem coram angelo Domini, et Satan stabat a dextris eius ut aduersaretur ei. Et dixit Dominus ad Satan : Increpet Dominus in te, Satan, et increpet Dominus in te, qui elegit Hierusalem6. Sed hoc in loco facillime intelligitur quod Jesus sacerdos desiderabat populum Israel de captiuitate Babylonia liberari, atque ad patriam terram redire, resistebat autem illi Satanas, nolens populum Dei liberari, sed magis hostibus et hoc gentilibus mancipari ideoque illum angelus qui populi adiutor erat, increpabat, atque ab iniuria eiusdem populi remouebat. Sed quando de Moysi corpore contentionem cum diabolo Michahel habuerit, incertum habemus. At tamen non desunt qui dicant eundem Dei populum Moysi corpus appellatum eo quod ipse Moyses illius populi portio fuerit ideoque Judas, quod de populo factum legerat recte de Moysi corpore factum dicere possit. Sed ubicumque et quandocunque haec altercatio facta angeli cum diabolo fuerit, diligenter intuendum, quia si Michahel archangelus diabolo sibi aduersanti blasphemiam dicere noluit, sed modesto illum sermone coercuit, quanto magis hominibus omnis blasphemia cauenda est, et maxime ne maiestatem Creatoris uerbo indisciplinato offendant.

1 Deut. 34, 6.
2 I Reg. 18, 10.
3 Ps 103, 4
4 Act. 5, 1-11.
5 Zach. 3, 1-3 : et ostendit mihi Iesum sacerdotem magnum stantem coram angelo Domini et Satan stabat a dextris eius ut aduersaretur ei// Et dixit Dominus ad Satan increpet Dominus in te Satan et increpet Dominus in te qui elegit Hierusalem numquid non iste torris est erutus de igne// Et Iesus erat indutus uestibus sordidis et stabat ante faciem angeli.
6 Zach. 3, 1-2.

21C’est par exemple le cas du commentaire du verset 1,9 de l’épître de Jude : « Quand l’archange Michel discutait avec le diable, lui disputant le corps de Moïse, il n’osa pas proférer contre lui une accusation injurieuse, mais lui dit seulement : “Que le Seigneur te punisse” » (voir fig. 11). Bède n’est pas satisfait de l’explication du Pseudo-Hilaire qu’il trouve trop facile. Il accepte le rapprochement textuel avec Zacharie 3, 1-3, il accepte l’analogie du corps de Moïse avec le peuple de Dieu, mais il ne peut accepter l’identification du lieu de l’altercation entre Saint Michel et Satan. Son objection porte sur la méthode et l’attitude intellectuelle du Pseudo-Hilaire. Pour lui, la suggestion du temple de Jérusalem est pure spéculation et, d’ailleurs, la question du lieu et du temps, favorite des maîtres irlandais, a peu de valeur à côté de la leçon pratique concernant le blasphème que notre Pseudo-Hilaire a omis d’aborder.

Fig. 12 : Exemple de critique des sources irlandaises

Bède, In Epist., II Petr, 1, 21
Non enim uoluntate humana allata est aliquando prophetia sed Spiritu Sancto inspirati locuti sunt sancti Dei homines. Sicut in potestate prophetantium non erat semper habere Spiritum Sanctum, semper futura posse praedicere, sed ipse Spiritus eorum corda quando uoluit impleuit, ita etiam potestatis eorum non erat, ut quaeque uellent docerent, sed quae Spiritu illustrati didicerant, ea sola dicebant. Haec ideo dicuntur, ne quis ad libitum suum Scripturas exponere audeat. Ridicule quidam haec beati Petri uerba interpretatus est, dicens quod sicut fistula flatum oris humani ut resonet accipit, nec sonum tamen ipsa quem ministrat, quia insensibilis naturae est, intelligere ualet, ita prophetae Dei Spiritu inspirati ea quae idem Spiritus uellet ore proferrent, nec tamen ea quae dicerent ipsi mente tenerent, juxta illud Maronis : Dat sine mente sonum1. Quod impudentissimi erroris esse palam claret. Quomodo enim audientibus tam sana uiuendi consilia darent, si insanis similes ipsi quae loquerentur nescirent ? Quare uidentes appellantur prophetae ? Qua ratione scriptum est : Verbum quod uidit Isaias2, aut aliquis alius propheta, nisi quia in occulto uisionum coelestium lucidissimo mentis intuitu cognoscebant arcana, quae foras suis auditoribus palam uerbis quibuscumque uellent efferrent ?
1 Aen. 10, 640.
2 Isai. 2, 1

Ps-Hil., In Epist II Petri, 1, 21
Non enim uoluntate humana allata est aliquando prophetia. Hoc est quod in Balaam maximae declaratum est, qui secundum uoluntatem suam humanum populum Dei uolebat maledici1. Sed Spiritu Sancto inspirati loquuti sunt, id est more fistulae.
1 Num 22, 10-12.

Cf. Ps-Hil., In Epistola Iacobi, 5, 10
Qui locuti sunt in nomine Domini, ut est illud : Benediximus uobis in nomine Domini ; et illud : Sicut Dominus ostendit mihi1 ; et illud : Haec dicit Dominus omnipotens, ac si dixisset, cuius uerba irrita esse non possunt. Aliter : In nomine Domini, id est more fistulae quae a semet ipsa non loquitur, sed ab eo qui per eum loquitur.
1 Ps 129, 8

22Ailleurs la critique peut être plus sévère. Commentant la seconde Épître de Pierre, verset 1, 21 : « Vous devez savoir avant tout qu’aucune prophétie de l’Écriture n’est objet d’interprétation privée. Ce n’est pas en effet par vouloir humain que vient parfois la prophétie, mais c’est sous l’inspiration de l’Esprit-Saint que les saints hommes de Dieu ont parlé », Bède se lance dans une longue diatribe contre une certaine personne (quidam) dont l’interprétation ridicule est que le prophète est semblable à la flûte (fistula), dont le son ne fait que transmettre le souffle du musicien sans aucune participation intelligente. La référence à fistula est une attaque directe contre le commentaire de Pseudo-Hilaire qui glose la même phrase par un énigmatique Id est more fistulae « C’est-à-dire : comme une flûte ». C’est un point que ce dernier avait déjà développé dans son commentaire de l’Épître de Jacques, où le verset « Prenez comme modèle les prophètes qui ont parlé au nom de Dieu » est glosé : « C’est-à-dire : comme une flûte dont la parole ne vient pas d’elle même, mais de celui qui parle à travers elle » (voir fig. 12). Les mots employés par Bède sont forts (ridicule, error impudentissimus) et reflètent ses sentiments vis-à-vis d’une interprétation qu’il n’approuve pas. Ce sont deux conceptions de la nature du don prophétique qui s’opposent ici : chez les exégètes irlandais, tenants de la tradition mystique alexandrine, le prophète est avant tout le porte-parole de Dieu ; pour Bède, héritier de la tradition anti-montaniste de l’interprétation rationnelle, le prophète a accès au message, dont il interprète les aspects compréhensibles et qu’il communique, en toute intelligence, avec ses propres mots. Cet accès d’humeur de Bède sur un sujet qui lui tient à cœur nous permet d’apprécier d’autant plus sa mesure dans son traitement d’ensemble de sa source irlandaise, qu’en général il corrige sans bruit et sans argumentation polémique.

  • 31 Bède, De natura rerum, 14 : « De quibus si plenius scire uelis, lege Plinium Secundum, ex quo et is (...)
  • 32 Voir plus haut note 22 et fig. 8 ; cf. Bède, De temporum ratione, 4 : « quia Philippus in expositio (...)

23Les exemples que je viens de donner montrent sans aucun doute que Bède utilise un éventail de source irlandaises variées, mais qu’il ne révèle pas souvent la source de ses informations. Cela veut-il dire qu’il a des préjugés défavorables envers les Irlandais. Pas nécessairement. On fera remarquer que dans le De natura rerum, il ne reconnaît sa dette envers Pline le Jeune qu’à une seule reprise31 et ne mentionne aucun des autres auteurs qu’il cite verbatim, ni Isidore, ni Ambroise, ni Augustin, ni le prêtre Philippe. Dans le Commentaire sur les sept Épîtres catholiques, il utilise abondamment Augustin, avec une cinquantaine de citations relevées, mais le nom de ce dernier n’apparaît que deux fois. Dans le De locis sanctis, il ne mentionne jamais les noms d’Eucher et d’Hégésippe, qui sont pourtant ses sources principales après Adomnán. En revanche, il cite volontiers ses sources dans l’Histoire Ecclésiastique et dans le De temporum ratione. On remarque par exemple que le passage du Commentaire sur Job du prêtre Philippe, employé anonymement dans le De natura rerum, lui est correctement attribué dans le De temporum ratione quand il y traite du cycle des marées32.

24Bède a probablement changé ses méthodes de travail au cours de sa longue carrière d’écrivain et d’enseignant. Les œuvres que nous avons étudiées plus haut datent du début des années 700, à l’époque où il semble avide d’écrire des manuels utiles pour les générations futures. Il abat un travail énorme, fait flèche de tout bois, réutilisant les synthèses qu’il approuve, réemployant citations et allusions littéraires, avec ou sans vérification. Les œuvres plus tardives, écrites dans la dizaine d’années précédant sa mort, sont des travaux de grande envergure, où est distillé le savoir d’une carrière de plus de trente ans. On décèle dans ces dernières certains traits qui dénotent l’érudit confirmé : ses synthèses sont plus puissantes et il se montre plus généreux dans le partage des sources de ses informations ; en revanche, il se cite volontiers et réutilise des passages entiers de ses œuvres antérieures. Les idées empruntées vingt ou trente ans plus tôt ont été assimilées et digérées et font partie intégrante d’une pensée qu’il exprime avec ses propres mots. L’absence de références aux maîtres irlandais est peut-être due moins aux préjugés de Bède qu’au succès de leur enseignement. Ce sont eux qui, en réorganisant les informations trouvées chez Augustin, Ambroise, Jérôme ou Isidore, ont commencé à développer le type de manuel que Bède désire perfectionner. Il est probable que c’est aussi grâce à eux qu’il découvre des auteurs comme le prêtre Philippe ou Victorin de Poetovio. Mais, de même qu’on ne cite pas Lagarde et Michard ou Morisset et Thévenot, on comprend que Bède n’ait pas voulu citer les auteurs de traités qui sont manifestement des ouvrages critiques, commentant et interprétant les œuvres des Pères. La vivacité avec laquelle il reprend certains arguments des exégètes irlandais laisse aussi supposer que les manuels irlandais des années 670 et 680 étaient encore utilisés dans les milieux fréquentés par Bède et qu’il jugeait urgent et nécessaire d’y apporter des corrections. L’érudition ne serait probablement pas ce qu’elle est s’il n’y avait pas de rivalités entre érudits et si chaque génération ne critiquait pas le travail des générations précédentes. La façon dont Bède traite ses sources irlandaises est un témoignage de plus des rapports intellectuels actifs – et pas nécessairement hostiles – entre l’Angleterre et l’Irlande, bien après le synode de Streaneshalc/ Whitby.

Notes

1 M. Richter, Ireland and her neighbours in the seventh century, Dublin, Four Courts Press, 1999, p. 89-108.

2 D. Ó Cróinín, « The Irish provenance of Bede’s computus », Peritia, n° 2, 1983, p. 229-247 et en particulier sa conclusion, p. 247 : « Bede nowhere makes acknowledgement of what he had come to know about the ‘orthodox’ Easter-reckoning from the Irish, and very little of what the monks of Iona and Lindisfarne had contributed to the development of Northumbrian schools. In this, as in so many things, he was a man before his time ».

3 A. T. Thacker, « Bede and the Irish », dans L. A. Houwen et A. A. Mc Donald, Beda Venerabilis, historian, monk and Northumbrian, Groningen, Egbert Forsten, 1996, p. 31-59.

4 C. W. Jones, Bedae Opera de Temporibus, Cambridge, Mass., 1943, p. 105-113 ; D. Ó Cróinín, « The Irish provenance of Bede’s computus », p. 229-247.

5 A. T. Thacker, « Lindisfarne and the origin of the cult of St Cuthbert », dans G. Bonner, D. Rollason et C. Stancliffe, dir., St Cuthbert, his cult and his community, Woodbridge, 1989, p. 103-122.

6 W. Mc Cready, Miracles and the Venerable Bede, Toronto, 1994, p. 169-175 et p. 212-213.

7 Voir mon analyse comparée des prologues de la Vita anonyma Cuthberti et de la Vita Columbae d’Adomnán : J.-M. Picard, « Tailoring the sources : The Irish hagiographer at work », dans P. Ní Chatháin et M. Richter, dir., Irland und Europa im früheren Mittelalter : Bildung und Literatur, Stuttgart, Klett-Cotta, 1996, p. 261-274.

8 L’édition de BKrusch, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores Rerum Merovingicarum 4, Hannovre, 1892, p. 434-440, est incomplète, car l’historien n’a pas jugé interessant d’inclure le récit des visions. Les passages omis ont été édités par M. P. Ciccarese, « Le visioni di S. Fursa », Romanobarbarica, n° 8, 1984-1985, p. 231-303.

9 Bède, HE, III, 19 : reliquit monasterii et animarum curam fratri suo Fullano et presbyteris Gobbano et Dicullo [...] ; cf. Bruxelles, Bibliothèque Royale, 7984 (s. X) < Wissembourg et Londres, BM, Cotton Nero E1 (s. X-XI) > Worcester : « Foilanum [...] cui etiam sacerdoti, cum sanctis Galbona et Tibulla presbiteris, monasterii et animarum reliquit curam ».

10 Bède, Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum (éd. B. Colgrave et R. A. B. Minors, Bede’s Ecclesiastical History of the English People, Oxford, 1969, III, 19 : a) « sicut libellus de Vita ejus conscriptus sufficienter edocet » ; b) « De quibus omnibus si qui plenius scire uult [...] legat ipsum de quo dixi libellum uitae eius et multum ex illo, ut reor, profectus spiritalis accipiet » ; c) « Quae cuncta in libello ejus sufficientius, sed et de aliis commilitonibus ipsius, quisque legerit inveniet ».

11 Texte édité et présenté par D. Meehan, Adamnán’s De Locis Sanctis, Dublin, Dublin Institute for Advanced Studies, 1958.

12 Bède, De locis sanctis, Praef. : « Descripsi breuiter finesque situsque locorum// Pagina sacra magis quae memoranda refert// Baeda sequens ueterum monumenta, simulque nouorum// carta magistrorum quae sonat inspiciens ».

13 Bède, De locis sanctis, Epil. : « Haec de locis sanctis, prout potui, fidem historiarum secutus exposui et maxime dictatus Arculfi, Galliarum episcopi, quos eruditissimus in scripturis presbyter Adamnanus lacinioso sermone describens tribus libellis conprehendit. » Signifiant originellement « découpé », « dentelé » (cf. lacinia, « pan de vêtement »), laciniosus prend à l’époque impériale le sens péjoratif de « diffus », « empétré », « compliqué », « ennuyeux » (cf. Jérôme, In Danielem, 11, 22 (éd. Fr. GLORIE, CCSL 75A, Turnhout, Brepols, 1964) : in laciniosissimo sermone « en un discours des plus diffus ».

14 Adomnán, DLS, 1, 17 : « Ibidem et grandis hodieque monstratur ficus, de cuius, ut fertur, uertice inlaqueatus pependit Iudas, ut de ipso Iuda Iuuencus presbiter uersificus cecinit : « Informem rapuit ficus de uertice mortem » » ; Bède, DLS, 3 : « Nam et ficus magna ibi ac uetustissima stat, iuxta quod Iuuencus ait : « Informem rapuit ficus de uertice mortem » » ; cf. Iuuencus, De historia euangelica, IV, 631.

15 Adomnán, DLS, 2, 13 ; 2, 18 ; Bède, DLS, 9 et 11 ; cf. Hégésippe, IV, 17.

16 Bède, DLS, 2 : « In medio autem Hierusalem, ubi cruce Domini superposita mortuus reuixit, columna celsa stat, quae aestiuo solstitio umbram non facit. Unde putant ibi mediam esse terram et historice dictum : « Deus autem, rex noster, ante saecula operatus est salutem in medio terrae ». Qua ductus opinione et Victorinus Pictabionensis antistes ecclesiae de Golgotha scribens ita inchoat : Est locus, ex omni medium quem credimus orbe ; Golgotha Iudaei patrio cognomine dicunt » ; cf. Victorin de Poetovio, De fabrica mundi, éd. J. P. Migne, PL, V, col. 294.

17 Jérôme, Onomasticon (éd. P. de Lagarde, Göttingen, 1887), p. 101, 8 : « Bethleem, ciuitas Dauid in sorte tribus Judae, in qua Dominus noster atque Saluator natus est, in sexto ab Aelia milliario contra meridianam plagam, iuxta uiam quae ducit Chebron, ubi et sepulcrum Jesse et Dauid ostenditur, et mille circiter passibus procul turris Ader, quae interpretatur turris gregis, quodam uaticinio Pastores Dominicae natiuitatis conscios ante significans ».

18 HE, V, 17 : « Haec de opusculis excerpta praefati scriptoris ad sensum quidem verborum illius, sed brevioribus strictisque comprehensa sermonibus, nostris ad utilitatem legentium Historiis indere placuit. Plura voluminis illius si qui scire delectat, vel in ipso illo volumine, vel in eo quod de illo dudum strictim excerpsimus, epitomate requirat ».

19 E. R. Curtius, La littérature européenne et le Moyen Âge latin, Paris, 1956, p. 487-494.

20 Éd. C. W. Jones, Bedae Venerabilis Opera. I. Opera didascalica, CCSL 123 A, Turnhout, Brepols, 1975, p. 173-234.

21 Texte édité et présenté par M. C. Diaz y Diaz, Liber de ordine creaturarum : un anónimo irlandés del siglo vii, St-Jacques-de-Compostelle, 1972.

22 Voir en particulier W. M. Stevens, « Bede’s scientific achievement », dans M. Lapidge, dir., Bede and his World. The Jarrow Lectures 1958-1993, Aldershot, 1994, p. 645-688.

23 Pline, Naturalis Historia, II, 97, 215 (éd. J. Beaujeu, Pline l’Ancien. Histoire Naturelle. Livre II. Cosmologie, Paris, 1950, p. 96).

24 Sur la réception de l’œuvre de Philippe en Irlande, voir M. Richter, Ireland and her neighbours, p. 231-233 ; J. Stevenson, « Altus Prosator », Celtica, n ̊ 23, 1999, p. 326-368, p. 351-352 ; D. Ó Cróinín, « A New seventh-century Irish commentary on Genesis », Sacris Erudiri, n° 40, 2001, p. 231-265, p. 250-251.

25 Stevens, « Bede’s scientific achievement », p. 657-662.

26 Texte édité et présenté par G. Polara, Virgilio Marone Grammatico, Epitomi ed epistole, Naples, 1979.

27 D. Hurst, éd., « Bedae In Epistolas septem catholicas », dans Bedae Venerabilis Opera. Pars II : opera exegetica 4, CCSL 121, Turnhout, Brepols, 1983, p. 179-342.

28 P. Agaësse, éd., Saint Augustin, Commentaire de la première Épître de S. Jean, SC 75, Paris, Cerf, 1961.

29 Texte édité et présenté par R. E. McNally, « Commentarius in Epistolas Catholicas Scotti Anonymi » dans Scriptores Hiberniae minores. Pars I, CCSL 108B, Turnhout, Brepols, 1973, p. 3- 50.

30 Texte édité et présenté par R. E. McNally, « Tractatus Hilarii in Septem Epistolas Canonicas » in Scriptores Hiberniae minores. Pars I, CCSL 108B, Turnhout, Brepols, 1973, p. 53-124 ; pour la datation, voir A. Breen, « Some seventh-century Hiberno-Latin texts and their relationships », Peritia, n° 3, 1984, p. 204-214.

31 Bède, De natura rerum, 14 : « De quibus si plenius scire uelis, lege Plinium Secundum, ex quo et ista nos excerpsimus ».

32 Voir plus haut note 22 et fig. 8 ; cf. Bède, De temporum ratione, 4 : « quia Philippus in expositione beati Job aestum maris Oceani quotidie bis uenire describens, adiunxerit hunc aequinoctialis horae dodrante transmisso, tardius sine intermissione, siue die uenire, siue nocte ».

List of illustrations

Title Fig. 3 : Représentation graphique de l’église du Saint Sépulchre
Caption Adomnán, De locis sanctis, I, 2, MS Wien, 458 (saec. IX) < Salzburg
URL http://books.openedition.org/irhis/docannexe/image/310/img-1.jpg
File image/jpeg, 292k
Caption Bède, De locis sanctis, 2, d’après MS Namur, Séminaire 37 (saec. XI)
URL http://books.openedition.org/irhis/docannexe/image/310/img-2.jpg
File image/jpeg, 110k

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search