Version classiqueVersion mobile

Bir allame-i cihan

 | 
Edhem Eldem
, 
Aksel Tibet
, 
Ersu Pekin
, 
et al.

2. cilt

Bizi iyi Bilirdi... Sait Faik ve Rum/Yunan İmajı

Herkül Millas

Texte intégral

1Sait Faik/Abasıyanık’ın yazdıklarını okuyarak yazarın Yunanlılar ve/veya Rumlar ile ilgili düşüncelerini ve dolayısıyla karşı ulus imajını saptamaya çalışmak, hoş bir deney ve bir mutluluktur; çünkü araştırmacı Türk edebiyatının en canlı, en çekici ve sürükleyici, en duygulu örnekleriyle karşılaşmaktadır. Böyle bir çalışma insanın okuma zevkini bütünüyle tatmin ettiğinden ilk anından doyurucu ve ödüllendirici oluyor. Bu uğraşın zor ve belki de bilim ve dürüstlük açısından tehlikeli yanı S. Faik’in güçlü kaleminden sürüklenip çalışmanın amacından saptırılma olanağını da kapsamasıdır. Böylesine insan ve yaşam sevgisi ile dolu bir yazarı gölgelere yer bırakmayan keskin gözlem ışınlarının altında tutmak, duygularını paylaşmamaya çalışarak nesnel olmaya uğraşmak, sınır tanımayan yaşam tutkusunu belli kalıplar içinde dile getirmeye girişmek güçtür. Güçtür çünkü güçlü yazarla bir yerde kaçınılmaz olan özdeşleşme bir köstektir ve ayrıca güçtür; çünkü S. Faik’i sınırlarla, sayılarla, ideolojilerle ve sınıflamalarla belirlemeye yönelik her çaba büyük yazara haksızlık ediyormuş izlenimini de her an acı acı duyumsatmaktadır. Bu çalışma böylece, bir yanda olumlu ve sevindirici, öte yanda temkinli ve kuşkulu bir atmosfer içinde, ama her an büyük yazara karşı duyulan hayranlık, saygı ve sevgi duygusu içinde yürütülmüştür.

2S. Faik “hikâyeci” olarak tanınmakla birlikte, öyküden başka, uzun öyküleri, kendisinin roman adını verdiği kitapları, şiirleri, ama rahatlıkla “insan soyunun öyküleri” diyebileceğimiz röportajları, konuşmaları/söyleşileri, yazıları/fıkraları, mektupları ve kendisinin yayınlamadığı ama ölümünden sonra okura sunulmuş olan çeşitli öykü taslakları da vardır. Bu çalışmada, doğal olarak çevirileri ve uyarlamaları dışında, tüm yazdıklarını bir bütün olarak ele aldım. Sanırım yazarın kendisi de bunu isterdi eğer sorulabilseydi. Belki de hiç gönderilmemiş bir mektubunda şunları okuyoruz:

Hikâye tarzı benim yazı yazmam için bir vesiledir. Düşüncelerimi, duyduklarımı, sevdiklerimi, üzüntülerimi ve işittiklerimi, gördüklerimi benden başkalarına temizce bir lisanla anlatmaya çalıştım. Hikâye değildir yazdıklarını. Hikâyeye benzer bir konuşmadır.

3Gene S. Faik arşivinde bulunan bir öykü taslağında şunları “anlatmaya çalışıyor” yazar bize:

  • 1 Sait Faik, Bütün Eserleri, Bilgi Yayınevi, 1989, cilt 15, s. 125, 21 ve 24.

Neden yazarları şair, romancı, hikâyeci, eleştirmeci, ne bileyim daha kafalarına ne gelirse birtakım adlarla anıyorlar. Bir türlü aklım ermiyor... Böyle şeyler yoktur. Bir tek şey vardır: yazı.1

  • 2 Sait Faik’in öykü, röportaj ve öteki yazıları ile ilgili “toplam”lar genellikle tutarsızdır. Bir ne (...)
  • 3 1990 yılında satılmakta olan son baskıları kullandım. 7, 9, 11, 14, numaralı kitaplar 1987 baskısıd (...)

4Bu çalışma, Bilgi Yayınevi’nin yayınlamış olduğu, yazarın “Bütün Eserleri” başlığı altındaki on beş ciltlik serisine dayanmıştır. Muzaffer Buyrukçu’nun baskıya hazırladığı bu toplu eserler derlemesinde şunlar yer almaktadır: bir roman (Medarı Maişet Motoru/MM), üç uzun hikâye (Havada Bulut/HB, Kumpanya/KU, Kayıp Aranıyor/KA), ozanın (dokuz) kitap olarak yayınladığı 160 öykü (Semaver/SE, Sarnıç/SR, Şahmerdan/ŞAH, Lüzumsuz Adam/LA, Mahalle Kahvesi/MK, Havuz Başı/HZ, Son Kuşlar/SK, Alemdağda Var Bir Yılan/AVY, Az Şekerli/AŞ başlıklı kitapları), ölümünden sonra kitap olarak çıkan dört öykü (Tüneldeki Çocuk/TÇ), yazar hayattayken yayınlanmış olan ama kitap olarak basılmamış 24 öykü (yani toplam 188 öykü), 44 bitmemiş öykü taslağı, 40 şiir, 62 röportaj (Mahkeme Kapısı/MAH ve başka kitaplarda), 57 yazı/fıkra, 16 konuşma/söyleşi ve 40 mektup ya da kart.2 Alıntıları, hem yazarın kullandığı başlığı ve kitap adını hem de benim yararlandığım Bilgi Yayınevi serisinin kitap numarasını ve sayfasını göstererek vereceğim. Örneğin: “Stelyanos Hristopulos Gemisi/SE/1/19,” alıntının öykü adını, öykünün içinde bulunduğu kitap başlığını, yani “Semaver”i vermekte ve Bilgi Yayınevi’nin 1 nolu kitabının 19. sayfasında olduğunu göstermektedir. Başka bir alıntı “15/49” biçiminde olabilir; anlamı “15. kitap 49. sayfadır (bir öykü taslağıdır). Her durumda son iki sayı Bilgi Yayınevi’nin kitap ve sayfa numarasını verecektir.3

Rumların Yoğun Varlığı

5Sait Faik’in yazılarında Rumlara çok sık yer verdiği bilinmektedir. Ancak bu “sık yer verme” nin gerçek boyutunu saptamak için yazarın Yunan ve Rum’u temelde iki farklı biçimde ele aldığını görmeliyiz. Kimi zaman Rum ancak bir özel isim olarak geçerken, “Adiyö Sait, Kosti’ye selam!” kimi zaman da ona, “flört eden Rum kadınları gördüm” gibi çok kısaca değinilmekte ve öyküde/yazıda bir daha ο Rum görülmemektedir. Bu tür kısa yöneltmelere “değinme” diyeceğim. Kimi zaman ise S. Faik bir Rum’u göreli olarak daha uzun anlatmakta, yani onu öykünün kahramanlarından birine dönüştürmektedir. Bu duruma “anlatma” diyeceğim.

  • 4 Ayrıntılı olarak dökümü şöyle verebiliriz:

6Yazarın 1936 yılı ile 1954 yılları arasında yayınlamış olduğu öykü kitaplarına baktığımızda 159 kısa öykü buluyoruz. Bu öykülerin 65’inde, yani öykülerinin % 41’inde, “değinme” (ve “anlatma”) görüyoruz; “anlatma”lar ise 21 öyküde görülmektedir (% 13).4 Romanında ve “Havada Bulut” adlı uzun öyküde Rumlardan gene uzun uzun söz edilmekte, “Kumpanya”da ise kısaca değinilmektedir.

  • 5 Bu büyük farkın, yani Rumların 1950 yıllarından sonra böylesine yoğun bir biçimde belirmesi iki ned (...)

7Öykülerin zaman içindeki dökümüne bakarsak 1952 yılına kadar, yani ilk altı kitapta, değinme/öykü oranının 38/114 (% 33) ve anlatma/öykü oranının 6/114 (% 5) olduğunu ama son üç kitapta büyük bir artış göstererek bu oranların 27/45 (% 60) ve 15/45 (% 33) olduğunu görüyoruz.5 Özellikle “Son Kuşlar” adlı kitap Rumlara ayrılmış gibidir. On dokuz öyküden on beşi Rumlara değinmekte (% 79), onunda ise Rumlar temel kahramanları oluşturmaktadır (% 52). Sait Faik’in öteki kahramanlarının Türk, Kürt, Ermeni, Yahudi, vb. olduklarını, kimi öykülerde ise kahramanın yazarın kendisi olduğunu düşünürsek, Rum oranlarının gerçekten yüksek olduklarını söyleyebiliriz.

Çok Yanlı Yaklaşım

8Sait Faik yaşamı, toplumu ve tanıdığı insanları derinlemesine ve her yönleriyle kavramaya ve anlatmaya çalışmıştır. Yaşam, toplum ve insan ise çok yanlı, değişken ve çelişkilidir. Yazarın yapıtlarında beliren Rum ve Yunan da, aynı biçimde, gerçekçiliğin kaçınılmaz sonucu olarak, basitlikten ve yalınkatlıktan uzaktır. Sait Faik’in insanları, gerçek insana çok yakın olduklarından çocuk masallarındaki sıfatlarla –iyi, kötü, dürust, korkak, namuslu, Yunan, Türk gibi– belirlenmemektedirler.

9Ama bundan öte, Sait Faik bile bile ve bunun bilincinde olduğunu en açık bir biçimde dile getirerek, kimi zaman gerçekçiliği ve gerçekçiliğin çok yanlılığını aşıp başka bir düzeye, istek ve umut düzeyine varmaktadır. O zaman da insanlar, toplum ve hatta doğa bile barışa, sakinliğe, uyuma ve güzelliğe erişmektedir. Ve bu özlem ve hayal düzeyinde her şey bir basitlik edinmektedir, ermişliğin basitliğini; öz buymuş gibi.

10Sait Faik’in Rumla (ve insanla) olan ilişkisini çeşitli düzeylerde ele almak kaçınılmaz bir gerekliliktir. Bu yazıda önce çeşitli başlıklar altında yazarın belli konularda yaklaşımı sergilenecek ve sonra çeşitli düzeylerdeki sentezler değerlendirilecektir.

Rumların Kökeni

11Sait Faik’e göre, Marmara Adaları’nda ve genellikle İstanbul’da tanıdığı Rumlar (ve genelde Yunanlılar) çok eskilerden kaynaklanan gelenekleri izlemekte, eskiden yaşamış halklarla fiziksel benzerlikler taşımakta ve yüzyıllar öncesinin huylarını, anlayışlarını ve ruh yapısını günümüzde de yaşatmaktadırlar. Yazarın yazılarında Rumlar, Bizans ve eski Yunan ile ilişkili gösterilmektedirler.

12Bir röportajında mahkemeye çıkartılan patrikhanenin iki rahibini, Maledyus (Meletios olacak) ve Teolyus’u (herhalde Teologos olarak) anlatırken şunları yazmıştı:

  • 6 Meryem Ana Kandili Ampulünün Kordonu, 8/170.

Beyaz ve uzun saçlar, pembe ve parlak kafatraşları, siyah elbise, tertemiz beyaz sakallar. Yıllar, bu yaşa kadar bütür kılları beyazlaştırdıktan sonra sıhhatle ve enerjiyle adeta durmuş. Harikulade güzel, yaşsız, adeta Bizans İmparatorluğu’nda doğmuşa benzeyen ihtiyarlar.6

13Bizans benzerliği yalnız giysilerde ve diş görünüşte değildir. “Barba Antimos” adlı öyküsünde Rum duvarcıyı şöyle niteler:

  • 7 SK/6/157, 158.

Onun duvarları, iki bin sene evvel yapılmış mütevazı ama arkasında ve içinde, kaba biçimde bir felsefe, yahut da bir aşk efsanesi, belki de bir Yunan tanrısı, her zaman haksızlığa karşı koymuş bir kahraman saklar. Onun elini sürdüğü her duvar birdenbire iki bin sene evveline bir antika gibi gidiverir. Üç sene sonra onun yaptığı bir sarnıcın içinden bir torba Bizans altını çıksa, hiç bir arkeolog kalkıp da torbanın bu sarnıca sonradan atılmış olacağını söyleyemeyecektir. Yaptığı kulübe taklidi her evin önünde bir asma, bir sarmaşık, bir şimşir dikerseniz, bir çardak kurarsanız, girer girmez sizi Sokrates’in neden karşılamadığına şaşarsınız. Ne zaman tahta bir masa üzerinde yaz akşamı oturup da şarap içseniz Alkibiyadis’in kılıç şakırdatarak Sokrates’e (konuştuğunu duyarsınız)... İşte Antimos’un yaptığı duvarlar, oyduğu sarnıçlar, kurduğu evler Ada’nın hiç bir tarafını çirkinleştirmeden, aksine güzelleştirerek kaba gibi gözüken klasık bir ruh içinde Bizans’tan eski Yunan sadeliğine ve şiirine doğru yol bulmuş giderken ve Ada evinde onun sayesinde Homeros’la beraber dolaşırken, zamane çirkin villalarını taktı takıştırdı.7

14Eski Yunan’a yöneltmeler Bizans’tan çoktur:

  • 8 Havada Bulut/HB/4/129 ve Yaşayacak/SK/6/130. Ayrıca yayınlanmamış bir taslak öyküde gene aynı benze (...)
  • 9 Agit/SK/6/149 ve Dondurmacının Çırağı/SK/6/203, 206.

Kendisi beyaz adamdı. Karısı esmerdi. Bu sarışın, karabaş-balı gözlü çocuk, kendi çocuğu muydu? Burnu tam Grek burnuydu. Omuzları genişti. Babasına Büyük İskender’i hatırlatırdı. Yani Efendi mürekkep yalamış adamdı. Oğluna bayılırdı. Çalışanların içinde bir İmrozlu Rum vardı, elli yaşlarında kadar... Çalıştıkça bir kudret heykeli hali aldı... Bir ara baktım ki, adam Tanrı Zeus’un bir ölümlü balıkçı kızla macerasından doğma bir yarı tanrıdır.8 Apostol Efendi, filozofluğa kalktığı zaman, iki bin sene evvelki Yunanlı balıkçı suratını takınmakla kalmaz. Sokrates’in sohbetlerinde bulunmuş gibi paraya çatar, çelebiye çatar, Allahla oğluna çatar, kibarca istakoza bile (balıkçıdır Apostoll, H.M.) çatar. Todori imrozlu idi. Rumcasına Rumlar gülerdi. Türkçesine ben bayılırdım. Sanki iki bin sene evvel Atina’da bir garip dil öğrenmiş küçük bir çocuk... Hikâye yazanlar, iki bin sene evvel Atina’da, güneşli temmuz günlerinde Atina mermerler, heykeller, mabetler içinde pırıl pırıl parlarken, Ege adalarında gelmiş elli drahmi karşılığı garip bir dil konuşan, sonra eski iki bin senelik bir köylü Yunancasıyla söylediklerini açıklayan bir güzel çocuk, çeşmelerin arslanına, heykellerin gölgesine çöker, iki bin sene sonranın dondurmacı çıraklığı maceralarını anlatırmış, diye rivayet ederler.9

  • 10 Kemeriyeli Mezar/LA/2/188; İnsanlar, Türkler, Masallar/HZ/6/90; Gauthar Cambazhanesi/5/103. Sanatta (...)

15Kimi zaman doğa da eski Yunan’a uzanıyor: “Ta Kınalı’dan bir eşek anırtısı geliyor. Zeytin ağaçları sallanmıyorlar bile. Eski Yunan’dan kalmışlar gibi gövdeleri yumru yumru, delik deşik.” Kimi zaman Türkler de eski Yunan’a yakın görülmektedirler: Anadolu insanları arasında da “Yunan heykelinden daha güzelleri vardır” denmekte, kimi zaman ise sirk cambazları Herkül’e benzetilmektedir.10

16Yüzyıllık soya çekim örneklerini Yahudiler için de görüyoruz:

  • 11 Kunduracı Avram adlı taslak öykü. 15/52.

Avram Efendi’nin çoktan beri çil mavi gözlerinde bir düşünce vardı. Halbuki ta firavunların mezarlarını yapanlara durmadan su ve kum, ekmek taşımış dedesinin dedesinin dedesi on beş yaşındaki çipil mavi gözlü, gaga burunlu, kalem bacaklı, kar gibi beyaz göğüslü ve kırmızı saçlı çocuk gibi her şeye boş vermişti. Avram Efendi, köyümün kışlık tek Yahudisi idi.11

17Ulusallıkla da ilgili olan bu kalıtımsal ya da geleneksel devamlılık, Sait Faik’in yazılarında, yalnız işaret edilip kabul edilmiyor, ama aynı zamanda beğeniliyor, övülüyor ve çevre için, Ada için, mahalle için, Türkiye için hoş ve yararlı da sayılıyor, öyle değerlendiriliyor ve okura bu biçimde gösteriliyor. Köken konusunu kapatırken Sait Faik’in Rumları ve Yunanlıları eski Yunan ve Bizans ile ilişkili gördüğünü, azınlıkların eski etnik geleneklerden etkilendiklerine inandığını, ama bu ulusal köken etkeninin, yazara göre, insan ilişkilerinde (ilerde ayrıntılı olarak da gösterileceği gibi) belirleyici olmadığını bir daha anımsatayım.

Rum ile Yunan’ın Yakınlığı

  • 12 Medan Maişet Motoru/3/27.

18Sait Faik’ın yazılarında Rum ile Yunan birbirinden kesin çizgilerle ayrılmamaktadır. Rum, Yunanistan’a gidip gelmekte, göçüp Yunanistan’a yerleşmekte, Yunan gazeteleri okumakta, vb., Stelyanos Hristopulos’un oğlu örneğin, Yunanistan’da yaşar. Dimitro, “Elenika lehçe, Apoyevmatini lügatleriyle izaha çalışır,” patrikhanede memur olan babası ise Yunanca bilir ve davranışlarını “Prens Mavrokordato ailesinin erkânı bile” kıskanırdı.12 Yani Rum ve Yunan’ı iç içe görüyoruz.

“Pire’de Türkiye’li, Anadolu şivesiyle Türkçe konuşan kundura boyacılarını, sonbaharda siyah üzüm küfelerinin kenarında uyumuş seyretmiştim;”

“En küçük balıkçının sesi pürüzsüzdür. En yeni Yunanistan plaklarını söyler. Arada bir, bir kadeh duziko çekilir;”

  • 13 Ormanda Uyku/SR/1/176; MM/3/120; ve Havada Bulut/4/145.

19Türk bir delikanlı ile yatan kadının kocası Yunanistan’da yaşar ve bu adam doğan çocuğu tanır.13 Daha önce gördüğümüz “Grek burunlu Yani Efendi” ise, insanlar “Yunanistan’da açlıktan ölürlerken” o yalancıktan üzülür, istifçiliği planlar, ve buna, Sakız’dan gelme Rum’un Yunanlı’ya içtenlikle acımadığına hayıflanır gibidir yazar.

  • 14 MM/3/29; MM/3/29, 121, 10; Alemdağda Var Bir Yilan AVY/7/34; ve Kalinikhta/AŞ/7/160.

20Seks skandalı patladığında “kepazelik haberleri Yunanistan’a kadar” gider. Dimitro’nun “milliyetperverliği”nin ne olduğunu kitabın son sayfalarında anlıyoruz: “Girit’teki isyanda müthiş faal siyasi günler geçirmiştir.” Aynı Dimitro kızını berber yapmak isteyen Ali Rıza’ya şaşar ve “Türkler ne oldular? Olur şey değil, vay anasını Türkler...” der. Arnavut bir Rum olan Luka Efendi ise “Yunan tebaasıdır.” Yaşamının son demlerinde yazar sevdiği Yanki’ye seslenince de, yakın dostu artık, ışıkları sönen Atina’nın Omonya Meydanı’nda bulunmaktadır: “İşittin mi Pire’den gelen vapur düdüğünü?”14

21“Yunan” sözcüğünün resmi bir anlamı vardır kimi zaman: “yabancı uyruklu,” ya da “başka bir devlete bağlı” yabancı anlamındadır. Yazara göre Anadolu işgali zamanında “Şehrin o zamanki vaziyeti garipti. Milli ordular teşekkül etmemişti. Şehri bir gün halife kuvvetleri, bir gün Yunanlılar, daha ertesi gün ise Çerkes Ethem kuvvetleri işgal ediyordu.” Bu düşman güçlerden eşit derecede ezilmiş gibidir halk:

  • 15 Mahpus/ŞAH/2/30, 31. Başka bir röportajında da kısaca işgalci Yunan askerinden söz eder: Atatürk, İ (...)

“Ne Çerkes Ethem, ne yaveri, ne halife kuvvetleri, ne de Yunanlılar gözüktü. Bütün çapulcu alayı başka kasabalara gittiler.”15

  • 16 MM/3/24, 26.

22Kimi zaman ise balıkçılar tuttukları balıkları İtalyan ve Yunan gemilerine yüklerler.16

23Bu yazıda genellikle “Rum” sözcüğü kullanılacaktır. Ancak bu sözcüğün geniş bir anlama geldiği unutulmamalıdır. Yazara gore “Rum” hem eski Yunan’la hem bugünkü Yunan’la tarihsel, kültürel ve organik bir ilişki içindedir.

Rum’un Özellikleri (Var mı?)

24Sait Faik’in Rumlarda gördüğü özelliklerin saptanması iki farklı yaklaşımla sağlanabilir. Birinci yaklaşım, öykülerde yer alan kahramanların doğrudan doğruya dile getirdikleri ve Rumlarla ilgili oldukları kuşku bırakmayacak biçimde belirlenen nitelemelerin derlenmesidir. Örneğin bir Rum’un şöyle konuştuğunu görüyoruz:

  • 17 Kayıp Aranıyor/5/188.

“Zamanlar başka türlü oldu. Bak bizim Urum milleti nasıl böyle ufak şeyleri kedi pisliği örter gibi örteriz... Ama sizde bir gürültüdür, bir dedikodudur kopuyor.”17

25Burada açık bir biçimde Rum’un kadın-erkek ilişkilerinde daha “pişkin” olduklarını görüyoruz. Ancak bu cümlenin ve “Rumların Kökeni” bölümünde verilmiş olan yakıştırmaların dışında Rum’un “karakterini,” kuşku bırakmayacak biçimde, ortaya koyan başka belirlemeler bulmak kolay değildir. “Biz Rumlar böyleyiz” ya da “siz Rumlar şunu yaparsınız” gibi bir söyleyişe pek rastlanmamaktadır.

26Rum’un özelliklerini ortaya çıkarmak için uygulanabilecek ikinci yaklaşım Sait Faik’in yazdıklarını tarayıp (istatistik yolu ile) sunulan Rumların özelliklerini sergilemektir. Ama böyle bir yaklaşım, özellikle S. Faik’le ilgili bu çalışmada, yarar ve açıklık sağlamaktan çok, yanlış sonuçlar verecektir. Çünkü yazarın yapıtında görülen Rumlar, Türklerden, Ermenilerden, Yahudilerden vb., pek farklı değildirler. İstatistik yoluyla sergilenecek özellikler, temelde Rumların “Rumluk”larından doğan özelliklerini göstermekten çok, tüm insan soyunun özelliklerini ortaya çıkarabilir.

27Başka türlü söylersek, ikinci yaklaşım bir yöntem ve yorum belirsizliği taşımaktadır. Eğlenceyi seven Rumların varlığı örneğin, a) Rumların, öteki uluslardan farklı bir biçimde eğlenceyi sevdiklerini mi, yoksa b) her insan topluluğunda olduğu gibi, eğlenceyi seven Rumların da var olduğunu mu gösterir? İçkiye düşkün Rum, Rum’un özelliğini mi, yoksa insan soyunun bir özelliğini mi sergiler? Hatta “pisliğini örten Rum,” Rum’un özelliğini mi, yani zaman içinde devamlılık gösteren “ulusal” bir özelliğini mi, yoksa belli bir toplumsal ve tarihi aşamaya varmış bir toplumun kaçınılmaz ve geçici olan bir eğilimini mi gösterir?

28Somut örnekten genel sonuca geçmede rastlanan zorluklarla karşılaşıyoruz. Rum’un özelliklerinden söz edebilmek için bu özellikler ırksal, tarihi, coğrafi ya da toplumsal bir temele dayandırılmalıdır. Yazar “özellikleri” ve öteki uluslardan “farkı,” her ulusun zaman içinde geçireceği bir aşama olarak görüyorsa, o zaman Rumların özellikleri bir ulusun bu aşamadaki yapısını göstermekle birlikte, temelde, insan soyunun bir aşamasını sergilemektedir demektir. S. Faik’in komşu ulusa karşı duyduğu yakınlık ise “ulusal” olmayan, her insan topluluğunun bir gün varacağı ortak bir kültürel anlayıştan kaynaklanıyor da olabilir. Yazarın Rum balıkçılarla ve sıradan Rum’la ne denli özdeşleştiğini göz önüne aldığımızda, yapıtlarında karşılaşilan Rum-Türk ilişkisi ile tüm ulusların ilişkisi, daha da ilginç olmaktadır.

29Yazar Rum’u iyi ve kötü yanlarıyla, güzel ve çirkin davranışlarıyla çizmiştir; Ermeni’ye, Yahudi’ye, Türk’e çok benzer Rum. Birkaç ayrı özelliği varsa da bunlar ikincildir. Gene de bu son saptamamızın kanıtlanmasına girişmeden önce, bu tür bir girişimin tuzaklarının ve olası yanıltıcı sonuçlarının bilincinde olarak ve yukarda dile getirilen sakıncaların ışığında S. Faik’in bize gösterdiği Rumlarda belirtilen “özellikler”e genel bir biçimde bakalım. Birkaç kez, üst üste gösterilen özellikler belki de gerçekten Rum’un –doğal olarak her zaman yazarın algılamasına göre– eğilimini, “karakterini” ya da toplumsal alışkanlığını sergileyecektir.

Cinsel Özgürlük

30Rumlar öteki etnik guruplara kıyasla daha sık bir biçimde eğlenceye düşkün ve cinsel açıdan daha özgür gösterilmektedirler.

“İçimde bir cenuplu sevinci, tembelliği, yumuşaklığı, şehveti var. Bir Marsilyalı, bir Pireli, bir Napolili, bir İskenderiyeli gibi güneşe serilmeyi canım istiyor.”

  • 18 Ormanda Türkü/SA/1/176/ve Bir Vapur/SE/1/115.

“Rüya kadar güzel çocuklarının gözü önünde flört eden Rum kadınları gördüm.”18

31Bu örneklerde Pire ve insanları, diyelim Türkiye kentlerinden, ayrı bir kişiliktedir; Rum kadınları da öteki kadınlardan.

  • 19 Projektörcü/ŞAH/2/47.

“Ben sizin Ada’nın çamlarından, sana öyle manzaralar bulup çıkaracağım ki, parmağın ağzında kalacak. Ah Rum kızları! Yahu sizin Ada cennettir be!”19

32Yılbaşının tadı da uzak bir kentte başkadır:

“Yılbaşı gecelerinin kokusunu ve tadını aşağı yukarı tahmin ediyor, biliyordum. Atina’da bu geceleri görmüştüm .”

  • 20 Gauther Cambazhanesi/KU/5/93/ve Dolapdere/AVY/7/96.

“Akşam oldu muydu, her sokakta birbirini tanıyan ıslık sesleri duyulur. Karanlık köşelerde Rumca aşk fısıltıları...”20

33Ama S. Faik’in yapıtında, aşk konularında, Marsilya’ya doğru yolculuk eden Rum gelini kadar dayanıklı, güçlü, canlı, cömert, serbest, yorulmaz ve yaman başka kadın herhalde yoktur:

  • 21 Yandan Çarklı/SK/6/184.

Birinci gün kaptanla, ikinci günü ikinci kaptanla ve bir yolcu ile, üçüncü günü benimle ve Pire’de vapura binmiş bir Sicilyalı ile, aynı günün akşamı bir gemici ile, gün ağarırken ihtiyar bir İngilizle doyasıya ahbaplık etmiş; hatta yeniden ikinci kaptan ve benimle, yeniden Sicilyalı ve gemici ile dostluk tazeleyerek Rum gelini Marsilya’daki nişanlısına teslim etmiştik... Hey arslan Rum gelini, yaşayasın! Ölmeyesin, dert görmeyesin!, diyorum.21

34Bu gelinle olmasa da, öteki Rum kadınlarla “yarışacak” başka bir ulustan kadınlar bulmak herhalde zor değildir. Örneğin Eftehia’ya karşı

“köydeki bakkalın kızı Eftehia ile çalı süpürgelerine yattığı zaman, zaman ve mekân düşünülmez; is, güç, şöhret, şeref feda edilebilirdi”

  • 22 Beyaz Pantalon/ŞAH/2/102 ve Kaçamak, Papağan, Karabiber/LA/2/159.

35aynı sayfada Rumca şarkılar da söyleyen Zehra var. Zehra gözetlendiğinden memnun çıplak girer denize, civil cıvıldır. Parlak Rum çocuğuna gülen Fatma var.22 Her Rum fahişeye karşılık Sait Faik bize başka ulustan bir eşini gösterebilir.

  • 23 Kriz/KU/5/78.

“Bak Dimitraki’nin kızı Eleni’ye, acaba nereye gidiyor böyle? Bizim Fatma da onunla. İsmini de Ayhan koymuş, hınzır kız!... Madam Kalyopi’nin evinde İtalyan kızından sonra Mabude’nin ismi anılır.”23

36İlişkiyi ilerletmeden de olsa Nevin bile

“Köyün çarşısında tig gibi bir delikanlı olan balıkçı Apostol’un oğlu ile bağıra bağıra, güle güle konuşur.”

  • 24 KA/5/123 ve Beyoğlu/10/83.

37Beyoğlu’nda “sürtük Ayten ile sapık Katina” bir aradadır.24

38Gene de Rum kadını göreli olarak daha canlı daha civelektir. Önemli olan –konumuzla ilgili olarak çok önemli olan– S. Faik’in seks konusunda, genellikle daha “canlı” olan Rum kadınına karşı en ufak bir kötülemeye yeltenmemiş olmasıdır. Rum kadınının davranışı, bir özgürlük, yüreklilik, yaşam sevinci ve güzellik belirtisidir. “Hey arslan Rum gelini, dert gormeyesin!” S. Faik Rum’un cinsel serbestliğinde cennetini arar gibidir; umursamaz davranışı sergileyip överek cinsel baskıya ve her türlü cinsel serbestliği horlayan anlayışa meydan okur gibidir.

  • 25 Beyoğlu/10/83.

“İnsanoğlunun her kusurunda, her ayıbında, her deliliğinde riyakarlığın suratına atılmış bir tükürük vardır.”25

Meslekler

39S. Faik’in yazılarında Rum toplumunun çeşitli öğelerini görüyoruz: Piskoposlar, papazlar, işadamları, bakkal, berber gibi esnaflar, tekne sahibi balıkçılar (karavokiri’ler), yoksul balıkçılar, fahişeler, bütün bunların çocukları, karıları, vb. Ama yazar her sınıftan insana ilgiyle eğilmiştir. Kimi mesleklerle sık sık karşılaşıyoruz, kimileriyle pek seyrek. Yazarın öykülerinde, uzun öykülerinde ve romanında (Bilgi Yayınevi’nin ilk yedi kitabında) yer alan Rumların meslek açısından dökümü şöyle:

40Bir han sahibi ve kızı Fotika, bir tüccar, bir patrikhane memuru, bir patron, bir öğretmen, bir eczacı, bir pastahaneci, iki karavokiri, bir fırıncı, dört papaz ve bir papazın salak oğlu, bir berber ve karısıyla kızı, altı bakkal, iki bakkal karısı (biri eski fahişe) ve bir bakkalın iki kızı, iki duvarcı, bir kasap, bir sütçü, altı meyhaneci, iki kahveci, bir zerzevatçı, bir şarapçı, Türk kamarotun karısı, bir bahçıvan ve karısı (eski fahişe), bir kömürcü, bir garson, yirmi iki balıkçı ve karidesçi, iki balıkçı karısı ve çocukları, bir kitaracı, bir kundura boyacısı, bir gardropçu kadın, bir falcı, bir laternacı, iki meyhane çırağı, bir gelin, bir sahtekar, bir mama, iki fahişe, iki lezbiyen, on dört çeşitli kadın, kız, iki delikanlı, madamalar, meteliksiz arkadaşlar, fukara satıcılar ve “işi meçhul” Kosti, Yoana, Apostol gibi kimseler.

41Bu insanları belli başlı üç meslek ve prestij grubuna ayırırsak şunu görüyoruz: Tepede mal mülk ve sermaye sahibi dört beş kişi; “ortada,” yüksek memur, memur, dükkân sahibi, yani aydın ve esnaf (ve aileleri) yaklaşık olarak yirmi beş kişi ve temelde, emeğiyle geçinen, daha doğrusu pek geçinemeyen (aileleriyle birlikte) yaklaşık elli kişiden fazla bir kalabalık. Yazarın ilgi alanı kolaylıkla belli oluyor.

42Balıkçılar (yirmi bir balıkçı, iki balıkçı karısı, çocukları, iki tekne sahibi, yani “karavokiris” dediği kimseler) en kalabalık grup olarak sıranın başını tutuyor. Meyhaneciler ve bakkallar (altışar kişi) ikinci sırada ve onları dört papaz izlemekte. Kadınlar da şöyle: Han sahibinin kızı, berber ve bakkal karıları herhalde pek fazla çalışmayanlardandır. Yoksulların da dört karısını ve belirsiz statüde on beşe yakın Rum kadın görüyoruz. Meslek sahibi kadınlardan bir gardropçuya ve bir falcıya karşılık, fahişeler (artık ev bark sahibi olmuş eski fahişelerle, mamalarla ve lezbiyenlerle birlikte) yedi tane. Sait Faik’te Rum fahişelerin çok olduğu inancı, “çokluk”larından ziyade, bu fahişelerin uzun uzun anlatılmalarından doğmuş olsa gerektir.

Sevmemiş Olduğu Rumlar

43S. Faik’in insan sevgisinden ilerde söz edeceğim. Şimdilik yazarın sevmediği, sevimli bulmadığı ya da beğenmediğini sezinlediğimiz Rumlara bakalım. Romanında (MM, s. 9, 29 ve 121’de) Dimitro’yu görüyoruz:

Kapıyı açmamak, tekrar Venizelos’un beyanatına dönmek istedi. Sonra kapıyı vuranın yeni dost oldukları bir Türk olduğunu düşündü. Venizelos’un ‘iki kardeş millet’ ismindeki makalesinden gelen bir sempati ile gidip kapıyı açtı... İstanbul’a tekrar döndüğü zamanlar İngilizler daha İstanbul’da idi. Dimitro buraya gelince her zaman susmuş, mütareke zamanındaki milliyetperverliğinden bahsetmeyi hiç bir zaman istememiştir.

44Türk’e karşı sempatisi Venizelos’un bir makalesinden kaynaklanan bu ulusçu Rum’un “bahsetmek istemediği” şeyin ne olduğunu söylemiyor bize yazar. Ancak kitabın sonuna doğru bir yan cümleden anlıyoruz Dimitro’nun geçmişindeki “karanlık” yanı:

“Venizelos’un, Girit’te isyan günleri, müthiş faal siyasi günler geçiren Dimitro berber...”

45Böylece S. Faik, Yunanistan’la içli dışlı, Venizelos’çu, ulusçu, gazetenin çizdiği yoldan pek ayrılamayan “siyasi Rum”un en güzel ve en gerçekçi portresini çiziyor.

46İlerde, yazarın insanları dar bir politik alanın dışında da, başka bir düzeyde algıladığına yeniden değineceğim; ancak sevimsiz, eksiklikleri olan bir Rum’dan söz ettiğinde hemen hemen her zaman uyguladığı bir yönteme de işaret edeyim. Herhalde okurda (kendisinin kabul etmediği, bütün benliğiyle yadsıdığı) olumsuz bir “Rum imajı” yaratmamak için, her “olumsuz Rum”a karşılık, bir açıklama, bir düzeltme ya da dengeleyici bir olay sunmaktadır . Dimitro örneğin, gerçekliği aşıp yazarın varmak istediği (ve varmış olduğu) düzeye yükseliyor.

“Galiba bu milliyetperverlik yüzünden biraz kendi kendine mahçuptur”

47diye Dimitro’nun hesabına düşünüyor yazar ve sonra Dimitro ulusçuluğu bütünüyle yadsıyan konuşmasını yapıyor:

Bazen düşünür ki insanlar anasından ne Yahudi, ne Müslüman, ne Hıristian doğarlar. Buna Dimitro hayret eder...‘Beni anam, doğduğum zaman Balat’taki havraya bıraksaydı, ben şimdi mis gibi bir Yahudi olurdum. Seni Mişon, anan, doğduğun zaman Süleymaniye Camisi’ne bıraksaydı, sen de şimdiye kadar müezzin olmuştun’.

48Dimitro, –S. Faik’in kaleminden ve onun dünya görüşünün içinden– evlatılık olarak aldığı yoksul Yahudi kızının fırıldak bir Rum kızına dönüştüğünü izledikçe okurla birlikte bu gerçeği kavrar.

49Aynı romanda antipatik “burjuva” Rum gençlerine bakmaktadır Fahri:

  • 26 MM/3/106.

‘Tuhaf, züppe bir muhit içine düştüm’ diyordu. Çoğu zengin tacir mahdumu Rum gençleri, bir Avrupa plajının kozmopolit insanları gibi hareket ediyorlar, sinemayı taklit ediyorlardı. Danslar gırla gidiyor, genç kızlar ‘nişanlı plajlarda bulunur’ diye düşünüyor; genç erkekler ‘kız plajlarda kandırılır’ diyorlardı. Genç insanlar başka bir şey düşünmüyorlar, büyük, cali kahkahalar atıyorlar, dans ederken –kendileri için değil– başka biri, hatta seyircilerden başkaları için oynuyorlarmış gibi binbir gösterişli vaziyet takınıyorlardı.26

50Kuşkusuz S. Faik 1940 yıllarındaki ada halkının en keskin gözlemcilerindendir. Bir toplumbilimci ve bir toplumsal ruhbilimci gibi bakabilmiştir ada halkına. Ama bu halka bakanlara da aynı bilimsel yaklaşımla (belki tarafsız, peşin yargısız ya da kendini bilirlikle demek daha doğrudur) bakabilmiştir. Bir öyküsünde

“o seni anlarsa değil, sen onu anlarsan bir şeyler olacak... Belki anlamak ikinizin de işine gelmiyor. Tanı, tanı, kendini tanı. İşe başla bir kere bu yönden. Sonra onu da anlayacaksın”

  • 27 Yılan Uykusu/AVY/7/105.

51diye yazmıştı.27 Kendi de, Fahri adı altında, bakarken antipatik ada halkına, en tecrübeli ruhbilimci gibi kendi iç dünyasına ve duygularına imrenilecek bir kuşkuculukla yönelecek, Rumların aleyhine genel bir yargının doğmasını zorlaştırmak için Fahri’ye ş. unları söyletecektir:

Beyhude yere kızıyorum; ben de, onlarla olsam bilmeyerek aynı şekilde hareket etmeyeceğim ne malum? Zorla, gösteriş için bile olsa, gülmek, gülmektir. İnsanlar,‘Hoşça vakit geçiriyoruz’, dedi miydi yarı yarıya hoşça vakit geçirilmiştir. Ya bütün mesele bir gruba dahil olmamaktan, bir meclise girmemekten doğuyorsa...

52Yalınkat ulusal yargılar, toplu, kesin ve değişmez değerlendirmeler yok S. Faik’te. Öylesine sevmiş olduğu Rum balıkçıların içinde bile sevmedikleri olduğunu görüyoruz.

  • 28 Berber Dükkânının Açılma Merasimi/MM/106 ve MM/3/46.

“Odisiya’yı boy atmış, yüzüne karışık, hilekar manalar sinmiş buldum. Yine şarkı söylüyordu ama, sesi, o temiz, berrak ses değildi. İçime ılık dünyalar deviren ses şimdi bana bir garip memleketin hilekar, hasis, yalancı, dedikoducu, yılan insanlarının şaraplar, açlıklar, uykusuzluklar, hırslı gecelerle eskimiş gırtlaklarının sesi gibi cırtlak geliyordu... Amcası Yorgo’nun bir haftalık bir istakozu satarken takındığı suratı birdenbire Odisiya’nın yüzünde bulunca şaşırdım.”28

53S. Faik’in, Rum balıkçıların eksiksiz hepsini –bütün sinağritleri sevdiğimiz gibi örneğin, bir cinsi, bir ırkı sever gibi– sevdiğini kim söyleyebilir?

“Sinağrit Baba oltalardan birini kokladı. Bu balıkçı Hristo’dur; kusurlu adam. Gözü açtır onun. İçinden pazarlıkıdır. Evet, fıkaradır ama, kibirli değildir. Sinağrit Baba fikaralıkta gururu sever.”

54Artık biliyoruz ki S. Faik de Sinağrit Baba’nın değerlerini paylaşmaktadır. Ve Sinağrit Baba yazarın isteği üzerine hemen olasılı bir ulusal peşin yargının önüne geçer:

  • 29 Sinağrit Baba/MK/4/116, 117.

Öteki oltaya geçti. Kokladı. Bu Balıkçı Hasan’dır. Geç! Cart curt etmesine bakma! Korkaktır. Sinağrit Baba cesur insanlardan hoşlanır. Bir başka oltaya başvurdu. Balıkçı Yakup iyidir, hoştur, sevimlidir, edepsizdir, külhanidir. Ama kıskançtır. Kıskançları sevmez Sinağrit Baba, geç... Sinağrit Baba kibirli fikarayı severdi, ama Nikoli’nin kibrini beğenmiyordu... insanoğlunun insanlığından, taa saçının dibinden, oltasını tutuşundan beliren, isteyerek olmayan, ama pek istemeyerek de gelmeyen bir gurur isterdi.29

55Sinağrit Baba rahat ölebilmek için oltaları yoklaya yoklaya sevilebilecek insanı arar durur. Bu öykü yazarının ölümünden birkaç yıl önce yazılmıştır. Sinağrit Baba ise aradığını bulamaz, olmadık birine yakalanır;

“Sinağrit Baba hırsından tekrar tepindi. Bağırmak ister gibi ağzını açtı. Kapadı. Sinağrit Baba son nefesini böylece, hiç bir insanlık imtihanı geçirmemişin sandalında pişman ve mağlup verdi.”

56Bir bakkalı da pek sevmez gibidir yazar. Çünkü bu Rum bakkal Yunanistan’daki açlar için gereği gibi –yazarın bir şiiriyle gösterdiği biçimde,

  • 30 Aynalı Çeşme/13/73.

“Kalkütada lacivert saçlı çocuk/Grenoble’da maviş/Pire’de üzüm çalıyorsun bir küfeden/Napoli’de balık satarsın”30

57kaygı duymaz, onları düşünmez:

  • 31 Havada Bulut/4/129.

“Oğluna bayılırdı. Kızını severdi... Ondan öte Yunanistan’da açlıktan ölürlermis. Kahvede üzülür, evde karısının yanında, ağlamaklı gibi durur. Kahve içerken, ‘Alalım beş on kilo, bir kenara atalım, Eleniçamu’ derdi, ‘günün günü var!”31

58Bu Yani Efendi’nin oğlu da çekilmiyor, her akşam devamlı “kadınların baldırlarından, pokerden, danstan, filimden” başka laf etmiyor.

59Hiç kuşkusuz S. Faik’in çizmiş olduğu en olumsuz Rum tipi

  • 32 Son Kuşlar/SK/6/115.

“Konstantin isminde bir herifti. Galata’da bir yazıhanesi vardı. Zahire tüccarıydı.”32

60Karamanlı ağzı ile konuşan bu zatın kalın, tüylü bilekleri, kara benekli bir burnu vardır. Fikirleri hesaplıdır, “işi yolundadır.” Bu Konstantin Efendi “canavar kesilir,” ökselerini kurar, “pilavlıklar” dediği, adadan geçen ve “bin tanesi 250 gram et vermeyen sakaları, isketeleri, floryalar, serçeleri” yakalardı. Yazar adada artık kuşların azaldığından hayıflanmaktadır. “Sulhu, şiiri düşündüren cıvıltılara Konstantin Efendi mani oluyor.” Bu “olumsuz” bir Rum’dur kuşkusuz, ama Rumların olumsuz imajını oluşturmuyor; çünkü yazar hemen şu cümleyi ekliyor: “Her memlekette kaç tane Konstantin Efendi var kimbilir?” Bu adamın ismi Mehmet olsaydı, olumsuz bir Türk imajı yaratılıyor denebilir miydi?

  • 33 İnsanlığın Haline Doğru/TÇ/8/30, 33, 35 ve Kumpanya/5/38.

61Cinselliğin dozunu biraz kaçırmış Rum kadınlarıyla olduğu gibi, S. Faik’in yazılarında kusurlarıyla göze batan her olumsuz Rum’a karşılık, bir olumsuz Türk ya da başka bir ulustan birini bulmak öyle kolay ki! Yanis Triyandafiles’in ve Bohor’un çalışma koşullarının kötü olduğu deri imalathanelerinden iki sayfa sonra veremin kol gezdiği Müslüman Türklerin deri imalathanesini görüyoruz. Borcunu pek kaba bir biçimde inkâr eden, yazarın riya şampiyonunun ismi ise tüccar Hasan Tahsin Beyefendi’dir.33

Ben sana müteaddit defalar insanları sevdiğimi yazdım. Bu insanları sevmek sözü hayali bir şşey değil ama, galiba biraz teorik. Yoksa öyle insan var ki kafasından tutup koparmak aklımdan geçmese bile, başka bir insanın aklından geçebilirse ve bunu yaparsa, ben nihayet bir yazıcıdan başka bir şey olmadığını için mazur görürüm. Yine öyle insanlar var ki yanlarına sokulmak zehirlenmekle müsavidir. Yani öyle insanlar tanırım ki, Allah seni korusun!”

62Ama S. Faik’in sevmedikleri ulusallıkla yakından ya da uzaktan ilişkili değillerdir:

  • 34 Sevgiliye Mektup/Βalıkçının Ölümü/9/76 ve Türk Ülkesi/SK/6/178. S. Faik’in sevmiş olduğu ve yazılar (...)

“Ο Türkçe tangolar yok mu, iğreniyorum. O Rumca Zehra’lı, Aspasya’lı, sagapolu ve kardiyalı şeyler yok mu, pöff...”34

Sevdikleri

63“Sait Faik Rumları sevmiştir” demek ve bu sevgiyi vurgulamak ve abartmak herhalde doğru değildir. S. Faik insanı sevmiş ve yakından tanıdığı etrafındaki insanları anlatmıştır; Rum’u –ve Türk’ü, Ermeni’yi, Yahudi’yi vb.– dolayısıyla ve bu insan sevgisinin kaçınılmaz bir sonucu olarak sevmiş ve öykülerine almıştır. “Rum sevgisi” sözü, “Sait Faik insanı da Türk’ü de sevmiştir” dememiz gibi gereksiz ve anlamsızdır. O, insanları ayırt etmemiştir. Bu sevgiyi, genel kapsamlı insan sevgisine bir ek olarak algılayıp vurgulamak, ancak bu sevgide olağanüstü, alışılmamıs, şaşılacak bir yaklaşım sezenler için bir anlam taşıyabilir. “S. Faik insanı sevmiştir” demek yeterlidir; yazarın Rum’u insan saydığını ayrıca anımsatmak S. Faik’in anısına saygısızlık olur.

64Ayrıca yukarıda, Rumların bütününü de sevmediğini gösterdim; bütün Türkleri de sevmediği gibi. S. Faik, yoksulları, sıradan insanları, ezilmişleri, toplumun horladığı insanları sevmiştir; onları dillerine, dinlerine, ulusal köklerine göre ayırmadan. Herhalde S. Faik için, Türkiye Anayasası’na en saygılı yurttaş demek yerinde olur:

  • 35 1982 Anayasası, madde 10.

“Herkes, dil, irk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin...”!35

  • 36 Sait Faik’le son Röportaj/10/154; İnsanlarım/15/45, 46 ve Tüneldeki Çocuk/TC/8/9, 10.

Kibar zümreyi hiç sevmem... Bana öyle gelir ki, onlar yaşamaktan hiç zevk almazlar. Yakın plajın karılı, erkekli, bezikli, biriçli, bugi bugili, sambalı, bilezikli, ipek gömlekli, tıraşlı ve paralı insanlarına karışırım, ama gözüm plajın tel örgü ile çekilmiş kıyısından ışıktan çapanın alamanaları, sandalları, çürük tekneleri, balıkçı kayıklarının işığının aydınlattığı taraftadır. Ben öbür tarafta. Benim insanlarım o taraftadır. Kalafat oradadır. Yakamoz oradadır. Vasilaki oradadır. Hasan ordadır. Avni Efendi ordadır... Posbıyıklı Rum balıkçılar, çiplak bacaklı sıska çocuklar, gırtlakları bir karış dışarıya fırlamış Kürt hamallar, doksanlık Rum kadınları, ben, sen, posta müvezzii, o bakkal çırağı. Hepimiz şu insanlardandık.36

65Bütün insanlar aynı sandalın içinde, insanlığın alınyazısını izleyerek gidiyor:

“Sen Koço, Ahmet sen, sen Muharrem, sen de Istelyo, küreğe. Küreğe siz. Sen başa geç Ibrahim. Hristo, sen de ağların başına. Hüseyin bırak çayı şimdi... Sesler, gülüşmeler içinde gidiyoruz.”..

“İnsansız hiç bir şeyin güzelliği yok... Burası Allahın yaratamıyacağı bir cennettir... Pazar günleri buralar dolardı. Rum kızlarının fıstanlarını rüzgâr alır giderdi.”

  • 37 Bizim Köy Bir Balıkçı Köyüdür/LA/2/153; Kendi Kendime/SK/6/134 ve Alemdarda Var Bir Yılan/ AVY/7/31 (...)

“Sevmek, bir insanı sevmekle başlar her şey. Burda her şey bir insanı sevmekle bitiyor.”37

66S. Faik’in insanı din ve dil farklarının ötesinde horlanmış insandır demiştik:

  • 38 Yorgiya’nın Mahallesi/HB/4/168.
  • 39 Αy İşığı/ΗΒ/4/141.
  • 40 Yılan Uykusu/AVY/7/104, 105.

Bir tarafında randevu evlerinin, öte tarafta umumi evlerin kaynaştığı bölge. Karidesçiler, elektrik amelesi, ekmekçi, sirkeci, marangoz çırağı, garson, berber, akordeoncu, kitaracı, bar artisti, revü figüranı, terzi çırağı gibi esnafin birbiri üzerine yığıldığı yokuşta, birbirine karışmış her din ve mezhep, Türk, Rus, Ermeni, Rum, Nasturi, Arap, Çingene, Fransız, Katolik, Levanten, Hırvat, Sırp, Bulgar, Acem, Efganli, Çinli, Tatar, Yahudi, İtalyan, Maltız, daha her türlü milletin birbirine karıştığı bu garip mahalleden su yalağına her akşam küçϋk figüran kızlar iner. Onların ve terzi kızlarının arkasından berber çırakları yürür; berber çıraklarının arkasına da burnu bıyıklı bir Arnavut takılır.38
Bizim köyün iskele enkazında üstleri ziftli büyük midyeleri, zehirlenmek korkusu olmayan insanlar toplar, yerler. Kimse zehirlenmez. Kimisi Allah, kimisi Panaiya koruyor, der. Balıkçılarsa’midyeler zehirsizdir; zehirli olan bizim midelerimizdir’derler.
39
İşte elleri, parmakları, işte ayakları. Kim bu? İnsanoğlu! Senin gibi tıpkı tıpkısına, apaynı... İşte portakal yiyor. İşte türkü söylüyor. Bilmediğin dilden bir türkü söylüyor. Arada bildiğin, kanında dolaşan şu Türkçe dilinden,’Karabiberim, biberim biberim!’ diyor. Sonra, ’Ase pya ta pluti ke ton Ibraim!’İşte karşı karşıyasın. Hadi bakalım bil onu. Anla bakalım... Sevgiden söz aç. Ne çıkar; o seni anlarsa değil, sen onu anlarsan bir şeyler olacak....
40

67Αçık mı yazarın bu sözleri? Ne demek istiyor?

  • 41 Başka Edebiyatları Okurken Sorulması Gereken En Mühim Sual/14/108.
  • 42 Gün Ola Harman Ola/SK/6/144-146.

Bütün milliyetçiler (ve hatta diğerleri), bir başka milleti anlamaktan o kadar acizdirler ki; diğer milletlerde bütün ayrılıklara rağmen, sempatize olacağımız insan kalan tarafı aramayız da daima farkları görür ve onları ortaya süreriz.41
Mercan Usta ile salaş deniz kenarı meyhanesinde sıcak sıcak istronğilos balığı ile iki kadeh içmek isteğini taşıdığım için iftihar ederim. Siz böyle bir istek duymazsanız, kendi kendinizle hiç bir zaman iftihar etmeyin... Mercan Usta bir yana, dünya bir yana... Mercan Usta ya kendisi Ermenidir; yahut madamı. (Yani öylesine önemsizdir ulusal kökeni, Ermenilik’i H.M.) Mercan Usta Ermeni de olsa, Türk de, Tunuslu zenci kırması da olsa, mutlaka İstanbul’un Τürk halkındandır... Mercan Ustanın boyacı sandığını seyrettikten sonra, içinizde Mercan Usta ile bir salaş meyhanede iki kadeh içmek ve Mercan Ustadan ayrılırken elini öpmek isteği doğmazsa, İstanbul ilini bırakıp gidin. Nereye giderseniz gidin. Uçağa binip New York’a gidin paralı iseniz. Parasızsanız Sarayburnu’ndan atın kendinizi. Üç dört yüz binlikseniz gidin çirkin apartımanınıza; sümüklü çocuklarınızı, lavanta kokulu pasaklı karılarınızı kucaklayın. Ne bok yerseniz yeyin.
42

İdeoloji ve Gerçeklik

68Sait Faik kahramanlarını etnik kökenlerini ikincil sayarak oluşturmuştur. Bir balıkçının Rum, Ermeni ya da Türk olması onca önemli değildir; dillerinden ya da dinlerinden öte, hepsinde ortak olan insancıl yanlarıdır yazarı ilgilendiren. Bu yaklaşımı bize en açık biçimde balıkçılarla martılar arasında doğan derin dostluk öyküleri gösterebilir.

69“İki Kişiye Bir Hikâye” adlı öyküsünde yazar bize bir topal martıyla, Barba Yakamoz diye çağırdığı Rum balıkçı arasındaki dostluğu, yakın ilişkiyi –aşkı bile diyebiliriz– anlatmaktadır. İhtiyar balıkçı bir gün buluşma noktalarında, denizin ortasında, dostunun ölüsünü bulunca, ağlar, hastalanır ve matem kolluğunu takar koluna, bir yakın akraba ölmüşçesine. Açar sonunda rakı şişesini. “Bu yürek, bizim yüreğimiz, bir tahtası eksiklerin yüreğidir” der.

70Söylentiye göre S. Faik bu öyküyü bir ara kaybettiğinden yeniden yazmıştır. Bu kez öykünün adı “Ermeni Balıkçı ve Topal Martı”dır. Balıkçının ismi Varbet’tir. Öykü hemen hemen aynı. Ama Tahir’in de, başka bir balıkçının da marti dostu vardır. Ve yazar ilişkilerini anlatır:

  • 43 İki Kişiye Bir Hikâye ve Ermeni Balıkçı ve Topal Martı/MH/4/105-115 ve Sivriada Geceleri/SK/6/170.

Barba’nın ve Varbet’in martısı gibi Tahir’in martısı da “bir kayanın tepesine çıkar, oradan Tahir’in sandalını gözlerdi. Uçardı doğru Tahir’in sandalına. Surattan da anlardı kerata. Tahir somurtkan adamdı. Pek keyifsizse yanına sokulmazdı. Uzaktan gözlerdi. Pek keyifliyse gelir, sandalın kıçına otururdu. Yemlerin kafasını, kılçıklarını, bekçi balıklarını, ince izmaritleri Tahir firlatır, ona atardı. Arasıra konuşurlardı da. Ne Tahir onsuz, ne o Tahir’siz yaşıyabilirdi.43

71Balıkçının ölümünden iki gün sonra marti, bir kumsalda, yazarın avucu içinde ölür.

72Yazara göre, insan ile kuşlar ve öteki yaratıklar arasındaki sevgi, dostluk, bağlılık ilişkileri ve her yaratığa karşı duyulacak acıma ve özdeşleşme duyguları ulusallıkla ve insanın dini ya da dili ile bağımlı değildir. Hiçbir milletin insanlığı tekeline alamaması öylesine doğaldı Sait Faik için. Balıkçı ha Barba idi, ha Varbet, ha Tahir... Ama S. Faik’in “insan sevgisi”nin gerçek anlamını ve boyutlarını anlamamız için, bu sevginin anlatım (ifade) biçimlerinin belli ideolojik etkilerin, yönlendirmelerin ve sınırlamaların içinden geçtiğini anımsatmamız gerekmektedir. Yazar “ezilmişlik” ve “aşağı tabakalarla özdeşleşme” konularında Marksizm’den etkilenmiştir. “Sıradan insan”ın yüceltilmesinde de Rousseau’cu etkiler görülmektedir.

  • 44 Ay Işığı/HB/4/139, 140. Kim bilir, belki de “Açlıktan bahsediyorsun;/Demek ki sen komünistsin.” diz (...)

Başmuharrir cenaplarının karşısına çıktık. Siyasi kanaatlarımı sordu. Olmadığını söyledim. Hiç düşünmediğim şeyi bana soruyordu. Ne mebus olmak, ne de gazetede siyasi yazılar yazmak niyetindeydim. Röportajlar yapmak, muhabirlik etmek için siyasi kanaatımın ne faydası vardı? Ben insanlar ve kendim hakkında düşünürüm. Hükümetler hakkında, rejimler hususunda hiç bir fikrim yoktu:
Başmuharrir ağız aramakta ustaydı:
- Yani nasıl bir dünya arzuluyorsunuz?
Artık kızmıştım:
- Nasıl bir dünya mı? Haksızlıkların olmadığı bir dünya. İnsanların hepsinin mesut olduğu hiç olmazsa iş bulduğu, doyduğu bir dünya. Hırsızlıkların, başkalarının hakkına tecavüz etmelerin bol bol olmadığı... Pardon efendim! Bol bol bulunmadığı ne demek? Hiç bulunmadığı bir dünya...
Sevilmeye layık, küçücük kızların orospu olmadığı... her gençkızın namuslu bir delikanlı ile konuşabildiği, para için namus, ar, haya, hayat, gece, gündüz satılmadığı bir dünya... Sokaklarda sefıllerin bulunmadığı bir dünya. Kafanın, kolun çalışabildiği zaman insanın muhakkak doyabildiği, eğlenebildiği bir dünya. İçinde iyi şeyler, doğru şeyler söylemeğe selahiyetle kıvranan adamın, korkmadan ve yanlış tefsir edilmeden bu bir şeyleri söyleyebileceği bir dünya...
44

73Yazar insana, topluma ve doğaya yalnız bakmakla yetinmiyordu. Başmuharrire “rejimler konusunda fikrim yok” dediğine bakmayın! S. Faik daha güzel bir dünyanın kurulmasını isterdi:

“Edebi eserler insanı yeni ve mesut, başka iyi ve güzel dünyaya götürmeye, kurmaya yardım etmiyorsa neye yarardı?”

74Bu yolda yalan bile söylemiştir! Bir fabrikayı dolaşır; vıcık vıcık kireçli derilerin üzerinde işçiler yalınayaktır. Patron rica ediyor, “isim yazmayın” diyor.

  • 45 Kriz/KU/5/90 ve İnsanlığın Haline Doğru/TÇ/8/30.

“Yazmıyacağıma söz veriyorum. Ama tutmayacağım sozümü ki. –Yani Triyandafiles Deri İmalathanesi.”45

75Bu ideolojik yaklaşım yüzünden yazarın cizdiği insan, toplum ve dünya tablosu iki farklı düzeyde çıkar karşımıza. Bir an gelir gerçekliği dayanılmaz bir sertliğe, bir natüralizm yalınlığına varır. Sonra başka bir düzeyde ideolojinin ve gelecek günlerin tatlı “hülyası” duyurur kendini. Rum balıkçıplarla, Rum kadınlarıyla –örneğin Yorgia ile– geliştirilen o romantik dostlukların, dikkatli bir okuyuşla, para ile satin alınmış olduklarını anlıyoruz:

  • 46 Ermeni Balıkçı İle Topai Martı/MK/4/115.
  • 47 Karidesçinin Evi/HB/4/158, 159.
  • 48 Yorgiya’nın Mahallesi/HB/4/174.
  • 49 Dondurmacının Çırağı/SK/6/203.

- Balığa mi Varbet?
- He, balığa... N’olucak?
- Beni de alsana!
Varbet’in de dünya yüzünde alacağı, vereceği, ihtiyacı vardı. Bir çelebiden beş on para almak küçük düşmek sayılmaz ki...
46
İstepan –diye haykırırdım– bana bir eski hava çal!
İstepan bana, daha yaşı kırkı henüz aşmamış bestekârların, modası gelip geçmiş şarkılarını, gözlerini süzerek, benim ona vereceğim iki liranın bir an önce verilmesini, yahut verilip verilmeyeceğini düşünen beyaz ve masum alnıyla... çalardı... Bu pis, leş dünya ortasında, satın alınmış karidesçinin, evinden... bağıra bağıra uzaklaşmak...
47
- Kaç yaşındasınız matmazel?
- On dokuz –dedi– Siz?
- Otuz beş.
- Olsun... Fena mi? Seni hem baba, hem sevgili, hem de ağabey gibi severim. Daha iyi ya! – dedi.
O akşamdan sonra artık ayrılmadık.
- Paralar suyunu çekinceye kadar, değil mi? –demiş bulundum.
48
Todori İmrozlu idi. Rumcasına Rumlar gülerdi. Türkçesine ben bayılırdım...‘Konuş bakalım... sana elli drahmi fazla var. Otur şu çeşmenin başına arslanım, konuş bakalım.
49

76S. Faik’in gerçekçiliği, İstanbul Rumlarının en gerçekçi resmini çiziyor. Venizelos’çu ulusçu Dimitro, keyiflerinden ilerisini pek seçemeyen Ada’nın “züppe” gençleri, çalışanın payını vermeyen, kazıkçı balıkçılar, mal gibi satılan “sevgililer.” Ama bunların yanı sıra, iç ve diş görünümleriyle cana yakın Rumlar ve bütün öteki etnik gruplar da seriliyor gözümüzün önüne.

77Sonra hemen hemen bilinçli bir silkinmeyle yazar başka bir düzeye geçiveriyor ve düşlediği dünyayı yaratıyor:

  • 50 Bir Masa/Şimdi Sevişme Vakti/13/41.

Bize bir masa ayır Yanakimu
Aleksandra’mla benim için
Bir masa
Üstü çiçeksiz
Örtüsü gazeteden
Şarabı aşktan
Hem de hülyadan
50

78Hülya dünyasına geçişin tam bilincinde olana gene gerçekçi demek gerekmez mi?

  • 51 MM/3/140 ve Yaşayacak/SK/6/127, 128.

Şimdi insanları daha iyi anlıyordu. Onları oldukları gibi değil, olmaları lazım geldiği gibi sevdiğini anlamıştı... Ben, denizi, balığı, balık tutanı, ekmeğini denizden çıkaran insanı çok severim. Yine de, bütün gördüklerime rağmen, yarıdan çoğunu severim. Ama ben bütünün iyi olması lazım geldiğini hayal ederim. Belki de yarının haklı ve insan dünyasının bir gelenek ve görenek ikizi ile hak telakki veya fıkrinin uyuşmasından doğacağı güveniyle umut içinde kendi kendimi aldatır, yeniden uyumaya çalışırım.51

79Hülya dünyasında papazlar bile raki içip Diyojen gibi konuşup dinsizliklerini ilan eder; sandalcı Ali, “onbeş senedir bu Rum köyünde müvezzilik eden” postacı gibi “iyi Rumca” konuşur; “Odisiya da güzel Türkçe konuşur; İdris Rumca tatlı lakırdılar söyler.” Zaten İdris Rum mektebine gitmiş. Ama yazar öteki yanın da bilincindedir: eski polis Fındık Ali kabadayılığı ile bakkal İstavro’dan “güya veresiye” alır ve soğanları

  • 52 Papaz Efendi/LA/2/176; Plaj İnsanları/SR/1/202; Havada Bulut/4/124; MM/3/43, 49 ve Bir Define Arayı (...)

“aşırdığını İstavro gördüğü halde sesini çıkaramamaktadır.”52

80Sait Faik’te Türk ile Rum’un kardeşliği mi? En “gerçekçisi”ni bulabiliriz:

“Orada Marika’nın dostu Deli Hurşit, Marika ile iftihar ettiği içindir ki böyle alabildiğine cesurdur. Çakır Marika’nın, Hurşit yüzünden alnı açık, gözü pek, dili zehir gibidir. Limanı liman eden onun serseriliğidir...”

81Ve bir paragraf sonra umudun ve “hülyanın” en bilinçli ve çarpıcı itirafı: bir hayaldi bunlar!

  • 53 Balıkçısını Bulan Olta/SK/6/152/153.

“Bir sisli İstanbul gecesinde, Galata rıhtımında herhangi bir Marika ile dostu Deli Hurşit’i uzun liman boyunca ben tahayyül ettim.”53

82Bu yazı türüne, hayalci ya da romantik denemez; idealist, ülkücü demek daha doğrudur. Ama daha iyisi, daha güzel olan bir dünyaya bir çağrıdır diyebiliriz.

  • 54 Arkadaş/Şimdi Sevişme Vakti/13/21.

Ezanlar, mevlutlar, harbler, taburlarla kahramanlar...
Kafam alkolsüz, ellerin kelepçesiz,
Seni bir akşamüstü, Sotiraki’nin gazinosundan
Raki kadehimle benim aramdan alıp
Altın akşamların sarı çocukların tırmandığı
Kuşların öttüğü ve yemişlerin yendiği
Hudutsuz ve çilsiz
Perisiz ve cinsiz
Kümesiz ve evsiz
Hasılı numarasız
Bir memlekete götüreceğim.
54

Hudutsuz Memleket

83S. Faik, insanların ulusal hudutlar ve ulusal bayraklarla ayrılmadığı bir dünyayı düşlerdi. Belli bir ideolojik yaklaşımla o bugünkü Avrupa Birliği anlayışını da geride bırakıp, Dünya Birliği anlayışına varmıştı. Dünya ulusları, ırkları, kısacası bütün insanlar kardeşti. Bayraklarla ilgili söyledikleri bunu en açık bir biçimde göstermektedir.

  • 55 Marsilya Limanı/SR/1/217.

84Sait Faik Yunan bayrağının belki Yunan ozanlarının bile çizemedikleri en güzel resmini çizmiştir. Yunan bayrağını “dalga renkli denize en çok yakışan bayrak” olarak görür.55 Ama genellikle bayraklara, ulusallığın simgelerine, herhalde insanları karşı kamplara ayırdığı için, pek inanmaz. Bu konuda yazdıklarına bakalım.

  • 56 Robenson/SE/1/88.

Dünya alabildiğine doludur. Dünyada bakışları birbirine benzeyen birçok insanlar, deniz kenarlarında yıkanır, dağların üstünde buzlar içinde kayar, veya ovaların salkım söğütler, kavakları altında sevişirler... rengin sarı, kırmızı, esmer, siyah, ne olursa olsun, lisanını anlar, kokunu duyar gibiyim. Bu yeşil, sarı, lacivert bayrak, sizin bayrağınız. Komşu kabilenin bayrağı aynı renkte, aynı şekilde, fakat üzerinde dokuz yıldız var. Onun için mi boğazlaşıyorsunuz? Kavgadan evvel evlerinde yemek yediğin, başı sana dokunduğu zaman yaşadığını hissettiğin çocuğu bu dokuz yıldız için mi öldüreceksin? Anlaşıldı, ben bayrakları değil, insanları seviyorum. Öyle ise, yuvarlak dünyanın üstünde akıp geçen yıldızlara bakan vapurlarda omrüm geçecek.56

85Evrene bakan yuvarlak kürenin üstünden sayılı günleri ile birlikte geçip giden yıldızlara bakan ozan, Trifon’a bir oyuncak gemi yaptırır, “üstünde ömrünü geçirmek istediği vapurlardan” birini:

“Bu seferki gemi, on iki yaşında bir çocuğun yapacağı gemi değildi. Bu, artık şimdiden kaptan olacağı anlaşılan bir delikanlının gemisi idi. İçinde açılmak, uzaklaşmak, seyahat arzuları dolu; hür, serazat, vatansız bir insanın gemisiydi.”

86Bayrağı da vardı bu Rum çocuğun beyaza boyadığı geminin; ama soru işareti taşıyordu!

“Geminin bayrağı kırmızıydı, bayrağın ortasında bir istifham işareti koymuştu. İstifham işaretli bir geminin Okyanos’u aştığını Trifon’a söylemişlerdi.”

87Ama aşamadı Okyanos’u.

“Güvertelerinde yalancı insanlar bulunan kotralara sahip çocuklar”

  • 57 Stelyanos Hrisopulos Gemisi/SE/1/19, 22, 23.

88taşlar atıp Stelyanos Hrisopulos gemisini batırdılar.57

89Sait Faik için, insanlar ve uluslar, hayvanlar ve doğa bir arada yol alıyor ya da öyle olsun istiyor hiç olmazsa. Yazar istediği, beklediği ve umduğu dünyayı ve yaşamı öykülerinde yaşadı...

“Ben hikâye yazarken kahramanıma balık tuttururum. Ama tavuk kestirmem.”

90Ve bundan dolayı farklı dil konuşanları, farklı bayraklara tapanları, başka başka dinlerin peşinde sefere çıkanları aynı sandala buyur etti:

  • 58 Homurdanma/14/89 ve Bizim Köy Bir Balıkçı Köyüdür/ŞAH/2/153.

“Sen Koço, Ahmet sen, sen Muharrem, sen de İstelyo, küreğe...”58

91Sait Faik’in ulusçuluğu askeri okullarda öğretilene benzemiyor. Ulusçuluk onun için ne üstünlükle ve zaferle ne de kıvançla ilgiliydi; dünyanın sonsuz çeşitliliği içinde yaşama renk katan bir kültür sorunuydu; zengin masamızda bir meze, bir kültürel çeşni. İleri bir ulusçuluk anlayışı ile geldi dünyamıza Sait Faik ve bu yüzden de her şeyi istediği kadar açık söyleyemedi. Yayınlamadığı ya da yayınlayamadığı bir taslak öyküsünde şunları okuyoruz:

  • 59 Bir Adam/15/21.

... Türk olduğunuz halde, bir Türk keyfiyle, hatta herkesin fikrine uymamak maksadı bile bulunmadan, futbola en küçük bir ilgi, sevgi duymadan içinizden milli takımın yenilmesi arzusu geçse... Sıkı iseniz söyleyin bakalım. Haftalardan beri bir futbol dedikodusu ile çalkalanmış şehirde bir Türk olarak Yunan milli takımını tutmak hakkından mahrumsunuzdur. İşte bu beyin karşısında her zaman bu haldesiniz. Söz dönüp dolaşıp en küçük bir fanteziye müsaade etse tek cephelidir. Böyle olunca da siz hep Yunan milli takımını tutan garip bir Türk halindesiniz... Milli takım Yunanistan’a gitmiş olsa, siz de ortaya en küçük bir düşünceye sahip olmadan keyif için, fantezi için “Şu bizim milli futbol takımı Yunanistan’da mağlup olsa ne iyi olur” deseniz, diyemezsiniz ki. Evvela şaka söylediğiniz sanılır. Ciddi olarak böyle zorlu fikrinizi söyleseniz sokakta binlerce kişi size şaşmaz mi? Şaşmaz değil sizi dövenler bile olur.59

92Yalnız olduğunu biliyordu.

“Caddelerdeydim. Binlere karşı birdim. On binlere karşı birdim... Ben tek başıma. Milyonlar içinde tek başıma. Acı gitgide acıyor. Kavun acısı gibi, zehir gibi bir acı. Kaybettikten sonra bulduğumuz şey. Nedir o? Nedir o bil!”

93Ama mecburdu inandığı yolda yürümeye.

  • 60 Yalnızlığın Yarattığı İnsan/SVY/25; MM/3/21.

“İnsanın en fenasında bir iyi tarafın bulunduğunu biliyoruz. Biz o iyi tarafı bulmağa, ondan istifade etmeğe mahkumuz, mecburuz.”60

94Bayrakların, dillerin, dinlerin ve savaşların ötesinde bir ütopyacıdan çok, çizim masasındaki bir mimar gibi dünyasını kurar.

“İnsanlar birbirini burada, Ahmet, Mehmet, Apostol, Yorgi, Şalom diye çağırmadıkları için, kimin Müslüman, kimin Hıristiyan, kimin Yahudi olduğu da pek belli olmaz.”

“İnsanların birbirini yediği şu büyük kavga dünyasında iki insanın değil, binlerce insanın, dinden, ideolojiden, her şeyden uzak, fakat her şeye rağmen seviştiğini görmeseler bile bilsinler. Büyük laflar söylemeden... hatalarımızı ve meziyetlerimizi anlayabildiğimiz şeyi yapalım: Sevişelim.”

“Neler söylemek istiyorum güneş batarken.../Sabah/Çοcuklar uyanıyordur uykularından/Aziz, harika, latif, sari, esmer, siyah çocuklar.”

95Bu çocuklar yazarın kendi, oz çocuklarıdır:

“Bacakları çevik çocuklarım sendedir!/ Doğur Marikula doğur!”

96İnsanoğlunun çocuğu birdir:

  • 61 Kalorifer ve Bahar/SR/1/125; Sevgiliye Mektup/TÇ/8/49; Deniz (ve) Marikula Doğur/Şimdi Sevişme Vakt (...)

“Çocuklar doğuyor. Tibet’te çocuklar doğuyor. Amerika’da çocuklar doğuyor. Asya’da çocuklar doğuyor. Afrika ormanlarında bir fil beş adam kovalıyor. Bir kadın tarlada doğuruyor. Bir kadın hastanede doğuramıyor...”61

Doğanin Birliği

97S. Faik’in duyarlılığı insan soyunun birliğini de aşmaktadır; canlıların birliğine ve kardeşliğine erişmektedir. Martılarla insanların yakınlığını ve arkadaşlığını daha önce görmüştük. Yazarın millet anlayışı da bayraklı millet yaklaşımını geride bırakmaktadır:

  • 62 Sivriada Sabahı/SK/6/174, 175.

Martılar ve karabataklar bu, denizin yüzünde zaman zaman sıçrayan, kaynaşan, dalan, yeniden çıkan balık kümelerine doğru hızla süzülüyorlar, batıyorlar, kanat çırpıyorlar... bütün canlılar faaliyetteydi. Bu, insana bir sabah kahvaltısının iştahı hali gibi gözüken kaynaşmadaki gizli vahşilik hiç belli değildi. Milyonlarca canlıyı, milyonlarca canlı kovalıyordu... Bin tane mikroskopik hayvanı yutmuş bir tirnak uzunluğundaki binlerce balığı, bir kolyoz yutuyor...
- Şu hale bak, Kalafat.
- Hangi hale yahu?...
- Millet boğaz derdinde, sabah sabah.
- Hangi millet?
- Balık milleti.
62

98S. Faik bir gün Zeyrek yokuşunun seti dibinde bir köpeğin başını okşar ve “bir konferans çeker”:

Oğlum patlak göz. Ben insanoğlu. Sen hayvanoğlu. Bundan milyonlarca sene evvel, her ikimiz de kurttuk, solucandık, tek hücreli mahluktuk. Ondan evvel boşlukta bir tozduk. Sonra bak, işte bu hale geldik. Bundan sonra belki böyle kalırız. Belki değişiriz. Ama böyle kalmayalım. Siz de bedbahtsınız, biz de. Evlerde uyuyanlar, ipekler içinde uyuyanlar, kadın koynunda uyuyanlar, soba başında kıvrılmış bobiler de var... Ne yapalım? Günün birinde dostluklardan, insanlardan ve hayvanlardan ve ağaçlardan ve kuşlardan ve çimenlerden yapılmış vazife hissi ile çarpan yüreklerle dolu bir alemde yaşayacağımızı düşünelim. Bir ahlakımız olacak ki, hiç bir kitap daha yazmadı. Bir ahlakımız, bugün yaptıklarımıza, yapacaklarımıza, düşündüklerimize, düşüneceklerimize hayretler içinde bakan bir ahlakımız. O zaman seninle daha uzun dostluklar ederiz patlak göz. O zaman hiç merak etme. Dostum Panco da bana hak verecektir. Kilise ahlakından söz açmayacak. Dostluğun olağanüstü güzelliğini çocuklarına anlatacaktır.

  • 63 Öyle Bir Hikâye/AVY/7/16, 17 ve Bir Büyük Karışıklık/Şimdi Sevişme Vakti/13/82.

Kocaman evin hayali içimdedir.
O büyük dünya yüzünü kaplayan
Dışarda bütün malzeme
Tırtıl, insan, kavak ağacı, orman, balta ve ilahir.
63

  • 64 Söz Açınca/Şimdi Sevişme Vakti/13/75, 77.

Benden yana konuşacaklar bakın
Cümle balıklar;
Karidesler, pavuryalar, böcekler.
...
Ama ben, yine de tavşanları
Sivriada’nın boz rengi tavşanlarını
Kimselere değişmem...
64

99Bunları, artık öleceğini bildiği günlerde yazar; “kafasının içindeki tenhalığın, canındaki kudretsizliğin” içinde, “giderayak” söyledikleridir.

“Van’a kadar gidemem. Yollarda geberirim... Kahvenin aynasında sapsarı bembeyaz bir adam gördüm. Ürktüm, bendim”

100der çarşıya inemeyecek kadar zayıf düştüğünde. Sonra Dülger balığının ölümünü anlatır:

“Bu, hepimizin bildiği bir korku idi: Ölüm korkusu... Dülger balığının ölüm hali uzun sürüyor”

  • 65 Yandan Çarklı/SK/6/183; Çarşıya İnemem/AVY/7/89, 92 ve Dülger Balığının Ölümü/AVY/7/79.

101diyor. Anlıyoruz.65

102Gene de, kendisi bu dünyadan ayrılırken, canlı dünyanın devamlılığına inanan bir panteist gibi gelecek güzel günlerden söz etmekten geri kalmaz. Yoksul Rum’un, ama deniz hayvanlarının da üzerine titrer, kimden yana çıkacağını zor kestirerek, kendisinden ve hepimizden bir parçaymışlar gibi.

  • 66 Tavşanlı Kuzu/14/55.

Denizaltı renkleriyle titreşen, sepetin örtülerine bin bir ince ayaklarıyla tutunmaya çalışan, hâlâ ölmemiş bu deniz hayvanlarının talihine üzülürüz elbet. Ama yine de bana öyle gelir ki, bu hayvanlar, çoğu halinden ekmek parası için çalıştığı halde iki kadeh rakı parası için çalışırmış şairane düşüncesini veren Barba’yı bizim kadar seviyorlar da onun için tutuluyorlar. İhtiyar, pos bıyıklı Barba’nın hali sonra ne olurdu, o deniz hayvanları olmasa.66

Türk ve Rum

103Sait Faik yüceliği, “birlik”i, “vahdet”i bir boşlukta yaratmamış olmasıdır. Vatansız bir kimsenin böyle bir sentezi kurması herhalde pek güç değildir. Ama S. Faik görüşlerini bir Türk yazarı olarak geliştirmiştir; Türk insanını sevmiş ve Τürk sanatına bağlı olarak gerçekleştirmiştir.

104“Τürk Ülkesi” adlı öyküsünde örneğin, Anadolu’dan gelmiş köylülerin toplu olarak bir kulübede saz çalıp eğlendiklerini okuyoruz. Biraz ilerde sevmediği müzik:

“İğrendiği Türkçe Tangolar ve Zehra’li Rumca Şarkılar.”

105Şunları duyumsuyor yazar:

  • 67 Türk Ülkesi/SK/6/181.

Nasıl oldu bilmem, birdenbire sanki bir uçaktan bütün Turk ülkesini bir anda kavramışım gibi oldum... Şehir denen bina insan, iş-güç politika, gazete, tiyatro, sinema, radyo, dedikodu aleminden öte bir başka Türk varlığını, yaşayan varlığımın ölünceye kadar benimle beraber olacak ruhumla duydum... Aman Yarabbi, ne güzeldi bu Türk sesi! Aman Yarabbi, neler söylemiyordu! Dağ, yayla, kır, orman, aç, hasta, bakımsız, bilgisiz, cahil bir kalabalık şeklinde gösterilmek istendiği zaman, öyle olan insanların bulunduğu memleketti. Ama orada sesler vardı ki, hakikat denilen şeyin belki de aslı o seslerdi.67

106Ama ulus anlayışı ileri bir ulus anlayışına dayanıyordu. Saldırgan olmayan, kıran kırana bir yarışmay dayanmayan, üstün görünmeye çalışmayan, ama sevgiye ve ulusal çeşitliliğin güzelliğinde bir kültür zenginliği gören bir anlayışa inanıyordu. Ulusal farkları vurgulamayan bir yaklaşımı vardı; böyle bir farklılığın gereğini duymuyordu:

  • 68 Avrupa Şampiyonları Neler Anlatıyor/10/17.

İlk defa Avrupa birinciliği alıyoruz. Türk’ün kuvvet ve kudret cevherini fakirliğine rağmen muhafaza ettiğini görüyoruz. Köylü ve işçi çocukları olan Avrupa şampiyonlarımız, bize ümit aşiliyor. Yarının kafa güreşlerini kazanmak için elimizde vesikalar var demektir. Eski Yunan hem kafanın, hem de kolun kudreti idi.68

107S. Faik ezilmişlerden yana çıktığından azınlıklardan da yana çıkmıştır. Kendisini de, çevresindeki “çoğunluktan” herhalde farklı algılıyordu. Yaşam biçimi, görüşleri ve cinsel eğilimleri onu da bir tür “azınlık” üyesi kılıyordu. Rumlardan böylesine sık söz etmesinde herhalde bunun da etkisi olmuştur. 1942 yılının başlarında uygulanmış olan ve hemen hemen bütün Ada Rumlarının (ve başkalarının da) ekonomik iflaslarıyla ve sonunda erkek nüfusun toplu sürgünleriyle sonuçlanan Varlık Vergisi süresi ile ilgili olarak tek bir cümle yazmamış olması şaşırtıcıdır. Her halde bu sessizliğin nedenini ortaya çıkardığımızda o yıllarda politik atmosfer de her yanıyla değerlendirilmiş olacaktır. Ama 1936’da bir yayıncı yazarın “Stelyanos Hrisopulos” adlı öyküsünü “kosmopolit” bulup basmadığında S. Faik şunları yazar bir dosta:

Yazım siz de takdir edeceksiniz ki çok humain bir yazıdır. Ve hatta mahalli renkli bir yazıdır. Bir adanın sakinleri Rum olmakla Türk olmamaları ve isimleri Hrisopulos olmakla insan yerine konmamaları lazım gelmeyeceğini benden iyi takdir edersiniz. Hâlâ ilan etmelerine ve yazımı koymamalarına karşı, ben de kendilerine bir mektup yazarak, bir küçük adanın balıkçıplarını ve beni rahat bırakmalarını teklif ettim. Yazımı nesretmemelerini rica ettim.

108Böylesine kesindi S. Faik bu konularda:

  • 69 10/173 ve MM/3/95.

“Benim dünyamda boş laflar bitmiştir. Büyük laflar söylenmez. Kimse kalkıp: ‘Şöyleyim, böyleyim, şöyleyiz, böyleyiz, böyle yapacağız’ demez. Yapar.”69

109Hiç kimsenin “insan yerine konmamasını” istemezdi.

110Kalemini doğru bildiği yolda kullanmıştır:

  • 70 Yazıcılığın Yirminci Senesinde/9/149.

“Kaleminizi ne devlete, ne patrona ne de hatta millete (demagoji yapmağı, efkarı umumiye denilen mikrobu kastederek söylüyorum) satalım.”70

111Ada tavşanını, martıyı ve dülger balığını kendi yakınıymış gibi algılayan S. Faik, doğal olarak, Rum’u Türk’ten aşılmaz duvarlarla ayıramazdı.

Rum/Yunan İmajı

112Her büyük yazarda olduğu gibi Sait Faik’te de “Rum imajı”ndan söz etmek kolay değildir. Çevresini böylesine bir gerçekçilikle kaleme almış her yazar, “imaj” değil yaşamın kendisini çizer. S. Faik’te gerçekten de, patrondan yoksul satıcıya, feylosof papazdan şoven ulusçuya, en namuslu kabadayıdan en ikiyüzlü gence kadar her insanı gösterdiğinden, sonunda yapıtında gerçeğin karmaşıklığını ve çokyanlılığını görüyoruz. Tek bir “tip” türü, ya da hep aynı eğilimleri gösteren ulusal gruplar yaratmamıştır.

113Gene de, Rumların kimi özelliklerinden söz edebiliriz. Ama bunu yaparken çeşitli düzeylerdeki farklı algılamalardan söz ettiğimizin bilincinde olmalıyız. Rum hem aynı, hem de değişiktir; hem tek tip, hem de zengin bir çeşitlilik gösterir! Hangi düzeyden söz ettiğimize bağlıdır bu... Yani bir ananın çocukları arasında büyük farklar görmesi, ama son tahlilde tüm çocuklarını “aynı biçimde” algılaması –ve sevmesi- gibi.

114En basit, günlük bir anlayışla, Rumların genel özellikleri şöyle sıralanabilir: Kökenleri eski Yunan’a ve Bizans’a uzanır. Bu gelenek ve kültür mirası yüzünden, kimi zaman gustolu duvarlar ve evler kurarlar, kimi zaman feylosof gibi konuşurlar, kimi zaman ise duruşları, bedenleri ve yüzleri bizlere eski bir uygarlığı anımsatır. Rumların genelde toplumsal baskıyı bir dereceye kadar aşıp daha serbest davrandıklarını da söyleyebiliriz. Kadınlar özellikle cinsel açıdan daha özgürdürler. Özellikle yoksul Rum kalenderdir, rakısını içmek ister kimseye ilişmeden, felekten bir gun çalmak ister, yazarın kendisi gibi...

115Ama hemen eklenmesi gereken, bu özelliklerle uluslar arasındaki nicelik farkları gösterilmekten çok kimi nitelik farkların vurgulandığıdır. Bu Rumların yanında, Türkleri de, öteki uluslardan insanları da, ama belki en önemlisi, bir Türk yazarı olan yazarın kendisini de görüyoruz. Türk yazar beğendiği Rumlarla sık sık özdeşleşmektedir, onlarla bir olmaktadır. Bu “farklı bir Rum” imajı, insanlar arasında aşılmaz sınırlar çeken bir anlayış oluşturmuyor; tam aksine her ulusun varabileceği daha güzel, daha serbest, daha doğaya yakın bir yaşamın örneklerini sunuyor. İnsanları ve ulusları biribirinden ayıran “imaj” hiç yok demek bile mümkündür!

116Vurgulanan farklar ikiz kardeşler arasında bile bulunabilir. Başka bir düzeyde, alışılmışın ötesinde ve yüzeydeki görüntülerin berisinde, yazar tüm insanların “birliğinden” devamlı söz etmiştir. S. Faik için temel budur. S. Faik’te “Rum imaji”ndan söz edildiğinde akla gelmesi gereken –ve zaten gelen– “insan imajıdır;” sevilmeye layık bir insan imajı. Ama S. Faik’te “Türk imajı”nı da araştırdığımızda farklı bir insan mi bulacağız? O Türk’ü daha mi az ya da daha mi çok seveceğiz? Yazarın Rum imajinda insanları birleştiren görüş açısı yatar.

117Buna her halde ideolojik bir açı demek gerekir. İdeolojik yaklaşım –ya da “dünya görüşu”– unutulduğunda yazarı anlamak çok zor olmaktadır. Bir yanda gerçeklik, öte yanda istenilen, umut edilen, düşlenen dünyanın farkı çelişki gibi görünebilir. Oysa yazar bu konuda çok açık konuşmuştur. Yaşadığımız bir dünya vardır ve bunu en çarpıcı bir gerçeklikle vermiştir bize. Ama kurulabilecek başka bir dünyanın malzemesi de gene yanıbaşımızdadır; olanaklar ve eğilimler bunu göstermektedir. Bunu da bir masal havası içinde verir S. Faik. Doğal olarak ona inanmak ya da “romantizmine” dudak bükmek okura kalmış bir şeydir.

  • 71 Bu konuda dostum Nedim Gürsel’in, benzer sonuçlara da vardığımız, “Sait Faik’in Yapıtlarında İstanb (...)

118Yazıyı bitirirken S. Faik’in bir değerlendirme yazısına sığdırılamayacak kadar büyük bir yazar olduğunu bir daha vurgulayayım. Yapıtını, kısa alıntılarla bütün olarak tekrar edip sunamayız. Yazarın yaklaşımında görülen tasavvuf geleneğine, vahdet-i vücuda hiç ve sanatsal katkısına da hemen hemen hiç değinmedim. Ayrıca bu yazıda yazarla kimi Rumlar arasında geliştirdiği öylesine çekici ve içli özel ilişkilere de yer vermediğimi anımsatayım.71 Ama yazıyı başka bir nedenden bir türlü bitiremiyorum. Sanki hemen şimdi söylenecek bir şey daha varmış gibi. Sanırım sonunda buldum eksik kalanı: bu yazıyı yazan ben, Heybeliada’da yaşamış bir Rum’um. Ve bu sıfatımla yazara söylemem gereken son bir sözüm var gibi: Benden de candan bir kalinihta sana Sait Faik.

119Atina, 25 Ekim 1990

Annexes

Ek-1. Sözlük ve Yanlış-Doğru Cetveli

Bu Ek-ı’de, Sait Faik’in yapıtında yer almış olan Rumca sözcükler, tümceler, şarkılar, v.b., verilmektedir. Bunların çoğu çeşitli nedenlerle (yazarın kendi yanlışı, yanlış dizgi gibi) yanlış yazılmışlardır. Kimi “Rumca” sözler hiç anlaşılmıyacak derecede değişikliklere uğramışlardır. Bu “ek,” gelecek S. Faik baskılarında uygulanabilecek bir düzeltmeler önerisi anlamını taşımaktadır.

> işareti yanlışın varlığını ve doğrusunun nasıl olması gerektiğini göstermektedir,
: işareti anlamı vermektedir.
( ) parantez içinde kaynaklar/göndermeler verilmektedir.

Türkçede “th” (İngilizce “th” eater) ve “dh” (İngilizce “th”is) sesleri bulunmadığından her ikisi de “t” olarak verilmiştir. Ancak S. Faik’in yapıtında yer alan Yunancayı eksiksiz okumak isteyenler için doğru ve eksiksiz okuyuş, yatık harflerle –th, dh ve vurgulanan hece de gösterilerek– verilmektedir. Apoyevmatini: (İstanbul’da çıkan Rumca gazete), (MM/3/27), Apoyevmatini

asepiya piluti Keton ibrahim > ase pya ta pluti ke ton Ibrahim: terket artık zenginlikleri ve İbrahim’i (Yilan Uykusu/AVY/7/104), a̱se pya ta plu̱ti ke ton İbraim.

asodo > (anlaşılmıyor, belki) kato: aşağı (Mahkemeye verilen Mektuplar Kimin?/MAH/8/185), ka̱to.

barba: amca/dayı/baba, (çok sık kullanılmıştır), ba̱rba.

beyimu > bei mu: beyim, (Korkunç Bir Pastane/HB/4/183), be̲i mu.

daskalos > hoca, ögretmen, (MM/3/121), dha̱skalos.

denbirazi > den pirazi: zararı yok, (MM/3/122), (Dondurmacının Çırağı/SK/6/205), dhen pira̱zi.

denine > den ine: değil, (Çarşıya İnemem/AŞ/7/93), dhen i̱ne.

demboro > den boro: yapamıyorum/dayanamıyorum, (Karidesçinin Evi/HB/4/162), dhen boro̲.

dio limanata > dio limonades: iki limonata, (Dondurmacının Çırağı/ SK/6/205), dhi̱o limona̱dhes.

duzika > duziko: raki, (MM/3/120); “duzika” çoğuldur: rakılar, du̱ziko.

Eftalikus > Eftalofos: Yeditepe, (Eftalikus’un Kahvesi/AVY/7/70), Efta̱lofos.

ekinos kosnos > eçi ine o kosmos: dünya böyledir, (MM/3/30), e̲çi i̱ne o ko̲smos.

elenika > elinika: Yunanca (MM/3/27), elinika̱.

endaksi: tamam, (Agit/SK/6/149), enda̱ksi.

Fino kilisesi > (anlaşılmıyor) Her halde Mora’nın Mega Spileon “metohisi” olan Ai Yorgi manastırıdır, (Karanfiller ve Domates Suyu/MK/4/44).

herete: merhaba, (MM/3/101), he̲rete.

Hırisopsaros > Hristopsaro: İsa balığı/Dülger Balığı, (Dülger Balığının Olümü/AVY/7/760), Hristo̲psaro.

kara buberim > karabiberim: karabiberim, (Yilan Uykusu/AVY/7/104).

Başka yerde doğru yazılır (Kalinikhta/AŞ/7/159).

karafaki: küçük şarap sürahisi, (MM/3/24), karafa̱ki.

kardiya > kardya: yürek, kalp, (Türk Ülkesi/SK/6/178), kardhia̱.

kalimara > kalimera: merhaba, (Sivriada Sabahı/SK/6/171) (Korentli Bir Hikâye/SK/6/190), kalime̲ra.

kalinikhta > kalinihta (ya da) kalinikta: iyi geceler, (Kalinikhta/AŞ/7/158), kalini̱hta.

kalispera: tün aydın, (Korentli Bir Hikâye/SK/6/190), kalispe̲ra.

kaloyni > kalo ine: iyidir, (Bir Kaya Parçası Gibi/SK/6/142), kalo̲ i̱ne.

kara vokiri > karavokiris: gemi sahibi, (Pay/SK/6/187), karavoki̱ris.

kılefte > kleftis: hırsız (ama kleftis etmek kullanılmaz), (60 Liralık Bir Kadın Çantası/MAH/8/134), kle̲ftis.

kondos: kısa boylu (erkek), (MM/3/12), kondo̲s.

kondossi > kondos: kısa boylu (erkek), (MM/3/12), kondo̲s.

Kumbaros: vaktiz babası/sağdıç; burada yöre adı, (Agit/SK/6/150), kumba̱ros.

Leandros: Kız Kulesi, (İki Kişiye Bir Hikâye/MK/4/111), Le̲andhros.

ma: ama, (Bir Define Arayıcısı/ŞAH/2/41).

mamaka: annecik, (Karidesçinin Evi/HB/4/161), mama̱ka.

mavrodafni: tatlı şarap çeşidi, (Kalinikhta/AŞ/7/16o), mavrodhafni.

modistra: kadın terzi, (MM/3/13), modhi̱stra.

oriste: buyrun, (Dondurmacının Çırağı/SK/6/205), ori̱ste.

Oksiya > Oksya: Sivri Ada, (Sivriada Geceleri/SK/6/166), Oksya̱.

ο, tamehasis toteta mezitisis > otan me hasis tote ta me zitisis: beni kaybedince yokluğumu duyacaksın (beni arıyacaksın), (Karidesçinin Evi/HB/4/156), o̲tan me ha̱sis to̲te tha me ziti̱sis.

palikarya: yiğitler, delikanlılar, (Bir Define AVCISI/ŞAH/2/39), palika̱rya.

Panayia: Meryem Ana, (Ay Işığı/HB/4/141), Panayi̱a.

Panaiyamu > Panaya mu: Meryem Ana’m, (Çarşıya İnemem/AŞ/7/92), Panaya mu.

pando mazi/ta vri stomaste > panda mazi/ta vriskomaste: her zaman bir arada/bulunacağız, (Panco’nun Rüyası/AVY/7/36), pa̱nda mazi̱, tha vrisko̲maste pa̱nta mazi̱.

Paradisos: Cennet, (Türk Ülkesi/SK/6/178), Para̱dhisos.

pasakamu > pasaka mu: paşacığım benim, (Κorkunç Bir Pastane/HB/4/183), pasa̱ka mu.

pedimu > pedi mu: çocuğum, (İki Kişiye Bir Hikâye/HB/4/112), pedhi̱ mu.

pisarapuli kitaksi > psaropuli kitakse: balık kuşuna bak, (Bizim Köy Bir Balıkçı Köyüdür/LA/2/154), psaropu̱li, kitakse.

pondika > pondiki: sıçan; ya da > pondikya: sıçanlar, (Çarşıya İnemem/AVY/7/92), pondi̱ki/pondi̱kya.

posteleni > pos to lene: nasıl derler, (Mahkemeye Verilen Mektuplar Kimin?/MAH/8/185, pos to le̲ne.

pseftikos kosmos: yalancı dünya (MM/3/30), pse̲ftikos ko̲smos.

puços: yarak, (kaba) erkek organı; (Barba Antimos/SK/6/156), pu̱ços.

sagapo: seni seviyorum, (Türk Ülkesi/SK/6/178), sağapo̲.

separakalo > se parakalo: yalvarırım/lütfen, (Çiçek Pazarında Bir Gezinti/10/55), se parakalo̲.

teimu > tee mu: Tanrım, (Ağit/SK/6/150), thee̲ mu.

tini > timi: namus, (Havada Bulut/HB/4/147), timi̱.

tıpzagma tinafnoyni > ti prağma ine afto: nedir bu, (Çarşıya İnemem/AŞ/7/92), ti prağma i̱ne afto̲.

tiriyandafiles > triandafilo: gül, Çiçek Pazarında Bir Gezinti/10/55), trinda̱fılo.

veve a > vevea: muhakkak, (MM/3/12), ve̲vea.

vire > vre: yahu, (Dondurmacının Çırağı/SK/6/205 ve başka bir çok yerde).

vire kale > vre kale: be yahu, (Barometre/MK/4/71), vre kale̲.

vresi > vre si: ulan sen!, (Yani Usta/AVY/7/46).

yases pedya > yasas pedya: merhaba çocuklar, (Gauthar Cambazhanesi/5/99), yasas pedhia̱.

yasu: merhaba, (Gauthar Cambazhanesi/5/99), ya̱su.

Ek-2. Rumların Yer Aldığı Öyküler

Aşağıda gösterilen öykülerde Sait Faik, Rum’a/Yunanlı’ya “değinmış” ya da bu etnik grubu “anlatmıştır.” (*) işareti yazarın Rum’u/Yunanlı’yı göreli olarak daha uzun anlattığı, ya da bir öykü kahramanına dönüştürdüğü durumları belirtmektedir.

Semaver – 1936

Stelyanos Hrisopulos Gemisi*

Şehri Unutan Adam

Robenson

Bir Vapur

Sarnıç – 1939

Kalorifer ve Bahar

Beyaz Altın

Mavnalar

Gece İşi

Ormanda Uyku

Kim Kime

Plaj İnsanları

Marsilya Limanı

Şahmerdan – 1940

Mahpus

Bir Define Arayıcısı*

Projektörcü

Krallık

Köye Gönderilen Eşek

Alt Kamara

Bekâr

Beyaz Pantolon

Lüzumsuz Adam – 1948

Lüzumsuz Adam

Menekşeli Vadi

Bizim Köy Bir Balıkçı Köyüdür*

Kaçamak, Papağan, Karabiber

Papaz Efendi*

Mahalle Kahvesi – 1950

Hallaç

Karanfiller ve Domates Suyu

Kınalıada’da Bir Ev

Barometre

İzmir’de

Sakarya Balıkçısı

İki Kişiye Bir Hikâye*

Sinağrit Baba

Havuz Başı – 1952

Bir Ev Sahibi

Yüksek Kaldırım

On Milyonerle On Metresi

Sur Dışında Hayat

Şehrayin*

Son Kuşlar – 1952

Son Kuşlar*

Yaşayacak

Kendi Kendime

Bir Kaya Parçası Gibi*

Ağit*

Balıkçısını Bulan Olta

Barba Antimos*

Sivriada Geceleri*

Sivriada Sabahı*

Türk Ülkesi*

Yandan Çarklı

Pay*

Korentli Bir Hikâye*

Kırlangıç Yuvasındaki Kadın

Dondurmacının Çırağı*

Alemdağ’da Var bir Yılan – 1954

Alemdağ’da Var Bir Yılan

Panco’nun Rüyası

Yani Usta*

Sarmaşıklı Ev

Eftalikus’un Kahvesi

Hişt, Hişt!

Dülger Balığının Ölümü

Kafa ve Şişe

Çarşıya İnemem*

Dolapdere*

Yılan Uykusu*

Az Şekerli – 1954

Kalinikhta*

Bu öykü kitaplarından başka Sait Faik Rumlardan şu yapıtlarında da söz etmektedir:

Medarı Maışet Motoru – 1944* (roman)

Havada Bulut – 1951* (uzun hikâye)

Kumpanya – 1951 (uzun hikâye ve öyküler)

Kumpanya

Kriz

Gauthar Cambazhanesi*

Kayıp Aranıyor – 1953 (uzun hikâye)

Tüneldeki Çocuk – 1955 (öyküler, röportajlar)

Tüneldeki Çocuk*

İnsanlığın Haline Doğru*

Sevgiliye Mektup

Ayağıma Dolaşan Röportaj

Mahkeme Kapısı – 1956 (Röportajlar)

Seylan Çayı Hırsızları

Pişmanlık*

Balıkçının Ölümü – 1977 (Öyküler)

Yalnızlık

Yaşasın Edebiyat – 1977 (Röportajlar)

Madam ve Mösyö

Açık Hava Oteli – 1980 (Konuşmalar, Mektuplar)

Atatürk İnkılap Müzesinde

Türk ve islam Eserleri Müzesinde

Burhanettin Tepsi ve Devlet Konservatuarı

Çiçek Pazarı’nda Bir Gezinti

Eyüboğlu’nun Resim Sergisinde

Beyoğlu

Sait Faik’in Mektupları 10/173

Şimdi Sevişme Vaktı – 1986 (Şiirler)

Arkadaş

Mektup II (?)

Bir Masa*

Köprü

Marikula Doğur*

Karlı Hava

Kırda Bir Öğle Uykusu

Aynalı Çeşme

İmrozlu Kız*

Sevgiliye Mektup 1987 (Öyküler, Yazılar, Mektuplar)

Sir

Ne Can Sıkıcı Şu Freud (14/108)

Mektuplar

Bitmemiş Senfoni – 1989 (Bitmemiş Öyküler)

Balık Avı*

Bir Başka Hikâye*

İnsanlarım

Kınalı Önünde

Kunduracı Avram

Meydan

Stefanos Yerasimos

Stefanos Yerasimos

Tan Oral

Notes

1 Sait Faik, Bütün Eserleri, Bilgi Yayınevi, 1989, cilt 15, s. 125, 21 ve 24.

2 Sait Faik’in öykü, röportaj ve öteki yazıları ile ilgili “toplam”lar genellikle tutarsızdır. Bir nedeni bu türler arasında kesin bir çizgi çizilememesi, kimi öykülerin farklı başlıklarla iki kez yayınlanmış olması ve yazarla ilgili çalışmaların hâlâ tamamlanmamış olmasıdır. Bu ufak tefek tutarsızlıklar bu çalışmanın amacı açısından önemsizdirler.

3 1990 yılında satılmakta olan son baskıları kullandım. 7, 9, 11, 14, numaralı kitaplar 1987 baskısıdır; 3, 4, 6, 10, 13 numaralı kitaplar 1988; 1, 2, 5, 15 numaralı kitaplar 1989; ve 8 numaralı kitap 1990 baskısıdır.

4 Ayrıntılı olarak dökümü şöyle verebiliriz:
Image 10000000000002DB00000102DF35632E.jpg

5 Bu büyük farkın, yani Rumların 1950 yıllarından sonra böylesine yoğun bir biçimde belirmesi iki nedenden olabilir. Ozan, Rumları daha iyi tanımış ve sevmiş olabilir; ve/ ya da İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki politik hava ile (ve azınlıklara karşı uygulamaların yumuşamasıyla) Rumlarla ilgili öykülerin yayınlanması daha kolay ve risksiz bir uğraş olmuş olabilir.

6 Meryem Ana Kandili Ampulünün Kordonu, 8/170.

7 SK/6/157, 158.

8 Havada Bulut/HB/4/129 ve Yaşayacak/SK/6/130. Ayrıca yayınlanmamış bir taslak öyküde gene aynı benzetmeyi görüyoruz; ancak kahraman bu kez Heybeliadalı bir Rum’dur –Balık Avı/15/18.

9 Agit/SK/6/149 ve Dondurmacının Çırağı/SK/6/203, 206.

10 Kemeriyeli Mezar/LA/2/188; İnsanlar, Türkler, Masallar/HZ/6/90; Gauthar Cambazhanesi/5/103. Sanatta da sınırlı Eski Yunan etkilerinden söz etmiştir: 10/34. “Ressam Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun kara saçları kıvır kıvır Yunanlıdır. Bedri’nin yüzünde şimalle cenup Türkü karma karışıktır. Burnu Trabzonlu, rengi Mersinli, gözleri Kayserili, sakalı İzmirlidir” diye yazmıştır: 10/75. Ama bu “Eski Yunan” göndermeleri konumuz dışıdır.

11 Kunduracı Avram adlı taslak öykü. 15/52.

12 Medan Maişet Motoru/3/27.

13 Ormanda Uyku/SR/1/176; MM/3/120; ve Havada Bulut/4/145.

14 MM/3/29; MM/3/29, 121, 10; Alemdağda Var Bir Yilan AVY/7/34; ve Kalinikhta/AŞ/7/160.

15 Mahpus/ŞAH/2/30, 31. Başka bir röportajında da kısaca işgalci Yunan askerinden söz eder: Atatürk, İnkilap Müzesinde/10/20.

16 MM/3/24, 26.

17 Kayıp Aranıyor/5/188.

18 Ormanda Türkü/SA/1/176/ve Bir Vapur/SE/1/115.

19 Projektörcü/ŞAH/2/47.

20 Gauther Cambazhanesi/KU/5/93/ve Dolapdere/AVY/7/96.

21 Yandan Çarklı/SK/6/184.

22 Beyaz Pantalon/ŞAH/2/102 ve Kaçamak, Papağan, Karabiber/LA/2/159.

23 Kriz/KU/5/78.

24 KA/5/123 ve Beyoğlu/10/83.

25 Beyoğlu/10/83.

26 MM/3/106.

27 Yılan Uykusu/AVY/7/105.

28 Berber Dükkânının Açılma Merasimi/MM/106 ve MM/3/46.

29 Sinağrit Baba/MK/4/116, 117.

30 Aynalı Çeşme/13/73.

31 Havada Bulut/4/129.

32 Son Kuşlar/SK/6/115.

33 İnsanlığın Haline Doğru/TÇ/8/30, 33, 35 ve Kumpanya/5/38.

34 Sevgiliye Mektup/Βalıkçının Ölümü/9/76 ve Türk Ülkesi/SK/6/178. S. Faik’in sevmiş olduğu ve yazılarına aldığı Rumca şarkılar da vardır.

35 1982 Anayasası, madde 10.

36 Sait Faik’le son Röportaj/10/154; İnsanlarım/15/45, 46 ve Tüneldeki Çocuk/TC/8/9, 10.

37 Bizim Köy Bir Balıkçı Köyüdür/LA/2/153; Kendi Kendime/SK/6/134 ve Alemdarda Var Bir Yılan/ AVY/7/31, 32.

38 Yorgiya’nın Mahallesi/HB/4/168.

39 Αy İşığı/ΗΒ/4/141.

40 Yılan Uykusu/AVY/7/104, 105.

41 Başka Edebiyatları Okurken Sorulması Gereken En Mühim Sual/14/108.

42 Gün Ola Harman Ola/SK/6/144-146.

43 İki Kişiye Bir Hikâye ve Ermeni Balıkçı ve Topal Martı/MH/4/105-115 ve Sivriada Geceleri/SK/6/170.

44 Ay Işığı/HB/4/139, 140. Kim bilir, belki de “Açlıktan bahsediyorsun;/Demek ki sen komünistsin.” dizelerini dostu için yazmıştı Orhan Veli!

45 Kriz/KU/5/90 ve İnsanlığın Haline Doğru/TÇ/8/30.

46 Ermeni Balıkçı İle Topai Martı/MK/4/115.

47 Karidesçinin Evi/HB/4/158, 159.

48 Yorgiya’nın Mahallesi/HB/4/174.

49 Dondurmacının Çırağı/SK/6/203.

50 Bir Masa/Şimdi Sevişme Vakti/13/41.

51 MM/3/140 ve Yaşayacak/SK/6/127, 128.

52 Papaz Efendi/LA/2/176; Plaj İnsanları/SR/1/202; Havada Bulut/4/124; MM/3/43, 49 ve Bir Define Arayıcısı/ŞAH/2/37, 38.

53 Balıkçısını Bulan Olta/SK/6/152/153.

54 Arkadaş/Şimdi Sevişme Vakti/13/21.

55 Marsilya Limanı/SR/1/217.

56 Robenson/SE/1/88.

57 Stelyanos Hrisopulos Gemisi/SE/1/19, 22, 23.

58 Homurdanma/14/89 ve Bizim Köy Bir Balıkçı Köyüdür/ŞAH/2/153.

59 Bir Adam/15/21.

60 Yalnızlığın Yarattığı İnsan/SVY/25; MM/3/21.

61 Kalorifer ve Bahar/SR/1/125; Sevgiliye Mektup/TÇ/8/49; Deniz (ve) Marikula Doğur/Şimdi Sevişme Vakti/13/97, 51 ve Kayıp Aranıyor/5/183.

62 Sivriada Sabahı/SK/6/174, 175.

63 Öyle Bir Hikâye/AVY/7/16, 17 ve Bir Büyük Karışıklık/Şimdi Sevişme Vakti/13/82.

64 Söz Açınca/Şimdi Sevişme Vakti/13/75, 77.

65 Yandan Çarklı/SK/6/183; Çarşıya İnemem/AVY/7/89, 92 ve Dülger Balığının Ölümü/AVY/7/79.

66 Tavşanlı Kuzu/14/55.

67 Türk Ülkesi/SK/6/181.

68 Avrupa Şampiyonları Neler Anlatıyor/10/17.

69 10/173 ve MM/3/95.

70 Yazıcılığın Yirminci Senesinde/9/149.

71 Bu konuda dostum Nedim Gürsel’in, benzer sonuçlara da vardığımız, “Sait Faik’in Yapıtlarında İstanbul Rum Toplumu” adlı yazısının okunmasını salık veririm. (Türk-Yunan Uyuşmazlığı, Derleyen: Semih Vaner, Metis Yayınları, İstanbul 1989, sahife 258-280; orijinali Le Difference Greco-Turc, L’Harmattan, Paris, 1988, s. 245-263.

Table des illustrations

Titre Stefanos Yerasimos
Crédits Tan Oral
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1946/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 92k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search