Version classiqueVersion mobile

Bir allame-i cihan

 | 
Edhem Eldem
, 
Aksel Tibet
, 
Ersu Pekin
, 
et al.

1. cilt

Kapadokya’da bir Köyün Tarihine ve tarımsal Geçmişine Dair Notlar

Füsun Ertuğ

Texte intégral

Metni ilk haliyle okuyarak eksiklerini tamamlayan, yayınlanmamış verilerini paylaşan Marianna Yerasimos’a ve düzeltmeleriyle, uyanlarıyla önemli katkı sağlayan Ferhunde Özbay’a ne kadar teşekkür etsem azdır. Tüm desteğe karşın eksikler, hatalar varsa benim eksiğimdir.

Giriş

  • 1 Ertuğ-Yaraş 1997.
  • 2 Köy karar defterlerinin varlığı konusunda beni aydınlatan Konyalı oldu. Gelveri tarihini anlatırken (...)

1Aksaray’ın Kızılkaya köyünde doktora alan araştırması yapan bir arkeologun köyün tarihçesine ve tarımsal geçmişine ilişkin notları bunlar. Köy tarihçesini ortaya çıkartmaya çalışırken salt tarihi bir araştırmayı hedeflemediğim gibi, orijinal belgeleri, tahrir defterlermi, salnameleri doğrudan inceleme ve okuma şansım da yoktu. Halkbilim yöntemleriyle, görüşmelerle, soyağaçları çıkartarak, erişebildiğim köy nüfus, karar ve evlenme defterleri aracılığıyla köy tarihçesini saptayıp bu bilgileri ikincil kaynaklarla karşılaştırarak bir sonuca varmaya çalıştım. Tezimde1 soy ağaçları, sülaleler, köy karar ve evlenme defterlerine kısaca değindim. Bir arkeolog ve etnobotanik araştırmacısı olarak köyün tarımsal geçmişi, burada neler yetiştirildiği, bugün unutulmuş tarım-hayvancılık yöntemleri, halk takvimi, beslenme, halk tıbbı ve geçim ekonomisinin ayrılmaz parçaları olan avcılık, toplayıcılık ve ürün takası esas ilgi alanımdı. Her çalışmada olduğu gibi bu bütünün ancak bir bölümünü aydınlatabildim. Stefanos Yerasimos anısına bu konudaki notları derleyip az sayıda olduğunu gözlediğim köy tarihçelerine küçük bir katkı yapmak ve tarımsal antropoloji ya da köy hukuku alanında kaynak olarak köy karar, nüfus ve evlenme defterlerinin önemini anımsatmak istedim.2 Bunların yanı sıra köyde kadının yerine dair notları da eklemekten kendimi alıkoyamadım.

  • 3 Stirling 1965.
  • 4 Jennings 1978.
  • 5 Konyalı 1974.

2Bu çalışma sırasında antropolog ve sosyologların Anadolu’da sıkça rast geldiği bir unutkanlık ya da “sözlü tarih sınırı” ile karşılaştığımı sanıyorum. Orta Anadolu’da çalışmış olan Stirling3 araştırdığı köyün 200 yıla yakın bir geçmişe sahip olduğunu düşünmüş anlatılanlardan, oysa tarihçi Jennings4 belgelere dayanarak bu köyün en az iki kat daha eski bir yerleşim olduğunu saptamış. Ben de soy ağaçları ve söyleşilerden Kızılkaya köyünün yaklaşık 200 yıl once kurulduğu sonucuna ulaştım, ancak Konyalı’dan5 edindiğim bilgiler 1500’lerden itibaren bu köyün kaynaklarda var olduğunu göstermekteydi. Hem de Kızılkaya adı Türkiye’de çok az rastlanan bir şekilde 500 yılda hiç değişmeden bugüne ulaşmıştı.

  • 6 Erişebildiğim en eski karar defteri 4.3.1955’den 10.07.1975’e dek 83 karar, ikinci defter 24.1.1964 (...)

3Köy karar defterlerinden muhtarların sakladığı üçünü ve evlenme defterlerinden altısını inceledim, kaydettim ve kısmen fotokopi alma şansım oldu. 1955-1989 yıllarına ait bu defterler6 zaman olarak örtüşmekle birlikte farklı kararları içermekte, olasılıkla defter bulunamadığında bir süre kullanılmış, sonra diğerine devam edilmiş, ancak hepsi damgalı, mühürlü, resmi defterlerdi. Kızılkaya’da bu dönemde alınmış 310 kararda köy içi anlaşmazlıkları, salma parası, yetiştirilen ekinler, köy çobanları, merav (su bekçisi) ve diğer bekçileri, muhtarları, azaları, değirmen, suyolu tamiri gibi konulara ilişkin ilginç bilgilere ulaşmak mümkün oldu.

  • 7 İlk defter 7.5.1937-9.5.1949 arasında 48; ikincisi 11.11.1949-10.3.1965 arasında 140, üçüncüsü 26.6 (...)

4Evlenme defterleri ise7 1937-1994 yıllarına ait toplam 524 kayıt içermekteydi. Kızılkaya’da evlenen kadın ve erkeklerin nüfusa kayıtlı olduldarı yaşları, doğum yerleri, ana adı, baba adı gibi bilgiler ve ilk evlilikleri olup olmadığı öğrenilebildiği gibi köye dışarıdan gelen gelinlerin hangi köylerden olduldarı da anlaşılmakta. Ayrıca bu defterlerde yer alan vesikalık fotoğraflar altınlı fesleriyle gelin kızları, baş bağlama şekillerini ve mühürlerini ya da parmak izlerini de belgelemekte.

5Nüfus Esas Defteri de sülaleler konusunda bilgi vermesi açısından yararlı kaynaklardan, ancak 1960’lara dek bilgiler vardı.

  • 8 Ertuğ 1998.
  • 9 Makal 1950.
  • 10 Makal 1963.

61990-1995 yılları arasında Aşıklı kazılarında çalışırken ve 1994-1995 yıllarında köyde ikametim sırasında sürdürdüğüm derinlemesine sohbetlerde köyün yaşlılarından köy tarihçesine ilişkin altı, yedi kuşak geriye giden bilgilere ulaştım. Κöyü kuran sülaleler ile nerelerden gelmiş oldukları bilgilerini kaydettim. Eskiden hangi ekinlerin ekilip bugün ekilmediği, geçim ekonomisi, beslenmesi beni asıl ilgilendiren konulardan biriydi. Bugün yetiştirilmeyen ürünler ve üretim teknikleri (örneğin beziryağı, zeyrek [keten] ve ızgın [bir çeşit roka]),8 gelenekler, örneğin kelle oyunu, boğa kakıştırma gibi oyunlar bu kayıtlar arasında önemli, özgün bir yer tutmakta. İlçe tarım müdürlüklerinde yaptığım taramalar ise ne yazık ki birkaç yıl öncesinden öteye verilere ulaşma olanağı vermedi. Bir şansım da Mahmut Makal’ın Bizim Köy dediği Demirci kasabasının Kızılkaya’ya beş km. mesafede oluşuydu . Mahmut Makal’ın 1950’de yayınladığı,9 kendi yaşamından yola çıkarak çektikleri yokluğu, yoksulluğu anlattığı bu kaynak birçok sohbete giriş oluşturduğu gibi, ot toplama geleneğinin bir dönem ne denli önemli olduğuna ilişkin tek yazılı kaynağımdı. Fransa’da yayınlanan Makal çevirisinde10 1960’lara ait fotoğraf ve çizimler de görsel kaynaklarım oldu. Genelde kırsal bölgelere ilişkin araştırmaların azlığı, Anadolu’nun bu bölgesine ilişkin yazılı kayıt eksikliği bu şekilde farklı kaynaklardan gelen verilerle giderilmeye çalışılarak bir yap-boz resmi kısmen şekillendi.

Kızılkaya Köyü: Sosyo-Demografik Yapı ve Değişimi

  • 11 Yayınlar ve güncel ek bilgiler için bkz. www.asiklihoyuk.org.
  • 12 Konyalı 1974: 569: Hicri 902/Miladi 1514 Karaman eyaleti, Aksaray kazası defteri no. 40: 841-42, BO (...)

7Kızılkaya köyü, Aksaray ilinin 25 km. güneydoğusunda Melendiz suyu kıyısında yer alan, Kapadokya’nın bıtı sınırlarında orta büyüklükte bir köy. Denizden yaklaşık 1100 metre yükseklikteki plato üzerinde bir kayalığın güneye bakan yamacına yaslanmış, adını da sırtını dayadığı, yerlilerin “kepez” adını verdiği bu kayalıklardan alan Kızılkaya, 300 haneli, yaklaşık 1300 nüfuslu bir Sünni-Türk köyü. 1989’dan beri İstanbul Üniversitesi tarafından kazılmakta olan 10.000 yıllık Aşıklı Höyük11 bugünkü köyün bir kilometre güneyinde. Selime ve Ihlara Vadisi ise kuş uçumu sekiz kilometre güneydoğuda. Kızılkayalılar kendilerince iki yüz ya da büyük olasılıkla beş yüz yıldır avcı-toplayıcı, erken tarımcı Aşıklı insanları ile aynı görkemli Hasan Dağı ve Melendiz dağları manzarasını, aynı toprakları, çevreyi, suyu paylaşmışlar. Kızılkaya adı komşu köyler olan Göstük (yeni adı: Doğantarla), Gücünkaya, Gelegüle (yeni adı: Sevinçli), Belisırama, Yaprakhisar, Ilısu, Ağaçlı, Demirci, Mamasun ve Ihlara ile birlikte Yavuz Sultan Selim döneminde (1512-1520)12 tahrir defterlerine geçmiş. Aksaray’ın Bekir nahiyesine bağlı 28 hane ve mükellef erkek nüfusu 39 nefer olarak kaydedilmiş, 1945 akçe vergi alınmış.

  • 13 Konyalı 1974: 499, 510, 512, 521, 523, 530, 540.

81469’da Karaman ile Niğde-Aksaray ve Ermenek’i Osmanlı sınırlarına katan Fatih Sultan Mehmed (1444-1481) yedi sene sonra (1476’da) Karaman ve Aksaray vakıf ve emlakini tespit ettirmiş. Karaman Defterinde13 Karamanoğulları’ndan Alaeddin Bey oğlu Mehmed Bey’in cami vakfının gelirleri arasında Aksaray’a bağlı Göstük köyü gelirleri ile Aksaray’daki Melik Mahmud Hangâhı’nın gelirleri arasında Sevinçli köyü de sayılıyor.

  • 14 Konyalı 1974: 521-547: 1500-1501 tarihli bir başka defterde (defter no. 255, yeni. 565. Kadim Kayıt (...)

9Kızılkaya ile Göstük birkaç kilometre mesafeli, birbirine çok yakın komşu köyler. Sevinçli ile mesafesi de sekiz-on kilometre. Gerek Fatih devrinde, gerekse onu izleyen II. Bayezid Devri’nde (1481- 1512)14 Kızılkaya’nın kaynaklarda yer almayışı muhtemelen vakıf geliri ya da malikâne, türbe gibi yapılardan yoksun olmasındandır. Zira Yavuz Sultan Selim dönemine ait ilk kayıtta mükellef erkek nüfusları bakımından Kızılkaya Bekir nahiyesine bağlı Belisırama (10), Demircili (23), Ilısu (23), Mamasun (23), Yaprakhisar (21) gibi köylerden daha kalabalık, Ağaçlı (40), Selime (41), Ihlara (45) ile yaklaşık aynı erkek nüfusa sahiptir. Bu da onun yeni kurulmuş bir köy olmadığına, muhtemelen Fatih döneminde kaydedilmiş diğer köyler gibi Beylikler Dönemi’nden beri var olduğuna işaret etmektedir.

  • 15 Konyalı 1974: 606: BOA no 455, s. 566 Konyalı (s.627, 781) yine Kanuni dönemine ait BOA 387 no ile (...)
  • 16 Bekir nahiyesi Bekr/Bekarlar olmuştur, bugün Niğde’ye bağlı bir ilçedir.
  • 17 Prof. Dr. Nejat Göyünç, Konyalı’da adı geçen belgeleri okuyarak ek bilgiler sağlamış, Engin Akarlı (...)
  • 18 Konyalı 1974: 852, defter no 599: timarların kayıtlı olduğu Ruznamçe defteri.
  • 19 Konyalı 1974: 103: İlk kez 26. salnamede Nigde sancağının tüm kaza, nahiye ve köylerí belirtildiği (...)
  • 20 Faroqhi 1993: Akdağ’ın Celali İsyanları (1963) konulu eserine de değinmektedir.

10Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) döneminde Aksaray’a ait tarihsiz bir İlyazıcı Defterinde15 Bekir nahiyesine bağlı16 Kızılkaya’da bu kez 30 hane ve yine 39 nefer kayıtlı. Ayrıca bu defterde ilk kez I. Selim devrindeki kayıtta Kızılkaya’da değinilmeyen bir bezirhaneden 50 akçe, toplamda köyden 2318 akçe alındığı belirtilmiştir.17 Sultan III. Murad zamanında (1574-1595)18 ve sonrasında Konyalı’nın kayıtlarında Kızılkaya’nın adı geçmemekte. Kızılkaya’nın adına 1894-1895 tarihli 26. Konya Salnamesi’nde19 rastlanıyor. 1550’lerden 1890’lara dek kayıt olmaması, kayıtlarda köy adlarına yer verilmemesinden olabileceği gibi Celali İsyanları’na da bağlı bir terk nedeniyle de olabilir. Faroqhi, 16. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu’da çok değişik bir göç yaşandığını belirterek şöyle açıklıyor20 (s. 334-35):

Taşra idarecilerinin hizmetindeki askerler, vergi toplama ve soyguncuları cezalandırma bahanesiyle Anadolu kırlarında çeteler halinde dolaşıyorlardı. İşverenlerinin azledilmesi halinde, askerler alıştıkları işleri bu kez resmi onay olmaksızın sürdürürlerdi. Bu çapulcu çetelerin birkaç kere geldiği bir köyde, köylülerin biriktirebildikleri bütün paralar, yiyecekler, yem, sabana koşulan hayvanlar ve meyve ağaçları yok olurdu. Köylüler kendilerini il erleri denen yerel milis güçleri kurarak korumaya çalışırlardı. Fakat bir tür yığınak olmaksızın bu koruma pek etkili olmazdı. Büyük köylerin çevresine hendekler açıldığı ya da toprak duvarlar yapıldığı olurdu. Bu yolla korunan köylere idari dilde palanka denirdi. Bazen savunma yığınağı yapmak için birkaç köy işbirliği yapardı. Bazı kırlık bölgeler palanka doluydu... Osmanlı idaresi köylülerin duvarlarla çevrili yerleşimlerde yaşama isteğini en azından kaçınılmaz bir kötülük olarak görüyordu.

Resim 1

Resim 1

Kızılkaya eski köy yerleşimi ve kayalıklar

Füsun Ertuğ

  • 21 Faroqhi 1993: 337.

11Celali İsyanları ve onu takip eden karışıklıklar döneminde Orta Anadolu’daki köylerden bazılarının boşalmış olması, birkaç köyün bir araya gelerek palanka kurrası ya da iç göçe tabi tutulması gibi olasılıkları da göz ardı etmemek gerekiyor. Veba ya da kolera salgınında köy nüfusunun çok azalmış olması da mümkün. Köylerde sözlü tarih aracılığıyla ancak 200 yıl geriye gidebilmemiz bir sınır değilse ve kaynaklar bir köyün tarihini aydınlatmamıza yetmiyorsa belki bu tür açıklamaları olabilir. Osmanlı vergi düzeni de, Müslüman köylerin ve köylülerin iç göçlerini gayrimüslimlere oranla (ödedikleri cizye adlı kafa vergisi nedeniyle) kaydetmekte yetersiz kalmakta.21

  • 22 Fahrettin Koç’la 16.8.1994’te yapılan söyleşiden alıntı.

12Kapadokya’nın bu bölgesinde Rumların ağırlıklı olarak yaşadığı köyler, ilçeler de bulunmaktaydı ve 1922 mübadelesine dek Türklerle Rumlar, sınırlı da olsa ilişki içindeydiler. Yakın çevrede çoğu Rumlardan oluşan yerleşimler Çeltek, Gelveri (ilçe, yeni adı Güzelyurt), Genedala (Rumcası Kenatala; yeni adı: Akyamaç) ve Suvermez (yeni adı: Derinkuyu – Nevşehir’e bağlı) idi. Bunlardan Çeltek, Kızılkaya’ya görece daha yakındı. Çeltek ve Gelveri’den Rumların ayrılışına, helalleşmeye gelişlerine dair anıları yaşlılardan dinledim. Rumlarla Kızılkayalılar arasında en yakın temas bezirhaneleri işleten Rum ustaların kış aylarında köye gelip kalışlarıydı. Kızılkaya bezirhanesini işleten Rumlar Suvermez’den gelirmiş. Ayrıca Gelverililer Kızılkaya’dan para ile saman alırmış, “rençpere yarayan nalbantlık, demircilik, marangozluk gibi tüm zanaatları de bu gâvurlar” yaparmış. Gelverili Rumlar çoğunlukla İstanbul’da çalışan daha varlıklı kişilerken Çelteklilerden “rençperdiler" şeklinde söz ediliyor. “Yunan kovalandığında”22 Gelverililer at arabaları ile Kızılkaya yolundan gitmiş, Fahrettin Koç’un dedesi evine gelip kucaklaşıp ağlaşmış bazı aileler. Buna karşın, Çeltekliler hemen gitmemiş, yevmiye ile gelip Kızılkaya’da tarlalarda çalışmışlar. Çeltek yakınındaki Çanlı Kilise köyün dışında hâlâ çok görkemli taş bir yapı. Gelveri’yi geçtikten sonra bir dağ köyü olan Genedala’da ise Türklerle Rumlar birlikte yaşamışlar, mübadeleden sonra köyün en görkemli yerindeki kilise camiye çevrilmiş. Bunlar dışında, Saratlı, Akmezar, Delihebil, Süleyman Höyüğü ve Pınarbaşı Alevilerin, Düğüz ise Kürtlerin çoğunlukta olduğu bir köydü. Ermeniler ise Aksaray’da sayıca azdı ve kent merkezinde yerleşmişlerdi.

13Kızılkaya köylülerinin sözel tarihçesine bakıldığında 1790-1800 yılları başlarında birkaç ailenin gelerek köye yerleştiği düşünülüyor. Daha sonra da çevredeki göçer aşiretlerden (Yörükler, Türkmenler, Avşarlar) aileler gelip yerlemiş. Ama hiçbir görüşmeden toplu bir yerleşim izlenimi almadım. 1800’lerin sonlarında köyün giderek kalabalıklaştığına ilişkin bilgiler var, ancak 100 yıldan beri Kızılkaya’ya yerleşen olmadığı belirtildi.

  • 23 Sülalelere göre nüfusun dökümünü içeren tablo Ek 1’de.

14Kızılkaya Nüfus Esas Defterleri 1960’larda tutulmuş ve bu kayıtlarda 2.183 kişi kayıtlı ve bunların tümü sülale ya da kök denen aile bağıyla birlikte toplam 81 soyadı içermekte.23 Bu 81 soyadın 80’i 27 kökten geliyor ve bunların dokuzu en yaygın sülaleler. Bu dokuz sülaleye mensup kişiler toplam nüfusun yüzde 77’sini oluşturmakta. Bunlar arasında Yörük ve Türkmen soyadları Türkiye’de yaygın olarak rastlanan göçer aşiretlerin adları ve köydeki en kalabalık grup da Yörükoğulları. Bu sülaleye dokuz aile soyadı altında toplam 302 kişi kayıtlı (% 14). İkinci kalabalık sülale ise altı soyadı ile 285 kişinin (% 13) kayıtlı olduğu Abdülkadiroğlu’lar ve üçüncü grup altı soyadı ile 195 kişiden oluşan (% 9) Cingioğlu sülalesi. Bu sülalelere bağlı ailelerin köyün daha eski ve görece varsıl, güçlü aileleri olduğu düşünülebilirse de elimde bu varsayımı destekleyebilecek yeterli veri yok.

Resim 2

Resim 2

Evlenme defterinden 1962 yılına ait bir kayıt

Resim 3

Resim 3

Evlenme defterinden bir ayrıntı

  • 24 Özbay 1984: 58.

15Kızılkaya’da 1937’de başlayan evlilik kayıtları 1994’e dek sürmekte ve bu 57 yılda 524 evlilik kaydı yapılmış. Bu dönem içinde yılda ortalama dokuz çift evlenmiş. 1948’de hiç evlenme kaydı yok, buna karşın, 1950’lerin başlarında evlenmelerde bir artış görülmekte. Örneğin, 1951 ve 1952’de 16’şar evlilik kaydı var. Sosyal bilimciler de 1950’lerle başlayan tarımdaki gelişmeler ve görece bolluğun evlenmelerin artışına yol açtığına işaret etmiştir.24 İkinci en çok evlenme kaydı da 1972 ve 1974’te. Her iki yılda da 13 çift için evlenme kayıtları var. 1974 krizi sanki Kızılkaya’daki evlenmeleri de geciktirmiş gibi. Bu tarihten sonra 1989 yılına kadar yüksek evlilik sayılarına rastlamıyoruz. Kızılkaya’da en çok düğünün yapıldığı yıl 1989 olsa gerek, bu yıl 25 yeni aile kurulmus.

Resim 4

Resim 4

Fahrettin Koç (1995)

Füsun Ertuğ

  • 25 Paylan 1994.

16Dışarıdan evlenmelerin de özellikle dışarıdan gelin getirme şeklinde olduğunu ve 80 gelinin (% 15) Kızılkaya dışında doğmuş olduğunu görüyoruz. Gelinlerin geldiği köyler, genelde Kızılkaya’ya yakın: Göstük’ten 13, Selime, Sevinçli ve Gökçe’den altı gelin, buna karşın, oldukça yakın olan Demirci kasabasından sadece bir gelin gelmiş. Aksaray doğumlu kızların sayısı sekiz, ancak bunlar muhtemelen Kızılkaya’dan Aksaray’a taşınan ailelerin kızları. 524 evlenmede dışarıdan gelen gelinler tüm evliliklerin % 15’ini oluştururken Kızılkaya dışında doğan erkekler/damatlar sadece altı kişi (% 1) ve bunların dördü Aksaray, biri Gökçe, diğeri Selime doğumlu. Aksaray doğumlu erkeklerin de Kızılkayalı ailelerden olma olasılıkları yüksek. Dışarıdan getirilen gelinler, özellikle başka köyden gelen anaların oğulları için kendi köylerinden gelin alması, seçmesiyle açıklandı. Gelegüle (Sevinçli), Gökçe gibi yoksul dağ köylerinden gelen gelinler de olasılıkla Kızılkaya’nın yoksul erkekleriyle evlenmeyi kabul ettiği, beklentileri yüksek olmadığı için Kızılkaya’ya gelin geldi. Köy içi evliliklerin yüksek oluşu (% 84) köyde hemen herkesin birbiriyle hısımakraba olması ile sonuçlanmıştır. Köyde yapılan bir diğer çalışmada amca-oğlu, teyzekızı gibi yakın akraba evliliklerinin oranı % 46,6 olarak, diğerleri ikinci derece akrabalarla evlenirken, akrabalık dışı evlenme oranı ise % 16,6 olarak verilmiştir.25

  • 26 Bu soy ağaçlarının uygun bir programla bilgisayara aktarımı ve ortak bir tabloya dönüştürülmesi dur (...)

17Soyağacı olarak Abdülkadiroğlu soyundan Kayan, Kınay ve Koç; Halilçavuşoğulları’ndan Çavuşoğlu; Himmetoğulları’ndan Kes; Türkmenoğlu soyundan Vurgun ailelerinin tüm üyeleri, Nüfus Esas Defterlerinden doğum tarihleri de eklenerek tamamlandı. Bu altı soyağacına ek olarak Abdülkadiroğlu soyundan Yalvaç; Cingioğulları’ndan Nak, Öymen ve Öncel; Ömeroğulları’ndan Omay; Yörükoğulları’ndan Paylan, Polat ve Solum soyağaçları kısmen saptandı. Köy içi akrabalık ilişkileri nedeniyle köyün büyük bölümü bu şekilde kayda geçirilmiş oldu.26

  • 27 1939-43, 1945-48 ve 1968-71 yılları arasında dört dönem muhtarlık yapmış.

18Evlenme defterlerinden 57 yılda 22 muhtarın değiştiğini ve bunlardan birinin dört dönem görev yaptığını da öğrenmekteyiz. Fahrettin Koç (1328/1912-1996) yaklaşık 12 yıl muhtarlık27 ve hesabı kuvvetli olduğu için 16 yıl da dükkâncılık yapmış. 1994’te 82 yaşında olan Abdülkadiroğulları’ndan Fahrettin Koç’la yaptığım söyleşinin köy tarihine ilişkin bölümü şöyle:

1933’te askere gitmeden once köy 60 hane idi. İlk yerleşmeyi bilemem, ama bildiğim şöyle: üç kardeş İstanbul’dan geliyor, biri Gücünkaya’da, biri Gelegüle’de kalıyor, biri de Kızılkaya’ya geliyor. Ben dedemi biliyorum, Hacı Abdullah. Onun babası Tırığ Ali, işte onun babası gelmiş ilk. Tırığ Ali’nin hanımının adını bilmiyorum. Hacı Abdullah’ın eşi Meryemana Yaprakhisar’dan gelmiş. Biz hep tek hanımlıdık. Bende o kafa olsaydı kıyamet gibi olurdu hanımım. Nişanlıyken kadınlar başladılar. Eskiden 2-3 evlilik vardı. Babam da tek evli idi.

  • 28 Bu konuya dikkatimi çeken Prof. Ferhunde Özbay’a teşekkür borçluyum.

19Bu söyleşi bize evlenme kayıtlarının olasılıkla gerçek evlilik sayılarını yansıtmaktan çok resmi evlilikleri belgelediğini, ikinci, üçüncü eşlerin imam nikâhıyla yaşamış olduğunu ve kayıtlarda yer almadığını da göstermektedir.28 Seferberlikten, askerden dönmeyen ya da herhangi bir nedenle ölen erkeklerin eşleri de bu çok eşli evliliklere rıza göstermiş olabilirler.

20Fahrettin Koçl’a soyağacını çıkardığımızda babası Tırığ Ali’nin (Ali Koç) babası olan ve köye ilk yerleşenlerden olduğunu ileri sürdüğü dedesinin sekizinci kuşak olduğunu gördük. Babasının da muhtarlık ettiğini biliyoruz kayıtlardan. Ali Koç’un da diğer sayılı aileler gibi bir köy odası varmış gelen geçen kalsın, toplanılıp konuşulsun diye. Fahrettin Koç, eğitimini de şöyle anlattı:

Göstük’te alelusul bir okulda okudum, Kuran öğrendim, bir kere hatmettik ki yeni hocalar geldi. Birden üçe okuduk, sonra öğretmenler gitti. Askere gideceğim zaman Avanoslu bir çömlek satıcısı geldiydi, yeni yazı çıkmış gördünüz mü dedi. 29 harfı gösterdi. Ali-Veli yazdım. Askerde yeni yazı öğrendik. Bir haftada 29 harfı yazmayı öğrendim. Jandarmada okul çok sıkıydı, çok sopa yiyen oldu...

  • 29 Sami Yalvaç teyp kaydı-16.1.1994 tarihli görüşmeden.

211934 doğumlu Abdülkadiroğulları sülalesinden Sami Yalvaç, köye Yörüklerden bir ailenin nasıl yerleştiğini şöyle anlattı:29

  • 30 Dedeoğlu sülalesi nüfus kayıtlarında görülemedi. Burada geçen Dedeağa deyişi hem kabile adına hem b (...)

Dedem İsmail 1864 doğumluymuş, 1955’de öldü. Onun çocukluğunda, 10-11 yaşlarını hatırlasa (1875’ler) 13 haneymiş Kızılkaya, öldüğündeyse 123 hane. Köyün ileri gelen ağaları Hacı Abdul ve Osman Ağa ile Mulla Ahmet’in babası Ahmet Efendi imiş. Ahmet Efendi’nin ailesi Aksaray’ın batısındaki Çardak köyünden hayvanlarıyla gelmişler. Bunlar Yörük, Çeltek’in pınarına oturmuşlar. pınar Kızılkaya’ya ait, doğusunda Kepez isimli örenler var. Kışın Kepez’de, yazın çeşme yakınındaki tepede çadırlarını kurar otururlarmış. Yörükoğlu orada ölmüş, beş çocuğu ortada kalmış. Dedeoğlu30 kabilesinin orada toprakları çokmuş. Dedeağa, benim dedemin kayınpederinin babası imiş. Dedeağa, bu Yörükoğlu’nun 5 çocuğunu kağnı ile getiriyor köye. Dedeağa ile Kızıl İbiş (Mustafa Yol’un kökü) Kızılkaya’nın en eskilerinden. Sonra Cingioğlular gelmiş Aksaray’dan. Hamzalar’ın nereden geldiğini bilmiyorum. Dedemin baba tarafı Kadirliler İstanbul’dan gelmiş derler.

  • 31 Mustafa Yol ile yapılan 13.1.1994 tarihli görüşme notlarından.

221994’te 85 yaşında olan Mustafa Yol’da (1325/1909) köyün Hamzalar ya da Himmetoğlu sülalesinden ve köye en once Kibritçiler sülalesinin geldiğini duymuş.31 Sonra Hamza dedesi (büyük dedesi) gelmiş, onun oğlu olan Ümmet, annesi Keziban’i Gelegüle’den almış. Büyük dedesi zamanında köy 8 hane imiş. Mustafa Yol’un baba-dedesi İbiş Onbaşı’dan (Kızıl İbiş) başlayıp torunlarını da saydığımızda 5 kuşak geriye gidebildik, anası hariç yine kadınların adı anımsanmıyor. Mustafa Yol, köyün yoksullarından, çok açlık çektiklerini, seferberlikte 8 yaşında olduğunu, babasının seferberliğe gidip geri gelmediğini, anasının “başka herife kaçtığını,” konu-komşu tarafından bakıldığını anlattı. Toprağı olmadığını, hep “el kapısında” çalıştığını söyledi. Çavdar, arpa, fığ, burçak, zeyrek, ızgın, çedene (hintkeneviri) ve nohut ektiklerini, hep nalik (tahta nalın) giydiklerini, ilk kundurayı 15 yaşında askere gitmeden giydiğini ekledi. Onunla yaptığımız söyleşi Mahmut Makal’ı ilk kez okumak gibiydi.

Yerleşim Tarihçesine Dair Notlar

  • 32 Konyalı (1974: 2021-22) 1970’lerde Fahrettin Koç muhtarlığı döneminde köye geldiğinde bu 2 kilise h (...)

23Kızılkaya’nın sırtını yasladığı kepezde olasılıkla Bizans döneminde de yaşanmış olduğunu kayalara oyulmuş kiliselerin varlığından anlayabiliyoruz. Bugün artık terk edilmiş, ancak 1950-1960’lara dek yaşanmış olan “Seray” denen oyma mağaralar grubunun hangi döneme ait olduğunu, kim/ler tarafından şekillendirildiğini bilemiyoruz. Bu mağara grubu içinde bir kilise ve bezirhane ile Seray’ın batısında Kibritçi Osman Ağa’nın evi denen bir eski kilise daha görülebilmekte.32 Seray dışında daha eskiden kullanılmış, yaşlı kaynak kişilerin kullanıldığını anımsamadıkları bir bezirhane daha var. Kızılkayalılar olasılıkla erken Hıristiyan toplulukların kullandığı oyukları kullandılar, genişlettiler, yerleştiler.

24Kızılkaya köylüleri 1945-1950’lere dek büyük oranda kayalıklara oyulmuş “saydam”larda yaşamaktaydı. Eski köyün yaşama alam bugünkü köyün batısında, deniz seviyesinden 1130-1160 metre, Melendiz suyunun da aktığı ova seviyesinden ise 30-50 metre yukarıdaydı. Mağara ev olarak tanımlanabilecek bu saydamların kimisi bacalı bir ocağa sahip oturma odası/mutfak ile ona açılan ahır, kiler ya da ambar ve samanlıktan oluşuyordu. İlginç olan bacalı ocakların sonraki dönemde yapılan evlerde hiç kullanılmayışı ve bu ocakların kullanımını hatırlayan olmayışıdır. Buna karşın genelde saydamlarda görülen kayaya oyma tandırlar eskinin temel ısınma, pişirme, ekmek yapma araçları olarak herkes tarafından anımsanmakta, bugün de ekmek yapımı için yeni köyde “tandır damı” kullanılmaktadır. Muhtemelen bacalı ocaklar eski bir yerleşimden kalmış, yeni gelenler kendi bildikleri tandırları ve yere oyulmuş sabit mangal olarak kullanılmış olabilecek ocakları eklemişler ve ısınmada da bunları kullanmayı yeğlemişlerdir. Saydamlarda ayrıca kayaya oyulmuş çıra koyma nişlerine, tezgâh çukurlarına, “hamamlık” denen yıkanma yerlerine, hayvan yemliklerine ve ambar bölmelerine de rastlanmaktadır. Saydamlarda ışık ve hava genellikle kapı üstlerine bırakılan bir delikten sağlanmakta ve baca deliği de dışarıya dumanın çıkmasını sağlamaktadır.

  • 33 14.1.1994 Mustafa Sağdıç (H. 1338/1923) ile görüşme, teyp kaydından.

25Tahminen 1930’larda köyün ileri gelen aileleri Demircili ustalara hemen kayalığın önünde, yamaçta kesme taştan iki, bazen üç katlı, düz toprak damlı evler yaptırmaya başladılar. Alt katları kısmen çatma kemerli, üst katları ise iki ya da üç odalı hasır tavan örtülü ve ahşap hatıllı evlerdi. Bunların en görkemlilerinden biri olarak günümüze yarı yıkık ulaşan Şahin Öncel evinde iki kitabe var: doğuya bakan taş odada “Maşallah 936” ve Melendiz’e bakan güney yüzünde 9.6.1955 tarihli. Bu dönemde yapılan evlerin hemen tümünün alt katlarında kısmen kayaya oyulmuş odaları, ambarları vardır. Isınmada soba kullanımı da bu dönemde yaygınlaştı ve tandır damı (ya da hamur çardağı) evden ayrı bir bölüm, kadınların ve çocukların yaşadığı bir oda/çardak olarak inşa edilmeye başladı. At nalı şeklinde ocaklar ev dışında, ev ya da avlu duvarına dayalı bir “ocaklık”ta, su, süt, pekmez vb. kaynatmak için eklendi. Bugün köyün tamamen terk edilmiş bu bölümü “aşağı yüz” olarak anılmakta. Bu dönemde (1945’den sonra) köye Gelveri tarafından çetelerin geldiği, köyün onlara yemek hazırladığı da hatırlanan anılardan.33

261950’den sonra yerleşim daha doğuya, bugün “bağcak” ya da “kaya dibi” denilen ve halen terk edilmiş bölüme yayılmaya başladı. Birbirine bitişik ya da çok yakın iki ya da üç katlı taştan evler inşa edildi. Bunlar da yukarıda anlatılanlarla aynı özellikleri taşımaktaydı. Tek farkları kayalara yaslanmadan durmaları olsa da, alt katlarında saya oyulmuş ambar ya da ahırlara sahiptiler. Yollar dar ve yokuştu, kimi evler damlarından birbirine geçiş sağlanabilecek kadar yakındı. Evlere eklemeler yapıldığı için bazı kör sokaklar/aralıklar oluşmuştu. Kimi evler arasında ahşap köprülerle yol üstünden erişim vardı. Avlu ve bahçe için pek alan yoktu, çok az evin avlusu olduğu, çalılarla çevrelenmiş bir şekilde sebze ya da birkaç meyve ağacı yetiştirildiği söylendi, kimi yaşlılar yazın toprak damlara yeşil soğan ektiklerini anlattılar. Köy meydanı ve bir iki kayadan oyma dükkân, tek katlı, etrafı duvarlarla çevrili avlusu olan ve köyün bugün yıkık olan eski camisi önündeydi. Bu bölümde muhtemelen 1950’lerin sonlarında inşa edilmiş iki çeşme vardı. Çamaşırhane olarak kullanılan yunmalık, Melendiz kıyısında üç tarafı duvarla çevrili ve damı örtülü bir yapıydı. Bugünkü mezarlığın alt tarafında olan ve izi kalmamış olan bu yapıda kazanlarla su ısıtılır, kadınlar ırmak kıyısında tokaçlayarak çamaşırlarını olduğu kadar kendilerini ve çocuklarını da yıkarlardı. Gelveri’de bugün de görülebilen bu yunmalık köyde kadınların toplandığı önemli mekânlardan biriydi.

271940’lardan 1960’lara dek mezarlık ve çamaşırhanenin köyün doğu sınırını çizdiği, köyde hayvan gücüne dayalı bir bezirhane ve bir bulgurhane (Hacı İzzet hayratı) ile Aşıklı Tepe’nin ilerisinde Gelincik Kayası mevkiinde 12 kemerli su ile çalışan bir un değirmeni olduğu bilinmekte. Köyün üçüncü ve genişleyerek bugüne dek ulaşan son evresi 1950’lerin sonları ile 1960’ların başlarında kayalıklardan kopan bazı parçaların evlerin üzerine düşmesiyle başladı. 1950 ortalarından itibaren tarlaların bulunduğu köyün doğusunda tek tük evlerini yapanlar olmuştu, kayalıkların tehlike yaratması bu göçü hızlandırdı. 1963’te İmar ve İskân Bakanlığı Göstük ve Kızılkaya’yı afet bölgesi ilan ederek Göstük köyünü ırmağın karşısına, bugünkü yerine, Kızılkaya’yı da daha doğuya kaydırma kararı aldı. Bugünkü ilkokul ve çevresine 50 adet tek katlı iskân evi yapıldı. İsteyenlere ev yaptırmaları için yardımda bulunuldu. Kızılkayalıardan kimi eski evlerini ambar, samanlık olarak tutup iskân evlerine yerleşirken, kimi de eski evlerinin hatıl, kiriş ve kapılarını söküp doğu kesimde bağımsız, çoğu taştan iki katlı bahçeli evler yaptı. Bu yeni yerleşimde evler eski tekniklerle alt katı kemer damlı, üst katın tavanı hasırlı ahşap hatıllı olsa da hemen tümüne kiremitli çatılar yapıldı ve yine evler güneye baktı. Yeni evlerde de önceleri ev içlerinde tuvalet yapılmadı, bahçe ya da avlunun köşesinde taş ya da ahşaptan küçük bir yapı olarak yer aldı tuvaletler. 1980’lerden sonra yapılan evlerde bile mutfak, banyo ve tuvalet sonradan eklendi ya da uzun süre kullanım dışı kaldı. Sokaklar daha geniş, evler birbirinden görece uzak inşa edildi. Sayın yüzeye yakın olduğu kesimlerde kaya oyularak ambar, samanlık yapıldı. Taş duvarlı avlularda say kazılarak ve toprak taşınarak bahçeler yapıldı. Su kuyusu, sulama havuzu ve dinamo yardımıyla su çeken tulumbalar eklendi. Eve yakın ahır, ağıl (davarlık), ambar (kayıt damı), tandır damı, ocaklıklar yine inşa edildi ve çocuklar evlendirilince yeni odalar eklendi.

28Kızılkaya’da ana yolların asfaltlanması 1970’lerde gerçekleşti ve elektrik 1974’de geldi. Elektriğin gelişiyle televizyon sayısı hizla arttı, su değirmeni de işlevini kaybetti. İçme suyu sistemi 1987’de döşendi ve daha once çeşmelerden sağlanan içme ve kullanma suyu evlere döşenen musluklardan sağlanır oldu. Testi ile ya da bidonlarla önceleri Melendiz’den, daha sonra çeşmelerden su taşıma sorunu ortadan kalktı. 1992’de sadece muhtarın evinde olan köy santraline ait tek telefon, köyün şebekeye bağlanmasıyla birkaç yıl içinde 200’ü aşkın eve yayıldı. Ulaşım ve haberleşmenin artmasıyla geçim ekonomisi pazar ekonomisine ve yurtdışına giden işçilerle dolaylı olarak uluslararası ekonomiye eklemlendi.

29Demirci-Gülağaç yolu bugünkü yerleşmenin neredeyse ortasından geçmekte ve onu ikiye bölmekte. Bu yol üzerinde 1970’lerin başında yapılan cami, ortaokul, kahvehane ve dükkânlar yer almakta. Köy doğuya doğru genişlemesinin yanında Selime eski yolu boyunca güneye doğru da büyüdü ve 1990-1992’de yapılan ikinci cami çevresinde bugün Aşıklı Başı denilen yeni bir mahalle doğdu. Gülağaç ilçesine bağlı olan Kızılkaya, 1990’ların ortalarında 300 hanelik 1300 nüfuslu büyükçe bir köy olarak gelişmesini, büyümesini sürdürmekteydi.

Tarımsal Yapı ve Değişim

  • 34 Hayvan çeşitleri ve sürü kompozisyonları kadar hayvan besleme teknikleri, vb. de değişim gösterdi. (...)

30Bugün Kızılkaya’da tarım tümüyle pazara yönelik olmamakla birlikte kendine yeterli geçimlik de değildir. 1950’lerden sonra özellikle 1960 başlarından itibaren kırsal kesimde traktörlerin kullanılmaya başlamasıyla tarımda, saban, pulluk ve düven gibi tarım aletlerinin, buna paralel olarak hayvancılık tekniklerinin34 giderek terk edildiğini gözlemek mümkün.

  • 35 Kapadokya’da hayvan tersi sadece gübre olarak değil, çeşitli formlarda tezek (kerme, karalı, kerpiç (...)

311990’larda hâlâ yer yer saban, düven kullanımı görülmekteyse de bugün tüm eski araç-gereçler ve çoğu teknikler ortadan kalktı. Mekanize tarımın gerektirdiği, zorladığı bir diğer unsur da eski tahılların, özellikle boylu buğdayların, çavdarların yerini kısa boylu ziraat çeşitlerine bırakmasıydı. Tarım Bakanlığı’nın enstitüleri aracılığıyla yerel çeşitler yerine daha çok ürün veren yeni hibrit türleri önermesi de eski çeşitlerin, özellikle tahıl çeşitlerinin değişiminde önemli rol oynadı. Bu yeni çeşitler sadece kön (hayvan gübresi)35 ile yetişmiyor, çeşitli zirai gübrelere gereksinim duyuyordu; böylece tarımda once tohumlar ve gübreler, sonra ot ilaçları, böcek, süne ilaçları geldi ve dışa bağımlılık arttı. Traktörler de mazot gereksinimini arttırarak geçim ekonomisinin, ürün girdilerinin önemli oranda değişimine yol açtı.

32Geçim ekonomisi, ticaret ve takası da içeren ve büyük oranda yetiştirdiğini tüketen, kendine yetme temeline dayanan bir ekonomiydi. Bunun nasıl mümkün olabildiğini anlayabilmek için 40-50 yıl öncesine ait verileri derlemeye çalıştım. Zaman zaman ekinlerin zarara uğramasıyla yaşanan açlık, kıtlık, yoksulun bahara dek tüm erzakını ve hayvanını besleyecek samanını, yemini tüketip borçlanması, yabani otlarla ve bir avuç bulgurla hazırladıkları “cacık” sayesinde hayatta kalabilmeleri de bu geçim ekonomisinin bir parçasıydı. Tüm yaz aylarının ekinlerin biçilmesi, taşınması, harman edilip işlenmesi, kışa erzak hazırlanması, meyve sebze kurutulması, kışlık gıda, yem, yakacak temini ile geçmesi ve kışların da yeni ekinlerin ekimi, yemeklik beziryağı üretimi, kilerlerin, ambarların sürekli kontrolü ve hayvanların bakımı ile kaygı içinde geçmesi yine bu resmin parçalarıydı.

  • 36 Eski buğday çeşitlerinden ekmeklik kırmızı kamçı ile makarna-eriştelik (durum) şahman en çok ekilen (...)
  • 37 Çavdarın ne denli yaygın ekildiği karar defterlerindeki zarar-ziyan şikayetlerinde sıklıkla karşımı (...)
  • 38 Marianna Yerasimos’un yayınlanmamiış çalışmasında 1900’lerin başlarında henüz yerelması adıyla anıl (...)
  • 39 Kapadokya mutfağında beziryağı kullanımı Rumlar arasında da yaygındır. Gerek M. Yerasimos’un çalışm (...)

3350 yıl once de bugünkü gibi yağmura bağlı kuru tarım uygulanmaktaydı. Beslenme için buğday36 kadar arpa ve çavdar,37 nohut, mercimek, patates ve soğan ekilirdi. Patates tarımının Orta Anadolu’da 100 yıl kadar once başladığı sanılmakta, bu konuda veri yok denecek kadar az.38 Burçak, yonca, fığ gibi yem bitkileri de bugünkünden daha fazla yetiştirilirdi. Bugün çavdar ekimi hemen hiç kalmadığı gibi çedene, zeyrek ve ızgın da artık ekilmiyor. Hint keneviri, gıda ve lifi için ekilirdi, çedene adıyla anılan ve hiç bir alkaloit içermeyen besleyici tohumları kavurga olarak yenir, erkeğinin liflerinden ip yapılır, yaygı, heybe, zahra torbası, kağnı gerisi dokunurdu. Zeyrek ve ızgın da özellikle yağı için yetiştirilirdi, mutfakta kızartmalık yağ ve lambalarda (çıralarda) yakacak olarak kullanılan beziryağı çok önemliydi Orta Anadolu ekonomisi için. Zeyrek yağinda pişirilen Cıvırtma pek çok Aksaraylı’nın özlemle anımsadığı bir yemek türü olarak geçmişte kaldı.39 Keten aynı zamanda liflerinden de yararlanılan bir bitkiydi. Daha çok Rumların içlettiği bezirhanelerde elde edilen bezıryağının küspesi değerli bir yağlı yem olduğu gibi, mandaların, kağnıların yağlanmasını sağlar ve tıbbı olarak da kullanılırdı. Çok önemli işlevleri karşılayan bu iki bitki bugün hemen hemen tüm Anadolu’da ekimi ortadan kalkanlar arasında. Margarinlerin yaygınlaşması, elektriğin gelmesi, tarımdaki mekanizasyonla öküz ve mandalara olan gereksinimin azalması gibi birbirine bağlı pek çok neden var bu ekonominin çöküşünde. Tarımda ve beslenmede önemli değişimler gorüldü son 50 yılda.

  • 40 Makal 1950: 125-126.

34Gıda bahsinde 1950’lere dair en iyi tanıklıklardan birini Mahmut Makal anlatır, sözü ona bırakalım:40

Ögrencilerin evlerinde ne yediklerini araştırdım. İkinci sınıfın neticesini vereceğim. Bu sınıf 31 kişidir. Yoklama ekim, ocak ve nisanda olmak üzere üç defa yapılmıştır. Bu suretle güz, kış, ilkbaharda alınan gıdalar anlaşılır.
9 Ekim Cumartesi, birinci dersten sonra çocuklara sıra ile sordum. Bu sabah 21 kişi hiç bir şey yemeden aç gelmiş, on kişi yavan ekmek dürünüp yemiş. 11 Ekim öğleden sonra: 31 kişi de hep karpuz şalağı ile ekmek yemiş.
İkinci yoklama, 20 Ocak Perşembe günü öğleden sonra: 4 kişi yavan çorba, 6 kişi bulgur pilavı, 16 kişi ekmek gevredip yemiş öğleyin. 4 kişi pilav ısıtıp yemiş, 5 kişi pekmez dürümü. 2’si evde anasını bulamamış, aç gelmiş. 7’si “ne yiyeceğim” diye ağladıktan sonra yavan ekmek yiyip gelmişler. 11 kişi soğan tuzlayıp dürümüşler...
Bahar geldi, katıklar tükendi. Unlar bile tükendi. Gonca Derviş ta şubatta aldı ardını da daha o zamandan biraz un toplandı onun için. Hemen herkesin yediği şimdi sabah cacıklı pilav, öğleyin cacıklı dürüm, akşam cacıklı pilav. Unu olmayan sadece cacık.
1 Nisan sabahı 12 kişi aç, 11 kişi yavan ekmek, 7 kişi cacıklı pilav (1 öğrenci eksik). Öğleden sonra 30 mevcudun hepsi cacıklı dürüm.
Cacık deyince şu iştah verici yoğurtlu salata gelmesin aklınıza. Nerede burada öyle şeyler. Cacık diye burada, karavuluk (karaavluk), mercimek (mercimelek), çıtlık, kuşkuşu, iğnelik, yemlik gibi otlara derler. Kadınlar kızlar, bahar boyunca, akşamlara kadar dere bayır dolaşıp sele ve çantalar dolusu bu otları toplarlar. Tuzlayarak yufka ekmeğe sarılıp dürülerek yenir. Yahut kaynatılarak veryansın edilir kaşıkla.

  • 41 Ertuğ 2000.
  • 42 Evliyâ Çelebi, 17. yüzyılda Erzurum bölgesinde “cacıh” otundan ve Bitlis’te “cacıhlı peynir”den söz (...)
  • 43 Acı tere, kuşkuş ekmeği, hardal otu, kohum otu, yemlik, camak, innelik, marul otu, karaavlık, kazay (...)
  • 44 Aynı ya da benzer otların Kapadokya’da yaşamış olan Rumların beslenmesindeki rolü konusunda mübadel (...)

35Kızılkaya’da 1994-1995’te açlık yoktu, ama ot toplama geleneği41 yoksulundan varsılına köyün bütün kadınları tarafından sürdürülmekteydi. Ekimden mayısa dek hava elverdiğince, kar olduğunda karla kaplı olmayan ırmak, kanal boylarında ve derelerde yetişen otları “dişirip” ot çıkısı içinde her öğün sofraya koyuyordu kadınlar. Bulgurla yapılan sulu cacık yemeği42 de daha seyrek olarak geliyordu sofraya. Kıtlık olmasa da oldukça tekdüze olan ve buğday-bulgur ve bakliyat ağırlıklı beslenmeye çok önemli bir vitamin-mineral desteği sağlamaktaydı otlar.43 Yaprakları yenen kırka yakın otun yanı sıra mantarlar, birkaç yumrulu bitki ve yabani meyveler, yenebildiği saptanan 100 doğal bitkinin yerel halkın beslenmesine katkısını göstermektedir.44

Resim 5

Resim 5

Ot ayıklayan kadınlar

Füsun Ertuğ

36Tarımda rastlanan en önemli değişimlerden biri de 1960 başlarından itibaren yerleşimin yer değişmesine paralel olarak, birbirine bitişik bahçesiz evlerden müstakil ve bahçe içinde evlere geçilmesiyle oldu. Kapadokya’ya özgü kayalık yapıya ve kimi yerde toprak olmamasına karşın setler yapılıp toprakla doldurularak evlerin yakınına bahçeler inşa edildi. Su problemi kuyular açarak ve dinamolarla çözümlendiğinden müstakil bahçeler yapmak, hatta naylon örtü altında kışın bile sebze üretmek mümkün oldu. Eskiden Melendiz suyu kenarında sulanabilen alanlar ile Öz denen kaynak suyun bulunduğu alanda her haneye ait az sayıda meyve ağaçları, bağlar ve sebze ekimine uygun alanlar vardı. “Avar ekme” denilen kümpür (patates) ve soğan ekme martta başlar, köylünün en önemli işlerinden sayılır, öyle ki “bizim avarımız mı var?” deyişi “işimiz gücümüz mü var” anlamında kullanılır. Bugünkü beslenmede bahçelerde yetiştirilen sebzeler ve her hafta kurulan pazardan meyve-sebze alabilme olanağı önemli bir fark yaratmaktadır.

37Anadolu’nun diğer bölgelerinde olduğu gibi Aksaray mutfağında da tahıl, bakliyat ve bu yörede daha yoğun olarak patates gibi bitkisel gıdalar ağırlıktadır. Beslenmenin temel öğesi olan ekmek, başta buğday olmak üzere, arpa, çavdar unundan yapılmakta ve çok çeşitlilik göstermektedir. Buğday unundan ya da geçmişte buğday-çavdar karışımından yapıldığı bilinen yufka, bazlama, tandır çöreği, taş fırın çöreği ile şepe ya da mayalı denilen arpa/buğday karışımından yapılan ekmeklerin yanı sıra, mantı, erişte, börek, katmer, sini, cıvırtma, pilte, bulamaç, tarhana, un çorbası, oğmalı çorba, çalma aşı un kullanılarak yapılan çeşitli gıdalardır. Kaynamış buğdaydan yapılan ve diğer bir temel gıda türünü oluşturan bulgur, pilav, köfte, kısır, herse, düğ, tarhana, dolma, çorba ve cacık yemeklerinde kullanılır. Saydığımız bunca yemek adından da görüldüğü gibi un ve bulgur sofrada en çok yer alan gıdalardır. Buğday ayrıca ütme ya da kavurga olarak yaz-kış tüketilir.

38Yöresel olarak pakla denilen fasulye, nohut, mercimek gibi kuru bakliyat ile patates (kümpür) ve soğan kışın sofralarda ekmeğe-çöreğe katık olur.

39Nohut sadece yemek olarak değil kavurga/leblebi olarak da tüketilir. Mercimekse gerek çorbalarda (örneğin asker çorbası), gerek “mercimek helvası” gibi dürüm arasında da yenir. Lahana, pırasa, ıspanak, kuru kabak yemeği ile sarmalar da kışın arada sofralara gelen sebzelerdi. Yazın ise kabak, domates (firek), biber, pancar, patlıcan (baldırcan), bamya, yer elması (çiğ yenir), mısır bollaşarak sebze yeme oranını arttırır. Yeşil firek yemeği, salatalıktan yapılan tırkıt cacığı, asma filizleriyle yapılan şemik yemeği, kabak çiçeği dolması, çiçek cacığı ile kabak gömmesini anmadan geçmek haksızlık olur.

40Tarımı yapılan meyvelerden çoğu bugün yaz-kış pazarlarda bulunmakla birlikte, kısa bir süre öncesine dek yazdan kurutulmuş elma ve armut kak’ları, kuru kayısı ve üzüm ile pekmez kışlık şeker gereksiniminin yegane kaynaklarıydı. Kavun, karpuz, üzüm, elma, armut, kayısı, ceviz ile daha az miktarda şeftali, kiraz, dut yörede yetiştirilen ve tüketilen diğer meyvelerdir.

41Tarımda Kızılkaya’da görülen değişimlerden biri, doğrudan kullanılmayan şeker pancarının da ekilenlere katılmasıdır. Ancak en azından yegâne bir ürüne yönelik büyük bir değişim yaşanmamış, buğday, arpa, mercimek, nohut gibi temel ürünler sürdürülmüş, sebze, özellikle fasulye, papates ve soğan herkesin ihtiyacı kadar ekilmiş, fazlası takas ya da satış yoluyla değerlendirilmiştir.

Ticaret, Takas ve Κöy içi-Κöy dışı İlişkiler

  • 45 14.8.1994’de Ümmühanı ve Ali Vurgun evinde yapılan söyleşi.

42Eski dönemde yolların durumu ve araçların azlığı göz önüne alındığında köylerle kasabalar ve kentler arasında iletişimin çok fazla olmadığı, köylülerin oldukça izole yaşadığı düşünülebilir. Oysa tamklıklar ticaret ve takasın yanı sıra ziyaretçilerin de hiç de azımsanmayacak boyutlarda olduğunu gösteriyor. Fahrettin Koç’la yapılan bir söyleşiden45 alıntı yaparsak:

Eskiden Kızılkaya’ya gelip kalan çok olurdu. Nevşehir’den, Demirci’den, Gelveri’den Aksaray’a gidenler gelip kalırdı. Odalar han gibi içlerdi. Devlet memurlarının atına, hayvanına da köylünün arpasından ortak toplanır verilirdi. Avanos’tan testi, küp, çömlek getirirlerdi. İçi sirli turşu küpleri Avanos’tan, kırmızı çömlekler Gelveri’den gelirdi. Çömleklerini arpaylan buğdaylan değişirlerdi. Çerçiler, şeker, leblebi, keçiboynuzu, yemiş ya da iğne, iplik, kâğıt getirirlerdi. Eşekçiler, boncuk, iğne-iplik, al boya, yeşil boya getirirdi. Tuz Hacı Bektaş’tan gelirdi. Ben de çok gittim at arabasıyla, sabah çıkılınca ikindiye Tuz köyüne varılır, tuz yüklenir, ertesi gün dönülürdü.

43Deve kervanlarının Aksaray’dan 1950’lere dek tuz getirdiğini, ayrıca Pozantı’dan düven tahtası, kağnı tekeri, kuru erik vb. gibi yüklerle geldiklerini üç ayrı kaynak kişiden duydum. 1905’lere dek deve kervanları gelip geçermiş Kızılkaya’dan. Düven için gereken çam ağacı ve çakmaktaşı Pozantı’dan, eski düvenlerde kullanılan bazalt benzeri “gözlü karataş” Sorsoğur’dan (yeni adı Sofular) gelirmiş. Bunların daha çok tahıllarla takas edildiği söylendi. Çerçiler ve eşekçiler ise şeker, leblebi, iğde ya da boncuklarını, yün, hurda bakır, eski kilim-halı, eski lastik ayakkabı, kuru meyve vb gibi pek çok ürünle takas ederlermiş. 1970’lere dek Yörükler de hayvanlarıyla gelir, yakınlara çadırlarını kurarmış. Bir de kalbur, çinedir yapan çinganlar varmış köye gelip kalan. Şimdilerde yaz aylarında ancıların da kamyonla kovanlarını getirdiğine, bir süre kalarak Kızılkayalılara bal sattıklarına rastladım.

44Görece uzun mesafeli ticaretin yanı sıra yakın köyler arası ya da köy içi takas 1990’larda bile hâlâ yaygındı. Uzunkaya gibi Melendiz’in dağlık köylerinden insanların eşeklerine yükledikleri kuru meyve, tutuşturmalık ot ya da çalı süpürgesi getirerek Kızılkaya’dan patates-soğan aldıklarına 1994-1995 kış aylarında şahit oldum. Ölçü birimi elemede kullanılan kalburdu ve 12 süpürgeye (yazı süpürgesi-Scabiosa argentea) bir kalbur patates ya da soğan, bir eşek yükü tutuşturmalık ota (borcak-Genista sessilifolia) iki kalbur patates-soğan verildi (“denişildi”). Eskiden Uzunkaya, Yuva, Karkın gibi köylerden pelit (meşe palamudu), yaban eriği, alıç; Mahmutlu gibi daha uzak köylerden (15 km’den fazla) elma, armut, mantar, mercimelek (madimak-Polygonum cognatum) getirenler de çok olurmuş. Selime’den bir seyyar satıcı elma, portakal gibi taze meyveler getirir, buğday, arpa ya da çavdarla takas edermiş. Patates soğan ile takasta ölçü kalburla bire birdir denildi.

  • 46 Daha çok sıra, nöbet anlamına kullanılan bu kelime burada imeceyle iş yapma anlamındadır. Bkz. Göme (...)
  • 47 Sirman 1990.

45Köy içinde süt, yumurta, kuru erik, üzüm, kayısı gibi ürünler takas için kullanılırken emek de önemli bir takas aracıdır. Ekmek yapımı, sebze-meyve toplama, tezek yapımı gibi işler için “keşık” denilen bir karşılıklılık ya da takas sistemi geçerlidir.46 Bu imece sisteminin haberleşme, iletişim sağlama, eksik giderme, tarif alıp verme gibi birçok işlevi vardır. Sirman47 da Batı Anadolu’da benzer bir sistemi kaydetmiş, örneğin komşusundan yumurta alan bir kadının bunu onun bahçesinde çalışarak ya da fasulyeyle ödediğine işaret etmiştir.

46Köyden dışarı çıkışta kadınlar erkeklere oranla oldukça dezavantajli durumda. Erkekler genellikle köyden askerlik, lise eğitimi, büyük illerde çalışmak ya da mal satmak için ayrılırken kadınlar arasında köyden hiç çıkmamış olanlara rastlamak mümkündü. Kadınlar genellikle Aksaray’a düğün alışverişi, hastane ve doktor ziyareti ya da kimi bahçe ürünlerini, peynirini satmak için gitmekte. Evden çıkışın ve arkadaşlar, akrabalar ya da komşular arası iletişimin sosyal anlamda kabul gören yollarından biri de ota, birinin ekmeğine yardıma, tarlasına gitmek. Bugün hemen tüm kadınlar en az Aksaray’ı biliyorlarsa da yakın ilçeleri, örneğin Gelveri’yi hiç görmemiş olanların sayısı hayli fazla. Ancak köy içinde olanları en once kadınlar duyar, keşik ve diğer ilişki kanalları, özellikle çocukları aracılığıyla sadece köydeki olaylardan değil, Aksaray pazarına gidenlerden, Ankara’dan köye gelenlerden, vb. haberi once onlar alır. Kadınlar sadece evde yemek yapma, çocuk doğurma, büyütme, hayvanlara, yaşlılara, hastalara bakma gibi işlerle uğraşmaz. Asker uğurlar, hasta ziyaretine gider, düğünlerde yemek yapar, ya da evden çıkamayan birine ot götürürler, gönül alır, ilişki tazeler, eksik giderirler ve tüm bu kanallarla köy içi ilişkilerin sürdürülmesinde, dayanılır hale gelmesinde önemli rol oynarlar.

471960’lardan sonra Almanya, Hollanda, Fransa gibi ülkelere “konuk işçi” olarak giden çok sayıda erkek, daha sonra ailelerini de aldırdı. Bugün emekli olup köye dönenlerin yanı sıra hâlâ bu ülkelerde aileleriyle yaşayan toplam 200 kadar Kızılkayalı var. Rusya, Kazakistan, Libya gibi ülkelerde inşaatlarda çalışmaya giden erkekler ise ailelerine sadece para gönderiyor, ama iş güvencesi olmadığından ailelerini yanlarına almıyorlar.

Tartışma ve Sonuç

  • 48 Kafadar 2009.

48Stefanos Yerasimos için bu yazıyı hazırlarken Kızılkaya’nın ya da herhangi bir köyün kuruluş ve tarım tarihçesi kimi ilgilendirir ki diye sordum kendime. Kendi alanında yetkin bir tarihçi için ve çoğu yazarı ve okuru tarihçi olacak bir anı kitabına yazıyor olmak da eklendi bu kaygılara. Stefanos’un çok hoşgörülü bir insan olduğunu bilmek kadar Cemal Kafadar’ın yakınlarda okuduğum kitabı da yüreklendirdi beni. Önsözünde Kafadar şöyle demiş “Aradaki fark belirsizdir, ama benim için önemlidir: Tarih yok olanla değil, bir zamanlar var olanla ilgilidir.”48 Öyleyse, bir zamanlar Kızılkaya köyünü kimlerin kurduğu, köyün nasıl büyüyüp değiştiği, kadını erkeğiyle nasıl yaşadıkları, neler yedikleri, neler topladıkları, takas ettikleri, nerelerden neler aldıkları da belki birkaç tarihçiyi ilgilendirir. Sadece sözel çalışmalara dayanarak “sözlü tarih sınırı” olduğunu sandığım 150-200 yıldan geriye gidilip gidilemediği konusunu da eminim başka çalışmalar aydınlatacaktır.

49Anadolu’da yaklaşık 10.000 yıl once (Neolitik dönemde) bitkileri “evcilleştiren” ve avcı toplayıcı bir yaşamdan toprağa, köye bağımlı olmayı seçen insanlar bu riskli uğraşta (kıtlık, dolu, çekirgeler, çeteler ve her türlü haşeratı unutmamak gerek) çevrede var olan tüm unsurlardan yararlanmıştı. Kızılkayalılar binlerce yıl sonra bile bu mirasın bazı öğelerini sürdürmekteydi. Toplayıcılığı, avcılığı devam ettirerek risk unsurlarını azaltmayı, ticaret ve takasla kendisinde olmayanları temin etmeyi başarmış ve azla yetinerek, gereksinimlerinin çoğunu kendi üreterek, tüm kaynakları değerlendirerek yaşamı sürdürmeye çalışmışlardı. Çevrelerindeki doğadan, bitkilerden, hayvanlardan, topraktan, sudan nasıl yararlandıklarını, nasıl gözlediklerini görmek büyük bir kazançtı. Çok değil, yüz yıl once Melendiz suyu içme, yıkanma ve çamaşır suyu olarak kullanıldığı gibi, bahçeleri suluyor, su değirmenini döndürerek tüm köyün ununu öğütüyor, hayvanların su ihtiyacını karşılıyor ve balık sağlıyordu. Sadece Kızılkaya için değil tüm komşu köyler, Selime, Göstük, Gücünkaya ve diğerleri için de geçerliydi bu. Irmak kıyılarından toplanan otlar gıda, kıyıda yetiştirilen söğüt ve kavaklar yakacak ve inşaat hammaddesi için olduğu kadar sepet, küfe, keletir yapımında da önemliydi. Hasırlar için de yine ırmak boyunda yetişen hasır, kofa otları kullanılıyor, çatı örtüsü, yer yaygısı oluyordu. Tarlalarında yetiştirdikleri ürünler sadece gıda değil, yağ, ilaç, yem, lif ve boya olarak da kullanılıyordu. Hint keneviri ve ketenin yanı sıra hayvan yünleri de eğriliyor, giysi, torba, kilim, halı gibi yaygılar dokunuyordu köylerde. Yünden keçe yapılıyor, postlar namazlık ya da örtü olarak kullanılıyordu. Evlerin inşasında kullanılan ağaç ve taş malzeme de yereldi ve çamur harcı ile çatıyı örten kıraç toprak sağlandığında iş, emeğe kalıyordu. Bir tek buğdaydan un, ekmek, bulgur, şepe, börek, çörek, çorba, aşir aşı (aşure) ve daha onlarca yemek üretmek, ayrıca bu beslenmeyi dengeleyecek otları tanımak, toplayıp getirmek, yıkamak, sunmak da kadına aitti. Kısacası köyde geçim ekonomisi dışa bağımlılığını en aza indirerek, çay, tuz, şeker, kibrit gibi ihtiyaçlar dışında beslenmesini, tedavisini, yaşamı sürdürmeyi başarıyordu. Bunları söylerken Mahmut Makal’dan alıntıları unutmamak gerek, bu herkes için büyük özverilerle gerçekleşiyordu. Kadınlar ve erkekler çok ağır koşullarda, sürekli yarın kaygısıyla yaşıyor, ağır hastalıklar tedavi edilemiyor, insanlar genç yaşta ölüp gidiyordu. Çocuk ölümleri, eğitim eksikliği, kavgalar, cinayetler, kaçırmalar eksik değildi elbet. Ancak beklentiler ve olanaklar sınırlı olduğunda yaşanabilecek, yaşanması çok zor ve ağır bedelleri olan bir sürdürülebilirlikti bu. Yüzyıllar boyu sürüp giden bir ekonomik sistemin nasıl yürütülebildiğine ilişkin anılar derledim ben, belgelemeye, anlamaya, aydınlatmaya çalıştım. Ötesi tarihçilerin işi.

Bibliographie

Kaynakça

Bozis, S. 2004 Kapadokya Lezzeti: Kapadokyalı Rumların Yemek Kültürü, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.

Ertuğ, F. 1998 “Anadolu’nun Önemli Yağ Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgın/Eruca.” Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi (TÜBA-AR) 1: 113-127.

Ertuğ, F. 2000 “An Ethnobotanical Study in Central Anatolia (Turkey).” Economic Botany Journal 54/2: 155-182.

Ertuğ, F. 2003 “Wild Plant Gathering in a Greek Village: Misti in Cappadocia.” Archaeological Essays in Honour of Homo Amatus: Güven Arsebük için Armağan Yazılar, M. Özbaşaran, O. Tanındı ve A. Boratav (ed.), s. 105-120, Ege Yayıncılık, İstanbul.

Ertuğ-Yaraş, F. 1997. An Ethnoarchaeological Study of Subsistence and Plant Gathering in Central Anatolia. Yayınlanmamış doktora tezi, Washington Üniversitesi, St. Louis.

Evliyâ Çelebi 1999 Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 2. Kitap, S.A. Kahraman, Z. Kurşun ve Y. Dağlı (Ed.), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

Evliyâ Çelebi 2001 Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 4. Kitap, Y. Dağlı, S.A. Kahraman (Ed.). Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

Faroqhi, S. 1993 Osmanlı’da Kentler ve Kentliler: Kent Mekanında Ticaret, Zanaat ve Gıda Üretimi 1550-1650, çeviren: Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.

Gömeç, S. 2002 Keşik Kelimesi, Prof. Dr. Mehmet Saray’a Armağan, Türk Dünyasına Bakışlar, İstanbul
www.ergenekun.com/KEŞİK.doc.

Jennings, R.C. 1978 “Sakaltutan four centuries ago.” Int. Jour. of Middle Eastern Studies 9:89-98.

Kafadar, C. 2009 Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken: Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun, Metis Yayınları, İstanbul

Konyalı, İ.H. 1974 Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi, 3 cilt, Fatih Yayınevi Matbaası, İstanbul.

Kostakis, T.P. 1977 Kωστάxηç, Θαvάσηç. To Mιστi τηç Καππαδαxiαç. (Kapadokya’daki Misti), The Academia of Athens, Atina.

Makal, M. 1950 Bizim Köy: Bir Köy öğretmeninin notları, Varlık Yayınları, İstanbul.

Makal, M. 1963 Un village anatolien, Plon, Paris.

Özbay, F. 1984 “Kırsal Kesimde Toplumsal ve Ekonomik Yapı Değişmelerinin Ailenin İşlevlerine Yansıması.” Türkiye’de Ailenin Değişimi - Toplumbilimsel İncelemeler. Türk Sosyal Bilimler Demeği Yayını. Ankara.

Paylan, M. 1994 Kιzιlkaya Köyü (Gülağaç- Aksaray) Üzerine Monografık bir Araştırma, Fırat Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Yayınlanmamış Bitirme Ödeví, Yöneten Halil Narman, Elaziğ.

Sirman, N. A. 1990 “Köy Ünitesinin Tanımlanması.” Toplum ve Bilim 48/49: 95-102.

Stirling, P. 1965 Turkish Village. Weidenfeld and Nicolson, Londra.

Üçer, M. ve H.S. Ertekin Akkaya, 2008, Göldağı’nın Güldestesi Arapgir: Mutfağı, gelenek görenekleri ve sözlü kültürü, Sivas.

Yerasimos, M. (baskıda) Rum Mübadillere Göre 1880-1924 Arasında Kapadokya’da Ekonomik Yapı ve Beslenme Alışkanlıkları.

Annexes

Ek 1.

Tablo I. Kızılkaya’da Sülalelere göre soyadı ve kişi sayıları

Sülale adı

Sülaleye ait soyadı sayısı

Kişi sayısı

Abdülkadiroğlu

6

285

Abbasoğlu

8

161

Aşıkhasanoğlu

7

175

Bektaşoğlu

1

4

Cingioğlu

6

195

Deliosmanoğlu

1

43

Emiroğlu

1

23

Emrullahoğlu

3

52

Hacıhaliloğlu

1

32

Hamzaoğlu

1

21

Halilçavuşoğlu

1

66

Himmetoğlu

6

123

İbişoğlu

6

99

Köseahmetoğlu

1

19

Karunoğlu

1

16

Ömeroğlu

7

163

Sabıroğlu

1

2

Solakoğlu

1

7

Sorsofuluoğlu

1

25

Süleymanpaşaoğlu

1

53

Tataroğlu

2

37

Tirikömeroğlu

1

34

Topalömeroğlu

1

23

Türkmenoğlu

4

149

Yaprakçıoğlu

1

18

Yörükoğlu

9

302

Zeyneoloğlu

1

33

Toplam sülale 27

= 80 soyadı

= 2160 kişi

Kaynak: Ertuğ-Yaraş, F. 1997

Notes

1 Ertuğ-Yaraş 1997.

2 Köy karar defterlerinin varlığı konusunda beni aydınlatan Konyalı oldu. Gelveri tarihini anlatırken (Konyalı 1974:1939-43) Belediye arşivinde bulduğu karar defterinden de bahsetmekteydi.

3 Stirling 1965.

4 Jennings 1978.

5 Konyalı 1974.

6 Erişebildiğim en eski karar defteri 4.3.1955’den 10.07.1975’e dek 83 karar, ikinci defter 24.1.1964 ile 20.12.1968 arasında 38 ve üçüncü defter ise 3.1.1969’dan 25.5.1989’a 189 karar içermekteydi.

7 İlk defter 7.5.1937-9.5.1949 arasında 48; ikincisi 11.11.1949-10.3.1965 arasında 140, üçüncüsü 26.6.1965-4.5.1976 arasında 98, dördüncüsü 4.6.1976-14.11.1984 arasında 98, beşincisi 10.8.1984-12.11.1985 arasında 16 ve altıncı defter 27.1.1986-29.3.1994 arasında 125 evlilik kaydını kapsamaktaydı. Bir kayıt çizilerek iptal edilmişti.

8 Ertuğ 1998.

9 Makal 1950.

10 Makal 1963.

11 Yayınlar ve güncel ek bilgiler için bkz. www.asiklihoyuk.org.

12 Konyalı 1974: 569: Hicri 902/Miladi 1514 Karaman eyaleti, Aksaray kazası defteri no. 40: 841-42, BOA.

13 Konyalı 1974: 499, 510, 512, 521, 523, 530, 540.

14 Konyalı 1974: 521-547: 1500-1501 tarihli bir başka defterde (defter no. 255, yeni. 565. Kadim Kayıtlar Arşivi, Ankara) de tüm çevre köyler sayılmakta.

15 Konyalı 1974: 606: BOA no 455, s. 566 Konyalı (s.627, 781) yine Kanuni dönemine ait BOA 387 no ile kayıtlı bir defterde Aksaray Livası’nın anlatıldığını yazıyor, ancak ayrıntı vermemiş.

16 Bekir nahiyesi Bekr/Bekarlar olmuştur, bugün Niğde’ye bağlı bir ilçedir.

17 Prof. Dr. Nejat Göyünç, Konyalı’da adı geçen belgeleri okuyarak ek bilgiler sağlamış, Engin Akarlı da bu eskiyazı notları günümüz Türkçesi’ne çevirmiş ve açıklamıştı. Her iki değerli tarihçiye de burada teşekkürü borç bilirim.

18 Konyalı 1974: 852, defter no 599: timarların kayıtlı olduğu Ruznamçe defteri.

19 Konyalı 1974: 103: İlk kez 26. salnamede Nigde sancağının tüm kaza, nahiye ve köylerí belirtildiği belirtiliyor. İlki 1868 de Sultan Abdülaziz döneminde yayınlanan bu salnameler tarımsal ürünler açısından çok iyi bir kaynak olabilir, ancak köy bazında değil, sancak bazında bilgi vermekte.

20 Faroqhi 1993: Akdağ’ın Celali İsyanları (1963) konulu eserine de değinmektedir.

21 Faroqhi 1993: 337.

22 Fahrettin Koç’la 16.8.1994’te yapılan söyleşiden alıntı.

23 Sülalelere göre nüfusun dökümünü içeren tablo Ek 1’de.

24 Özbay 1984: 58.

25 Paylan 1994.

26 Bu soy ağaçlarının uygun bir programla bilgisayara aktarımı ve ortak bir tabloya dönüştürülmesi durumunda, aileler arası ilişkiler, paralel kuşaklar, vb. konularda derinlemesine analizler yapma olanağı çıkacaktır. Bu alanda deneyimli araştırmacılarla verileri paylaşmaya hazırım.

27 1939-43, 1945-48 ve 1968-71 yılları arasında dört dönem muhtarlık yapmış.

28 Bu konuya dikkatimi çeken Prof. Ferhunde Özbay’a teşekkür borçluyum.

29 Sami Yalvaç teyp kaydı-16.1.1994 tarihli görüşmeden.

30 Dedeoğlu sülalesi nüfus kayıtlarında görülemedi. Burada geçen Dedeağa deyişi hem kabile adına hem büyük dede anlamına olabilir.

31 Mustafa Yol ile yapılan 13.1.1994 tarihli görüşme notlarından.

32 Konyalı (1974: 2021-22) 1970’lerde Fahrettin Koç muhtarlığı döneminde köye geldiğinde bu 2 kilise harabesini gezmiş. Kızılkaya’yı 235 evi, 1150 nüfusu, 500 sığırı, 150 mandası olan 200 yıllık bir köy olarak kaydetmiş.

33 14.1.1994 Mustafa Sağdıç (H. 1338/1923) ile görüşme, teyp kaydından.

34 Hayvan çeşitleri ve sürü kompozisyonları kadar hayvan besleme teknikleri, vb. de değişim gösterdi. Koşum hayvanları olarak öküz ve mandalar, binek hayvanı atlar ve giderek yük taşımada kullanılan eşekler azaldı. Yabancı ırk besi ve süt inekleri köy sürüsüne katılmaz oldu. Keçi terkedildi, koyun sayısı azaldı. Besicilikte hazır yemler kullanılmaya başlandı.

35 Kapadokya’da hayvan tersi sadece gübre olarak değil, çeşitli formlarda tezek (kerme, karalı, kerpiç, kığ, sarma, yaban tezeği, yapma) olarak da önemliydi, o nedenle tarlaya verilen miktar hep sınırlıydı. Ancak güvercin gübresi, özellikle patates soğan ve bağlar için oldukça çok kullanılırdı.

36 Eski buğday çeşitlerinden ekmeklik kırmızı kamçı ile makarna-eriştelik (durum) şahman en çok ekilenler imiş.

37 Çavdarın ne denli yaygın ekildiği karar defterlerindeki zarar-ziyan şikayetlerinde sıklıkla karşımıza çıkmaktadır.

38 Marianna Yerasimos’un yayınlanmamiış çalışmasında 1900’lerin başlarında henüz yerelması adıyla anılan patates ekimine başlandığı, ancak çok yaygın olmadığı görülmektedir. Üçer-Ertekin Akkaya (2008: 42) Sivas vilayetinde patates ziraatinin 1882-1885 yıllarında Sivas valisi olan Halil Rifat Paşa’nın tembihnamelerinden sonra fazlalaştığına değinir.

39 Kapadokya mutfağında beziryağı kullanımı Rumlar arasında da yaygındır. Gerek M. Yerasimos’un çalışması, gerekse Sula Bozis (1974) derlemesinde sıklıkla geçer.

40 Makal 1950: 125-126.

41 Ertuğ 2000.

42 Evliyâ Çelebi, 17. yüzyılda Erzurum bölgesinde “cacıh” otundan ve Bitlis’te “cacıhlı peynir”den söz eder, belki bu da bir genellemedir, aynı Demirci’de tüm otlara cacık dendiği gibi. Evliyâ Çelebi 1999: 109; Evliyâ Çelebi 2001: 51, 82.

43 Acı tere, kuşkuş ekmeği, hardal otu, kohum otu, yemlik, camak, innelik, marul otu, karaavlık, kazayağı, tekercik ve çıtlık gibi sıklıkla yenilen 12 otun Hacettepe Üniversitesi Gıda Mühendisliği Bölümü’nde yapılan analizlerinde tüm otların ham protein değerlerinin çok yüksek olduğu bunun yanı sıra kalsiyum, magnezyum, sodyum, potasyum, demir ve fosfat mineralleri yönünden farklı bileşimlerde zengin oldukları saptandı. Bkz. Ertuğ-Yaraş 1997 ve Ertuğ 2000.

44 Aynı ya da benzer otların Kapadokya’da yaşamış olan Rumların beslenmesindeki rolü konusunda mübadele sonrası tanıklıklara dayanan Kostakis’e ve bu kaynaktan yararlanarak, karşılaştırarak yazdığım Misti yazısına (Ertuğ 2003) bakılabilir.

45 14.8.1994’de Ümmühanı ve Ali Vurgun evinde yapılan söyleşi.

46 Daha çok sıra, nöbet anlamına kullanılan bu kelime burada imeceyle iş yapma anlamındadır. Bkz. Gömeç 2002.

47 Sirman 1990.

48 Kafadar 2009.

Table des illustrations

Titre Resim 1
Légende Kızılkaya eski köy yerleşimi ve kayalıklar
Crédits Füsun Ertuğ
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1930/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 128k
Titre Resim 2
Légende Evlenme defterinden 1962 yılına ait bir kayıt
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1930/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 16k
Titre Resim 3
Légende Evlenme defterinden bir ayrıntı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1930/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 60k
Titre Resim 4
Légende Fahrettin Koç (1995)
Crédits Füsun Ertuğ
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1930/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 40k
Titre Resim 5
Légende Ot ayıklayan kadınlar
Crédits Füsun Ertuğ
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1930/img-5.jpg
Fichier image/jpeg, 96k
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1930/img-6.jpg
Fichier image/jpeg, 144k

Auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search