Version classiqueVersion mobile

Harp ve Sulh

 | 
Dejanirah Couto

Kentsel Diplomasi, İstanbul İmajının yeni Elçileri

Nora Şeni

Texte intégral

1İstanbul’un 2010 yılında Avrupa’nın Kültür Başkenti seçilmiş olmasını Türk işadamları elit kesiminin yıllardır yürütmekte olduğu diplomatik/kentsel stratejinin bir ürünü olarak da okumak gerek. Bu iki yönlü stratejiyi şöyle açıklamak mümkün:

2A) Kültürü ve çağdaş sanatı işlevselleştirerek İstanbul’un kentsel dönüşümünü sağlamak;

3B) Bu kenti global dünyanın bir metropolü olarak sunmak, çekiciliğini artırmak üzere muhayyelelerde yer etmiş eski Osmanlı başkentinin Avrupai imajını, kozmopolit ve dinamik karakterini, sanatsal avangard etkilere ayak uydurabilir gözüken yapısını neredeyse diplomatik bir strateji çerçevesinde öne çıkartarak Türkiye’nin geri kalanından ayırdetmek. Peki, İstanbul’un ve dolayısıyla Türkiye’nin imajını uluslararası arenada yeniden sahneleyen, yeniden “pazarlayan” bu hareketin niteliği nedir ve aktörleri kimlerdir? Bu hareket bir devlet, bir belediye, bir parti politikası mıdır, yoksa özel kişilerin izlediği davranış modellerinin kesiştiği noktada oluşan ortak bir çizgi midir? Yirmiyi aşkın yıldır İstanbul’un kültürel ve mekânsal peysajını değiştirmekte olan dinamiğe, aktörlerine nasıl yaklaşmak gerekir, yeni bir kültürel altyapıyla ortaya çıkmakta olan kenti nasıl tanımlamak gerekir?

4Bu yazı, bu soruları ve açtıkları alanları göz önünde tutarak, söz konusu hareketin kentsel/mekânsal çehresi kadar diplomatik yüzünü de irdeleyecek. Aktörlerin insiyatifleri bu iki sahnede de etkilidir. Peki mekânın ve kentin değerlendirilmesinde “kültürel” olgunun önde gelen araçlardan biri olarak yerleşmesiyle kente “çekicilik katan” kültürel kurumları ve etkinlikleri hayata geçirenlerle, İstanbul’un uluslararası sahnede Batı dünyasının bir metropolü olarak var olmasını sağlayan, metropoller arası rekabette Türkiye’nin vitrini olan kültürel bir İstanbul yarıştıranlar aynı kişiler midir? Bunlar ve ortakları hangi mantıklarla hareket etmektedirler? Sözkonusu “kentsel çekiciliği” ne gibi ögeler oluşturmaktadır?

5Son yirmi yılda İstanbul’da uluslararası standartlara uygun yirmi kadar yeni müze kuruldu. Bunların ortak özelliği hepsinin özel şahısların insiyatif ve imkânlarıyla, iş dünyasının önde gelen ailelerinin iradesiyle kurulmuş olmaları. Bu müzelerden ilki Sadberk Hanım Müzesidir (1980). Sonradan sırasıyla Sabancı Müzesi (2002), İstanbul Modern (2004), Pera Müzesi (2005), Rezan Has Müzesi (2006), Santralistanbul (2007), kuruldu. 2008’de ise Elgiz ailesi sahip olduğu galeriden sonra, ismini taşıyan müzeyi kurdu. Bunun yanı sıra yıldan yila tekrarlanan kültürel etkinlikleri de saymak mümkündür; mesela Uluslararası İstanbul Bienali 2011’de 12. etkinliğini gerçekleştirecek, Uluslararası İstanbul Film Festivali ise 30. yılına basacak. İstanbul Jazz festivali 1986’dan beri her yıl dünya jazz severlerini İstanbul’a çekiyor. Bu gelişimin ilk dürtüsünü verenler ve gerçekleştirenler özel sektöre mensuptur. İşadamları, Türk ekonomik dünyasının zengin aileleri bugün müze kurma ve sanat koleksiyonları oluşturma konusunda rekabet halindeler, yarışıyorlar. Onları harekete geçiren dürtüler hangi mantıklara uymaktadr?

  • 1 C. Landry, The Art of City-Making, Londra, Earthscan, 2006, s. 176.
  • 2 Bkz. F. Bianchini, M. Parkinson (der.), Cultural, policies and urban Regeneration; the West Europea (...)

6Konuya kentsel/mekânsal açıdan yaklaşarak girelim: Kültürel donanımın kentsel mekân değerinin artırılması için önemli bir araç olarak benimsenmesinden beri, yani 1990’lardan bu yana, müze yeni bir kentsel dönüşüm paradigmasının merkezi haline geldi. Bu yeni paradigma, müzenin yanı sıra kentsel bir projenin, bu projede rol alacak ünlü bir mimarın ve bir de koleksiyonunu bağışlayacak bir sanatseverin varlığını gerekli kılıyor. Özel ya da kamusal bir müze kurmak gibi kalıcı eylemler kadar, dönemsel olarak ya da bir defalığına organize edilen festivaller, bienaller gibi “kentsel ritüeller”1 haline gelen tüm etkinliklerin toplamı olan kültürel ve sanatsal girişimlerin mekânsal etkilerini analiz eden bir de literatür gelişti.2

  • 3 Emmanuel Négrier, Laura Michel, Dorothée Yaouanc (der.), Une politique culturelle privée en France  (...)

7Ne var ki bu gelişme, bu süreçte ortaya çıkan işadamı/koleksiyoncu/bağışçı/müze kurucusu gibi özel aktörlerin hangi mantıklara göre davrandıklarını açıklayabilecek yeni çözümleyici yaklaşımların oluşmasına neden olmadı.3 Aslında bu aktörü tanımlamak, bir ideal-tip oluşturmak ve toplumsal rolünün dönüşümünü betimleyebilmek için onu tarihsel süreç içerisinde konumlandırmak gerekir. Söz konusu aktör tipi sadece bugüne mi aittir? Eğer öyleyse, neden şimdi ortaya çıkmıştır? Yoksa, 19. yüzyıl sonundaki “filantrop” ve “mesen” elit tipinin yeniden ortaya çıkışı midir? Bu elitler, tıpkı Henri Cernuschi (1821-1896), Moïse de Camondo (1860-1935) ya da Édouard André (1833-1894), Nélie Jacquemart (1814-1912) gibi, sanat eserleri ve resimlerin koleksiyonunu yapıyor, onları bu amaca uygun biçimde yaptırdıkları malikanelerine yerleştiriyor ve nihayet hepsini, bir müzede toplanmak üzere devlete bırakıyorlardı. Sanat/mekân ya da kültür/şehir ara-kesitlerinin bu önemli figürüne dair bugün ne söylenebilir? Bu aktörden metropollerin kültürel sahnesindeki yerini sürdürmesi ve sağlamlaştırması mi beklenmelidir? Bu rol kentsel mantıkları kuvvetli bir biçimde etkileyecek, yönlendirecek midir? Bunlar kültürel politikaların özelleştirilmesiyle ilgili telaffuz edilmeyen sorgulamalardır. Karşımıza çıkan bir diğer soru da şudur: Özel sektörün, mesenlerin kültürel ve sanatsal inisiyatiflerinin önemli olduğu bağlamlarda “genel menfaat, ortak çıkar” nasıl ve kim tarafından tanımlanmaktadır?

8Bu yazı birer ideal-tip olarak yaklaşılan bu aktörlerden biri olan “işadamı/koleksiyoncu/bağışçı/müze kurucusu” tipi üzerine düşünme girişimidir. Burada bu aktörü yönlendiren saikler ve mantık belirlenmeye, gerçekleştirdiği faaliyetlerin İstanbul kentsel yapısı üzerine etkileri tahlil edilmeye çalışılacaktır.

9Müzeyi yeni şehircilik eyleminin merkezi unsurlarından biri olarak ele alan paradigmanın gelişmesine koşut olarak Fransa’da ve dünyada yepyeni bir yazın gelişti ve kültürel ve sanatsal girişimlerin “kentsel ritüel” olarak çözümlemesine girişti. Fransa’da akademik araştırmalar daha çok kamusal politikalara öncelik tanımakta, özel girişimlere nadiren ilgi göstermektedir. Yapılan çözümlemeler neredeyse sadece kamusal aktörlerin stratejilerini gün ışığına çıkarmakta. Oysa, müze kurma ya da festival organize etme işine girişen özel aktörler ya da en azından kâr amacı gütmeyen vakıflar da vardır.

  • 4 Louis Gabriel Clayeux “tablo taciri Aimé Maeght’ın” akıl hocasıdır. Marcel Brient’ı çağdaş sanatla (...)

10Mekâna dair soruları ele alan kavramsal/analitik çerçeve Louvre Müzesinin Lens şehrinde (le Louvre-Lens) ya da Pompidou Kültür Merkezinin Metz’de şube açmalarına açıklık getirebilmekteyse de, örneğin Paris’te Bastille Meydanı’na yakın bir yerde bulunan Maison Rouge Fondation Antoine de Galbert ya da Montreuil’de, kamudan hiç destek almadan, bir başına l’Espace Louis Clayeux merkezini oluşturan, orada kendi koleksiyonunu sergilemek isteyen, kendi kendini yetiştirmiş ve uzun vadede girişimini bir belediye müzesine dönüştürmek isteyen Marcel Brient’ın macerası hakkında fazla işe yaramamaktadır.4

  • 5 Bernard Arnault’nun mimar Frank Gehry’ye sipariş ettiği, Paris’teki Acclimatation Bahçesi’nin yakın (...)
  • 6 Bkz. Les donateurs du Louvre, RMN, Paris, 1992 ; Véronique Long, Mécènes des deux mondes ; les coll (...)

11Demek ki, Fransa söz konusu olduğunda 19. yüzyılda karşımıza çıkan ve sanat eserleri biriktiren işadamı/koleksiyoncu/bağışçı/müze kurucusu yaratıcılara benzeyen aktörleri analiz etmeye yarayan araçlardan yoksunuz. Oysa, François Pinault ya da Bernard Arnault5 gibi kişiler, Édouard André ya da Henri Cernuschi’nin 19. yüzyıl sanatında oynadıkları rolün izini günümüzde sürmekte değiller midir?6 Kuşkusuz konu Türkiye olunca, bu figürün yeniden değil, ilk kez ortaya çıkmasından söz edilmelidir. Gerçekten de, Osman Hamdi’ye, sosyal bir öncü olarak sanat eserleri toplama ve bağışlama dürtüsüne uygun davranan bir işadamı gözüyle bakmak mümkün değildir. İlerleyen satırlarda, işadamı/koleksiyoncu/bağışçı/müze kurucusu aktör üzerine düşündüğümüzde Osman Hamdi’nin nasıl bu ideal-tipe uygun olmadığı anlaşılacak.

  • 7 S. Yardımcı, Kentsel Değişim ve Festivalizm: Küreselleşen İstanbul’da Bienal, İletişim, İstanbul, 2 (...)
  • 8 Vasıf Kortun ile haftalık Şalom dergisinde 5 Nisan 2006’da yapılan görüşme. Bu görüşmede Vasıf Kort (...)
  • 9 2013 yıl için bu alanda yarışan yedi şehir var: Lyon, Marsilya, Bordeaux, Nice, Saint-Étienne, Stra (...)

12Bunun için, Seine kıyılarını ve 19. yüzyılı bir yana bırakıp rotamızı İstanbul şehrine çevireceğiz, benimsediğimiz yaklaşım da bugünün tarihini yazma çabası olacak. Gerçekten de, İstanbul yirmi yıldan beri uluslararası kültürel olaylar alanında şaşırtıcı bir canlılık sergilemektedir;7 bunun başını hızla gelişen, “kâr amacı gütmeyen” bir sektör çekiyor. Türkiye’de 1980’li yıllara kadar eylem tekeli Kültür Bakanlığı’na aitti. Oysa, 2005’te düzenlenen 9. İstanbul Bienalinin baş küratörü olan ve aynı yıl New York’ta yayınlanan Art and Auction dergisinin yılın en başarılı yüz kişisinden biri olarak seçtiği Vasıf Kortun’un da dediği gibi, “Türkiye devletinin yirmi beş yıldan bu yana sanatla (üretimiyle, sergilenmesiyle) bir ilişkisi kalmamıştır ve İstanbul’un sanatsal evrendeki canlılığı tümüyle bağımsızların eseridir.”8 Devletin bu geri çekilişinden beri özel vakıflar ve yükselen yeni aileler, ülkenin olmasa da, en azından İstanbul’un sanat ve kültür manzarasını dönüştürmüşlerdir. Bu dinamizmde mutlaka şehrin 2010 yılı için “Avrupa Kültür Başkenti” olarak seçilmesinin de bir payı vardır.9

  • 10 Charles Fourier, La Fausse Industrie morcelée, répugnante, mensongère, et l’antidote, l’industrie c (...)

13Geçerken, 1836’da Charles Fourier adlı bir seyyahın Konstantinopolis’i “dünya başkenti,” “dünyanın olası birleşik hükümetinin merkezi”10 olarak gördüğünü hatırlatmakta yarar olabilir. Ama bu öykünün, Osmanlı başkentinin Batılı muhayyelesine büyüleyici ve ele avuca sığmaz bir nesne gibi göründüğü başka bir çağa ait olduğu da vurgulanmalı.

14Ele aldığımız dönemde bizi ilgilendiren soruyla ilgili olarak İstanbul’u örnek vaka haline getiren bir özelliğinden söz edilmeli: Mesen/koleksiyoncu/bağışçı olmadan önce sözü edilen işadamlarının hepsi, kendi adlarını taşıyan üniversiteler kurdular. Esas olarak 1990’lı yıllarda gündeme gelen bu “üniversite kurma” evresinin ardından aynı aileler 2000’li yıllarda “müze kurma” dönemini başlattılar.

15İstanbul’da kültürel sahnede öne çıkan üç aile vardır; Koç, Sabancı ve Eczacıbaşı aileleri. Son zamanlarda bu çevrenin dışından gelen (outsider) ve aynı profile sahip olmayan biri daha bu üç hanedana katıldı ve yenilikçilik ve yaratıcılık yönünden onların ötesine geçti. Oğuz Özerden ve ortakları, birlikte Bilgi Üniversitesini ve Santralistanbul kültür merkezini kuran entelejensiyanın parçasıdırlar. İlk iki ailenin servetleri İkinci Dünya Savaşından sonra yaşanan ekonomik kalkınma sürecinde oluştu; ithal ikamesi denilen politikadan yararlanan otomobil, beyaz eşya ve tekstil sanayilerinde yoğunlaştılar. Eczacıbaşı ailesine gelince, onlar servetlerini 20. yüzyılın başında ilaç sanayiinde uzmanlaşarak edindiler. Her üç hanedan da altmışlı yıllardan itibaren faaliyet alanlarını çok çeşitlendirdi. Bugün dünyanın en önde gelen zenginleri arasında yer almaktalar. 2000 yılından sonra her üç aile de İstanbul’da bir çağdaş sanat müzesi kurdu. Bu “mesenlik” evresinden önce, her üçü de bir “filantropi” evresinden geçmişti; bu evrede öncelikle eğitim, kısmen de sağlık alanlarında yardımseverlik faaliyetlerinde bulundular.

  • 11 Deyim Catherine Duprat’nındır, Le Temps des philanthropes. La philanthropie parisienne des Lumières (...)
  • 12 Müslümanlıktaki yardım yükümlülüklerinin tümü.
  • 13 Yahudilikteki yardım yükümlülüğü.
  • 14 Bkz. N. Şeni, Philanthropes et Mécènes dans la ville ; pour une politique culturelle contemporaine, (...)

16Burada, filantropi ve mesenlik kavramlarını kesin biçimde tanımlayabilmek için şu ek bilgileri hatırlatmak gerekir. 18. yüzyıl aydınlanma çağı olarak bilinir; buna karşılık 19. yüzyıl hiç kuşkusuz, fılantropların çağı11 olarak görülmelidir. Biraz şematik görünse de, bu yardımseverlik biçimi, “dünyanın gidişatından duyulan memnuniyetsizlik” döneminin ardından gelen ve zekât12 ya da sedaka13 gibi yardım biçimlerinin geriledikleri ve henüz devletin sosyal yardım düzeneğinin oluşmadığı bir dönemde ortaya çıkan yardım tarzı olarak tanımlanabilir. Filantropiyi harekete geçiren, daha önceki yardım biçiminde olduğu gibi acıyı dindirerek tanrı sevgisini ortaya koymak değildir. Hedefı tedavi etmekten çok uyarmaktır. Üretimin gelişmesini, zenginliğin artmasını destekler. Eğitim, sağlık düzeyinde etkili olur ve daha önce bilinmeyen sosyal kontrol biçimleri oluşturur. Bu açıdan bakıldığında Fransa’da ilk fılantropların devrimin önder kişileri arasından çıkması şaşırtıcı değildir. Bu yeni pratikler Osmanlı topraklarına kadar yayılır; Hıristiyan ve Yahudi cemaatlerindeki filantroplar karşımıza kiliselerin iktidarıyla rekabet eden dindışı elitler olarak çıkar ve “modern” denilen eğitim sistemini desteklerler. Sosyal aidiyetin güçlü bir işareti olan filantropi 19. yüzyılın sonunda yardım alanını yeni konulara doğru genişletir, sanatları, sanatçıları, bilimsel araştırmayı ve arkeolojiyi desteklemeye başlar. Böylece filantroplar mesen olurlar. Sanat eserlerini, tabloları koleksiyonlarında toplamak, bunları devlete bağışlamak, müzeler kurmak, o sırada “saray aristokrasisinin” yerini almaya uğraşan burjuvazinin vazgeçemeyeceği davranışlar haline gelir.14

  • 15 Le Temps des philanthropes…, a.g.e.
  • * Fransa’da 1830 devriminin ardından X. Charles’ın tahttan indirilip yerine Louis-Philippe’in çıkarıl (...)

17Filantropinin bilinen değişik yardım biçimlerinden farklı bir yere oturduğu açıktır. Hiçbir başka “yardımseverlik” biçimi uzun vadeli etkileri olan bu kadar çok eyleme imza atmamıştır. Başka hiçbir “yardımseverlik” biçimi Fransa’da, filantropi kadar eleştirilmemiş ve sonunda da unutturulmamıştır. 19. yüzyılda Victor Hugo onu sosyal eleştirinin nesnesi haline getirmişti; onun yerini 1970’li yıllarda sosyoloji aldı ve filantropiyi “kapitalizmin destekçisi” olmanın ötesinde, normatif karakteri nedeniyle eleştirinin odağına yerleştirdi. İngiliz yazınında filantropi/gönüllülük/kâr amacı gütmeme ve bakım (care) gibi temalar etrafında pek çok araştırma yapılırken Fransa’da bu konulara ayrılmış eserlerin sayısı bir elin parmaklarını geçmeyecek kadar azdır. Catherine Duprat’mn15 mükemmel çalışması Temmuz Monarşisi* ile son bulmaktadır. Oysa filantropi faaliyetleri 19. yüzyılın ikinci yarısında olduğu gibi 20. yüzyılın ilk yirmi yılında etkin olmayı sürdürmüştür. Filantropiyi bir araştırma konusu haline getirme konusundaki bu çekince ya da zorluk, kendi başına incelenmesi gereken bir konudur.

  • 16 Ayrıca bkz. Erik Aerts (der.), Liberalism and Paternalism in the 19th century. Proceedings of the T (...)
  • 17 Bkz. Le Monde, 6-7 Nisan 2008, s.11. Annie Kahn imzasını taşıyan makalede “bu miktarın yarısı sağlı (...)

18Filantropinin normatif olduğundan hiç şüphe edilemez. Zaten onu “başkasını sorun etme” yolunda atılan diğer adımlarla karşılaştırarak incelemek de bu yüzden önemlidir. Bu bize filantropiyi “iyilik yapan” ile “iyilik yapılan” arasındaki bireysel ve ailevi ilişkiye dayalı bir tür patronaj biçimi olan paternalizmden ayırma imkânını vermektedir. Paternalizm bir yandan himaye düşüncesine dayanmakla birlikte bir yandan da himaye edilen üzerinde vesayet kurmayı içerir.16 Günümüzde kamuoyu, vakıfların (kamu yararına denilenler) ve büyük çaplı filantropik eylemlerin önemi hakkında, Amerikalı Warren Buffet’in Afrika’da AIDS hastalığıyla mücadele eden Bill Gates’in vakfına yaptığı büyük bağış nedeniyle bilgilenmiş bulunuyor. Bu eylemlerin Fransa’da da taklitçileri ortaya çıktı: Fransız Vakıfları Gözlemevinin verdiği bilgiye göre (2 Nisan 2008 tarihli rapor), “Fransa’da 2007 yılında kurulan vakıfların sayısı 2001 yılına kıyasla % 30 artmıştır. Sektör 2005 yılında 3,7 milyar euro harcamıştır; bu da 2001’e kıyasla sabit euro üzerinden % 10,4 oranında bir artışa tekabül etmektedir.”17

  • 18 Ayrıca “bağış” ve “armağan” konularıyla ilgili olarak bkz. Paul Veyne, Le pain et le cirque, Seuil, (...)
  • 19 Michel Guerrin ve Emmanuel de Roux, “Jacques Rigaud : ‘Un désengagement de l’État dans la culture p (...)

19Mesenlik ile şirket mesenliği olarak tanımlanabilecek sponsorluk arasında da bir fark vardır.18 Bu sonuncusu, özel şirketlerin kâr amaçlı faaliyetlerinin gerektirdiği pazarlama ve iletişim stratejilerinin bir parçasıdır. Gerçi büyük ailelerin başlattıkları hareket sonradan kurulan vakıflarca kurumsallaştı. Buna paralel olarak büyük ulusal müzelerin mali özerkliklerini kazanmaları istendiğinden beri hepsinin “para toplama” anlamına gelen fundraising alanında uzmanlaştıkları görüldü. Bu politika, 1990’lı yıllardan bu yana büyük kuruluşların bir tür işletme normuna dönüşen “Louvre dostları,” “Dekoratif Sanatlar dostları” gibi bir dizi yan kuruluşun ortaya çıkmasına yol açtı. Mesenliği teşvik etmek için kurulan Admical derneğinin eski başkanı Jacques Rigaud, Fransa’da şirket mesenliğinin ortaya çıkmasını, paradoksal görünse de “Jack Lang’ın kültür kredilerini 1982 yılında bir kat artırma” kararına bağlamaktadır. Kendisi, “komünist Guy Hermier bize: Madem ki devlet bu işe baş koydu, artık size karşı değiliz”19 dediğini de hatırlamaktadır. 2000’li yıllardan beri kamusal müzelerin statüsü bağış aramaya ve almaya daha uygun hale getirildi, en önemlisi de özel şirketlerle “partnerlik” ilişkileri kurmaları mümkün oldu.

20Simdi bu parantezi kapatıp, İstanbul’a dönelim.

1. Koçlar... öncü onlar mıydı?

  • 20 Kazanç yönünden 2004’te birinci sırada yer alan Koç grubunun aynı yıl, 96 şirketi vardı, 60.000 dol (...)
  • 21 Bu Ermeni ismi, eski mülk sahibinin ya da mimarın adı olabilir.

21Sadberk Hanım Müzesi, İstanbul’da kurulan özel müzelerin ilkidir. 1980’de açılmıştır, savaş sonrasının ilk Türk Müslüman burjuvazi kuşağının öncüsü, sanayici Vehbi Koç’un (1901-1996) karısının adını tasımaktadır.20 Aralarına inşa edilen yeni bina ile birbirlerine bağlanan iki yalıya yerleşmiştir; Boğaz’ın Avrupa yakasının kuzeyinde bulunan Büyükdere semtinde yer almaktadır. Bu küçük müze, şehir merkezinden hayli uzaktır. “Azaryan evi”21 olarak bilinen iki yalıdan biri 1950’de Koçlar tarafından yazlık olarak satın alındı. Yalıyı müze haline getirmeye 1978’de karar verdiler. Binaların ilk dönüşümü, 1978-1980 arasında ünlü mimar Sedat Hakkı Eldem’in projesine uygun olarak gerçekleştirildi. Müze halen 400 m2’lik bir alana yayılmaktadır. Burada başka nesnelerin yanı sıra İslam-öncesi döneme ait bir arkeolojik eser koleksiyonu yer almaktadır. Koleksiyon, 20. yüzyılın başlarında, bugüne kadar hakkında hemen hemen hiçbir şey yazılmamış Hüseyin Kocabaş adlı bir kişi tarafından oluşturulmuştur. Aslında Koçlar bu koleksiyonu 1983’te satın almışlardır. Koleksiyonda, Hitit, Grek, Bizans medeniyetlerinden kalma eski yağ lambalarından takılara kadar pek çok nesne yer almaktadır.

22Şehir merkezinin dışında kalan ve fazla dikkat çekmeyen bu müze Koçların girişimleri açısından bir deneme tahtası, bir tür deneyim platformu olarak görülebilir. İki kuşak sonra aile üyeleri bu müzeyi, belediyenin “kültür vadisi” olma işlevini verdiği Haliç’e taşımayı planlamaktalar.

23Amerika’nın en iyi okullarında okumuş, sanatsever bir kişi olan Vehbi Koç’un oğlu Rahmi (d. 1938), Taşımacılık, Sanayi ve İletişim Müzesi adını taşıyan kendi müzesini Haliç’te Hasköy’de kurdu. Müzenin kurulması için restore edilen bina eski bir Bizans kilisesiydi; 18. yüzyılda çıpa imal eden bir dökümhaneye dönüştürülmüş, sonradan depo olarak kullanılmıştı. Rahmi Koç dökümhaneyi 1991’de satın aldı, müzeyi 1994’te açtı ve daha sonra özelleştirilen Hasköy gemi inşaatı atölyesini de satın alarak mekânı genişletti. Rahmi Koç’un girişimi Haliç kıyılarındaki küçük işletmelerin yıkılması, arazilerin devletleştirilmesi yolunda İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından 1984-1989 yılları arasında uygulanan “temizleme” çalışmasının ardından gerçekleşti. Buradaki atölyeler, işyerleri, fabrikalar yıkılarak yerlerine yeşil alanlar yapıldı, ulaşımı kolaylaştıran bulvarlar açıldı. Böylece Rahmi Koç’un girişimi “kaosun ortasındaki tuhaf inci” denilen Haliç’in küçük bir bölümünün kazanılması sonucunu doğurdu. Eylemin başarısı muhtemelen burada sergilenen koleksiyondan çok, sit alanının korunmasıyla ilintilidir. Gene de burada ilginç sergiler de düzenlendi: 2006’da Leonardo da Vinci’nin desenlerinin teşhir edildiği sergi hayli başarılı oldu ve hem müzenin hem de bulunduğu mevkiin dikkatleri üzerine çekmesine yol açtı. Bu müze ile yirmi yıl kadar sonra kurulan (Eylül 2007) Santralistanbul kültür merkezi ve Bilgi Üniversitesi kampusu Haliç kıyılarının “kültürel” araçla dönüştürülmesini amaçlayan ve bugüne kadar yaşayan yegane projelerdir.

24Eski sit alanlarını kazanmak, tarihi mirası korumak Rahmi Koç’un misyonlarından biri olarak dikkat çekiyor. İşadamı, Ankara’da da 2005’te, 16. yüzyıldan kalma bir kervansarayın yıkıntıları üzerinde Çengelhan Sanayi Müzesi’ni kurdu. Ankara Kalesi’nin kapısının tam karşışında yer alan bu sit alam Rahmi Κοç Müzeler ve Kültür Vakfının gerçekleştirdiği tarihi mirası koruma ve müze inşa etme misyonunun ikinci örneğidir.

25Bu Κοç müzelerinin, Sadberk Hanım ve Taşımacılık ve Sanayi müzelerinin açılmalarından önce kayda değer bir reklam kampanyası yapılmadığı gibi medyada gürültü de kopmamıştı. Burada bugüne kadar gerçekleştirilen sergiler de büyük olay yaratmadı. Hayli mütevazı bir görünürlükleri olduğu söylenebilir.

26Κοç mesenliğinin bu ilk evresiyle ilgili olarak, deneysel nitelikte olduğu, el yordamıyla yol aldığı ve tevazu sınırlarını zorlamadığı söylenmelidir. Ancak Koçların girişimi başka aileler için bir model oluşturmuş, özel sektör aktörlerinin tarihsel mirasa sahip çıkabilecekleri gerektiği düşüncesini yerleştirmiştir. Adları bundan böyle yeniden değerlendirme, mirasa sahip çıkma ve eski eserleri ve yerleri koruma girişimleriyle birlikte alanılacaktır. Aile elit içerisindeki lider konumundan yararlanarak aynı sosyal mevkiye erişmek isteyenlerin uyacakları bir model oluşturmuş ve örnek alınması gereken “davranış kalıplarını” belirlemiştir.

  • 22 Osmanlı resminin öncülerinden Osman Hamdi Bey (1842-1910) Paris’te Jean Léon Gérôme’un öğrencisi ol (...)

272000’li yıllarda kurulan sanat kurumları ilk kuşak müzelerin mütevazı halesini görünmezliğe itecek türdendir. Yeni hamleyi yapmak hanedanın kurucusu Vehbi’nin kızı Suna Kıraç’a (d. 1941) düşmüştür. 2005’te kocası İnan Kıraç ile birlikte Pera Müzesi’ni açacaklardır. Müze bir önceki yüzyıldan kalma, Tepebaşı semtindeki Meşrutiyet Caddesi üzerinde bulunan –ki, 1920’lere kadar bu caddeye rue des Petits Champ denirdi– Bristol Oteli’ne yerleşti. Avrupalıların ve Levantenlerin gezindikleri bu cadde Konstantinopolis’e yolu düşen pek çok seyyahın yazılarında övüle övüle bitirilememiştir. Tepebaşı eski Galata ve Pera semtlerinin birleşme noktasında yer almaktadır ve İstanbul’un elçilikleri, kahvehaneleri, tiyatroları, bankaları, büyük mağazaları barındıran en Avrupai semtidir. Müzelerini ve koleksiyonlarını bu semtin ortasına yerleştirerek ve kuruma eski “Pera” adını vererek Koç/Kıraçlar İstanbul’un ve sanatların Avrupa izinde giden veçhesinde yer alma isteğini belli etmişlerdir. Bristol Oteli’nin müzeye donüştürülme projesi mimar Sinan Genim’e verilmiş, o da eski binanın sadece güzel dış cephesini korumaya karar vermiştir. Müzenin açılışına medyada hayli gürültü koparan bir olay damgasını vuracaktır: Koç/Kıraçlar, Osman Hamdi Bey’in22 ünlü Kaplumbağı Terbiyecisi tablosunu satın almışlardır. 3,1 milyon euroya satın alınan tablo, o güne kadar herhangi bir açık artırmada satışa sunulan en pahalı Osmanlı tablosudur. Bu satış sırasında Kıraçlar kendileri de müze kurucusu olan bir başka aileyle, İstanbul Modern’i kuran Oya ve Bülent Eczacıbaşı ile karşı karşıya gelmişlerdi. Bu çift tabloyu elde edebilmek için açık artırmada fıyat artışına gitmiş, ama başarılı olamamıştı. Basının yakından izlediği bu çatışma zengin Türk aileleri arasındaki önderlik mücadelesinin artık sanat koleksiyonları ve kültürel kurumlar alanına da sıçradığını göstermekteydi.

28Suna-İnan Kıraç Vakfı (2003) ve Pera Müzesi ile birlikte Koç ailesinin “kültürel” eylemi bir üst vitese geçti. Artık hırsları kültür mirasına sahip çıkma ve korumayla sınırlı kalmayacak, doğrudan sanatsal yaratıcılığı hedefleyecekti. Seçimleri de belliydi: Osmanlı ressamlarının ve/veya Osmanlılarla ilişkili eserlerin toplanmasına öncelik veriyorlardı. Pera Müzesi’nde sergilenen şarkiyatçı ressamlar koleksiyonunda Osmanlı ya da Avrupalı ressamlara ait üçyüzden fazla tablo bulunmaktadır. Aralarında Konstantinopolis’te çok uzun süre yaşadığı için “Türk ressam” lakaplı Cenevreli Liotard (1702-1789) ve özellikle Flaman kökenli Fransız ressam Jean-Baptiste Van Mour (1671-1737) bulunmaktadır; bu ressam tablolarında elçiliklerde verilen davetleri ve Osmanlı sarayının ihtişamını yansıtmasıyla ünlüdür.

29İstanbul şehriyle ya da Anadolu’daki arkeolojik sitlerle ilgili araştırma merkezleri oluşturmak, zengin ailelerin üstlendikleri bir başka misyondur. 2006 Ekim ayında Vakıf, Pera Müzesinin bitişiğinde İstanbul Araştırmaları Enstitüsünü hizmete açtı. Burada 2007 Haziran ayından bu yana halkın da yararlanabildiği bir kütüphane bulunmaktadır.

  • 23 Özalp Birol, Suna-İnan Kıraç Vakfının yöneticisi kimliğiyle “Philanthropes et mécènes dans la ville (...)

30Koç/Kıraç çifti halen 140 milyon euro’ya satışa çıkmış olan ve Pera Müzesi’nin hemen karşısında yer alan TRT/Devlet Televizyonu binasını satın almaya çalışmaktadır. Amaçları içinde konser ve tiyatro salonlarının, sanat galerilerinin yanı sıra bir de ticaret merkezi bulunan bir kültür merkezi oluşturmaktır. Bunun için davet edilen mimar Frank Gehry’dir. Geliştirdiği iddialı proje23 İstanbul’un ufuk çizgisini değiştirecek niteliktedir ve Guggenheim Müzesi’nin (ki, o da bir Gehry eseridir) Bilbao ile ilgili olarak yarattığı “mucize”nin cazibesine kapılmış olan mesen çift, inşa etmek istedikleri kültür merkeziyle mimari bir olay yaratmak ve binayı İstanbul’un yeni logo’suna dönüştürmeyi –Eiffel Kulesi’nin Paris için olduğu türden– ummaktadırlar.

Suna ve İnan Kıraç’in yerleşim stratejisi

  • 24 Hacopulos, Fresco, Aznavur, Carlmann bu pasajların en bilinenleridir.
  • 25 Stephane Yerasimos, “Istanbul : La naissance d’une Mégapole,” Revue Géographique de l’Est, Nancy, C (...)

31Suna ve İnan Kıraç’ın üç büyük girişiminin (müze, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, proje halindeki kültür merkezi) ortak bir özelliği vardır: Hepsi aynı küçücük pafta üzerinde, eski Pera’nın (bugünkü Beyoğlu) batısındaki Petits Champs Sokağı’nda toplanmıştır. 13.-15. yüzyıllar arasında Ceneviz kolonisi olan bu paftanın çevresinde, elçilikler, Avrupa temsilcilikleri, kiliseler ve 19. yüzyıldan itibaren de Rum ve çeşitli Hıristiyan cemaatlerinin filantropları tarafından kurulan okullar yer almaktaydı. Mahalle o yüzyıldan beri Osmanlı elitlerinden bir bölümünün taklit etmeye çalıştığı Batılı hayat tarzının simgesi olmuştu. Petits Champs Sokağı’nda Pera Palas, Büyük Londra Oteli ve Pera Müzesi’nin yerleştiği Bristol Oteli gibi lüks oteller inşa edildi. Görmüş olsaydı Walter Benjamin’i büyüleyecek türden pasajlar24 açıldı, bankalar, kahvehaneler, büyük mağazalar, tiyatrolar burada toplandı. Ancak mahallenin şaşaası şehrin kuzeye doğru genişlemesiyle birlikte söndü. Düşüşü 5-6 Eylül 1955’te Müslüman olmayanlara ait dükkânların yağmalandığı saldırıyla birlikte hızlandı, 1960’tan sonra mahalleye göçmenler yerleşti. 1990’lı yıllardan beri mahalle yavaş bir “burjuvalaşma” sürecine girdi ve Stefanos Yerasimos’un yazdığı gibi İstanbul entelenjiyasının “merkezi yeniden ele geçirme” süreci başladı;25 bu süreç Kıraç Müzesinin ve kültür merkezinin buraya yerleşmesiyle birlikte hızlanmaya başladı.

32Kıraç kurumlarının yer seçimi iki aşamalı bir stratejiye uygun görünmektedir. İlk aşamada Kıraç çifti çöküş halinde ama, eski saygın Avrupa mirasının izlerini taşıyan bir bina satın aldı. Bristol Oteli artık kapanmış, ama hafizalara İstanbul’un kültürel çeşitliliğinin altın çağı olarak nakşolmuş bir çağın kalıntısıdır. Pera Müzesini buraya kurmakla Kıraçlar, eski İstanbul’a, özellikle Pera’ya ait olan ünlü “halkların ve dinlerin mozaiği” mitini temellük etmek istemekteler. Müze binası bugün de Avrupai, hoş bir köhneliğin lüksünü akla getiriyor. İkinci aşamada ise ailenin halen sahip olduğu ün bu eski binaya yansıtılmakta, çağrıştırdığı çöküş ve terkedilmişlik hissini silmekte ve onu Koç/Kıraç ailelerine atfedilen “başarı öyküsüyle” (success story) özdeşleştirmektedir.

33Böylece mesen damgasını şehre vurmuş oluyor. Bu mekanizma İstanbul’un Avrupai kimliğini dirilterek mahalleyi yeniden değerlendiren bir motor işlevi görmektedir. Mahalle gün geçtikçe dinlenceye, Batı tarzı lükse, kültürel ve sanatsal tüketime ayrılmış bir semt niteliği kazanmakta. Bununla birlikte mahallenin değerlenmesi ve tanıtımı Kıraçların eyleminin asıl hedefı değildir; bu bir yan etki olarak kendiliğinden ortaya çıkmıştır. İleride göreceğimiz gibi, kültürel etkinliklerine yön veren asıl mantık neredeyse diplomatik denebilecek bir rolden, Türkiye’nin yeni imajını tanımlama gayretinden beslenmektedir.

Üçüncü Koç kuşağı: Ömer, sanata düşkün “Dandy”

34Sanata düşkün, için erbabı kişisi görünümüyle Ömer Koç aileye yeni bir imaj katmıştır. 1962’de doğan Ömer Koç orta öğrenimini İstanbul’da Robert College’de ve İngiltere’de Millfield School’da tamamladıktan sonra eğitimine ABD’de, Washington’daki Georgetown Üniversitesi ile New York’taki Columbia Üniversitesinde devam etti. 2010’un Mayıs ayında ailesinin çağdaş sanata hasredilmiş bir mekân oluşturma projesini gerçekleştirdi; gene eski Pera’da, İstiklal Caddesi üzerinde, teyzesi Suna Kıraç’ın kurduğu Pera Müzesi’nden birkaç yüz metre ötede ARTER adlı merkezi kurdu. ARTER müze olarak tanımlanmamakta olup, çağdaş sanat eserlerini sergilemeye adanmıştır. Sergilenen eserler 2007’den beri oluşturulan Vehbi Κοç Vakfı koleksiyonuna aittir; ilk sergi Starter adını taşımaktaydı. Türk basını, Ömer Koç’un kişisel koleksiyonundaki eserlerin bunu izlemesini beklemektedir. Bir zamanlar François Pinault’nun kişisel koleksiyonuyla ilgili olarak yaptığı gibi, Ömer Κοç da kendi koleksiyonuyla ilgili gizemi korumaktadır. Michael Sailstorfer’ın, şişme, gerçek boyutundaki T72 tankı örneğin, binanın İstanbul’un en işlek caddelerinden birine bakan vitrininde sergilenmektedir. Binanın üst katlarında da Sophie Calle, Richard Hamilton, Rebecca Horn, İlya ve Emilia Kabakov, William Kentridge, Olaf Metzel, Nam June Paik imzalı eserler yer alıyor.

35Ömer Κοç İsis yayınevi işbirliğiyle Osmanlı diplomatik belgelerini yayınlayan bir tarihi eserler koleksiyonu da oluşturmuştur.

Mesenliğin öncüsü olarak filantropi: Koç üniversitesi

36Kıraç/Koçların mesenlik ve filantropluk faaliyetleri, eğitim ve sağlık alanındaki çalışmalarına değinilmezse eksik kalacaktır. Müze/tarihi miras yaratıcısı faaliyetlerine başlamadan çok once aile kendini savaş sonrasının ilk kuşak işadamlarına önder olarak kabul ettirmiş ve bunu yalnız ekonomik başarı anlamında değil, yükselen burjuvazinin uyması gereken “standartları” oluşturarak da yapmıştır. Filantropi alanındaki bu “nasıl yapmalı” tavrı, yeni cumhuriyet elitleri arasında benimseyip yaymaya çalıştıkları en önemli “göreneklerden” biridir. Vehbi Κοç 19. yüzyılın Avrupalı ve Amerikan fılantroplarının izinden giderek altyapı bağışları yoluyla yüksek öğrenimi ve tıbbı desteklemiştir.

  • 26 Nicole Pope, “En Turquie, l’université Koç vise le marché oriental,” Le Monde 27/09/04. Le Monde ga (...)

371993’te, Asya yakasında, Boğaz’ın kuzeyinde, Vehbi Κοç Üniversitesi kuruldu. Üniversite esas olarak Amerikan modeline göre kurulmuştu ve eğitim dili İngilizce idi. İleri teknolojiyle (hightech) donatılmış kampusundan Karadeniz görülmektedir. 1993’te açılan “işletmecilik” okulu ilk günden belirli bir saygınlık kazanmıştır ve Avrupa düzeyinde elde ettiği eşlik sayesinde giderek daha uluslararası bir çehreye bürünmektedir. “Yönetici masteri” üniversiteye Frankfurter Allgemeine Zeitung gazetesinde belirtildiği üzere, Avrupa’nın en iyi yirmi ticaret okulu arasında yer alma olanağı sağlamıştır.26

38Koç grubunun kurucusu Vehbi Koç’un “hâkimiyet” evresine damgasını vuran filantropi döneminden devralınan “kamusal sorumluluk” göreneği bugün mesenlikle paralel olarak gelişmektedir. Bu yeni mesenliğin evreni kaçınılmaz olarak uluslararasıdır. Rekabet halindeki yeni kuşak mesenlerin ufku, dünyadır. Sanatsal bir birikim oluşturmak, tarihi mirası korumak, mesenliğin görünür hedefleridir. Ancak Kıraçların ihtirası çok yönlüdür: Onlar için önemli olan uluslararası arenada François Pinault, Bernard Arnault ya da Guggenheim gibi bir koleksiyoncu ya da müze kurucusu olmaktır. Küreselleşmiş bir sanat evreninde müzeler ve koleksiyonlar da uluslararası normlara uymak durumundadır. Kendilerine atfettikleri misyonun ikinci ayağı ise, kamusaldır, neredeyse diplomatik denebilir ve hedefı Türkiye’nin vitrini olan İstanbul’u Batı dünyasındaki büyük metropollerle yanşır hale getirmektir. Bunun en belirgin kanıtı da, Frank Gehry’ye emanet ettikleri kültür merkezi projesidir. Gehry, Jean Nouvel, Zaha Hadid, Tadao Ando gibi mimarların yanı sıra kültürel donanımın mekân üzerindeki eylemde araçsallaştırılması gerektiğini savunan paradigmayı oluşturanlardan biridir. Bu paradigmada, yaptığı binanın “uçukluğuyla” içindeki koleksiyonu bile ezen ünlü müze mimarının ve yaptığı modern müzenin büyük bir şehir projesini yönlendirmesi beklenmektedir. Bu inşaattan ayrıca, şehrin sembolü, logosu, markası haline gelerek zihinlere kazılması beklenmektedir. Türkiyeli mesenler Koç/Kıraç –ki, bu alandaki tek örnek değildirler– tutarlı bir vizyona sahip olduklarını müzeleri için seçtikleri yer ile ortaya koymuşlardır. Bu yer, İstanbul’un turistik imajının yaslandığı Bizans ve Osmanlı kalıntılarını (Aya Sofya, Sultan Ahmed Camii, Topkapı Sarayı gibi) barındıran tarihi yarımada olamazdı. Yeni müzelerin mekânı ancak, Pera (bugünkü Beyoğlu), İstanbul Limanı ya da Haliç kıyıları gibi, sanayi faaliyetleriyle kirlenmeden önce, 19. yüzyıl sonunda Osmanlı üst tabakasından hanımların gezinti yeri olmuş semtler olabilirdi.

2. Birinci sıraya geçen ikinciler: Sabancılar

39Koç ailesinin başlıca rakibi ama, aynı zamanda ortağı olan Sabancı ailesi Güney Anadolu kökenlidir; servetini Adana yöresinde yapılan pamuk üretimi ve tekstil sanayiinden sağlamıştır. Sabancı grubu borsaya kayıtlı olmakla birlikte, Amerikan Forbes dergisi tarafından 3,2 milyar dolar olarak tahmin edilen servetinin % 80’i şirket hisselerini elinde tutan aile üyelerinin mülkiyetindedir. Şirketin yıllık geliri –ki, Carrefour, Du Pont, Toyota, BNP Paribas, Hilton Grubu, Philip Morris, IBM gibi şirketlerle ortaklıkları vardır– 2003’te 7,3 milyar dolar idi ve aynı yıl elde ettiği net kâr 583 milyon dolara ulaşmıştı.

40Sabancı Üniversitesi şehir merkezinden kırk kilometre uzaktaki Tuzla’da, Asya kıyısının Güney ucundaki bir sanayi bölgesinde, İstanbul’u Ankara’ya bağlayan otoyolun üzerinde bulunmaktadır. 1994’te açılmıştır. Sabancılar üniversitelerinin mükemmelliği hedeflediğini belirtmiş, misyonunu “birlikte yaratma ve gelişme” ilkesine dayalı bir “dünya üniversitesi” (world university) kurmak olarak belirlemişlerdir.27 Yöneticileri kurumun yenilikçiliğini vurgulamakta ve ülke içinde ya da dışındaki hiçbir benzer kuruluşu model almadığını söylemektedirler. Eğitime –İngilizce yapılmaktadır– 1999’un Ekim ayında başlanmıştır. Bu çok modern kampusta 2007 yılında 2500 öğrenci okumaktaydı.

Koleksiyonlar ve Müze

  • 28 1848 ve 1884 arasında köşk sırasıyla Süleyman Re’fet Paşa, Yahudi Hoca Misak, reform hareketi Tanzi (...)

41Sakıp Sabancı (1933-2004) beş erkek kardeşin en büyüğü ve “iletişimde” en başarılı olanıydı; basınla daima çok iyi ilişkiler kurmuştu. Kamuoyunun dikkatini Osmanlı sanatına olan merakına ve koleksiyonuna çeken de basın oldu. Hayli renkli, “biraz halk tipi” bir kişi olan Sakıp Sabancı, babasının Hıdiv İsmail Paşa’nın torunu Prens Mehmed Ali Hasan’dan satın aldığı, Emirgân’daki Atlı Köşk’ü, orada oturmak için elden geçirdi. Bu köşkün tarihi Osmanlı İmparatorluğu’nun son günlerine, dönemin çalkantılarına tanıklık etmektedir.28 1951’de Hacı Ömer Sabancı köşkü prensten ailesinin yazlık konutu niyetine satın alır. 1966’daki ölümünün ardından köşk 1975 yılında Ömer Holding Şirketi’nin mülkiyetine geçer. 1969-1999 arasında Hacı Ömer’in oğlu Sakıp ailesiyle birlikte burada yaşar. Konut, içindeki sanat koleksiyonu ve eski mobilyalar 1998 yılında kırk dokuz yıllığına Sabancı Universitesi’nin kullanımına tahsis edilir; üniversite 2002 yılında burada Sakıp Sabancı Müzesini hizmete açar. Bu koleksiyonda hat sanatının beş yüz yıllık örnekleri ve aralarında ibadet araçları, Kuranlar, dua kitapları gibi dört yüz kadar eserin yanı sıra hanedana ait yemek takımı parçaları, saltanat fetvaları (hat sanatı örnekleridir), imparatorluk saraylarının tören kayıtları, şiir defterleri vb. bulunmaktadır.

  • 29 Nazan Ölçer, “Aslında bu sergi fikri bana ait değildir. Çok seyahat eden biri olan Sakıp Sabancı Pi (...)
  • 30 Emirgân kıyısında, Sabancı Müzesinin girişine yakın birçok büyük, ama mütevazi ve geleneksel tarzda (...)
  • 31 Rodin’in, aralarında “Öpücük,” “Düşünen Adam” gibi en ünlü heykelleri de bulunan 203 parça eserinin (...)

422005’ten bu yana müzede Türkiye’nin sanat yaşamında yeni bir dönemi başlatan büyük sergiler açılmıştır. 2004’te eskiden İslam Eserleri Müzesinin müdürlüğünü yapan Nazan Ölçer, Sabancı Müzesi’nin yönetimine getirilir ve Topkapı Sarayı Müzesini yöneten ilk kadın olan Filiz Çağman’ı da yönetim kadrosuna alır. Uluslararası planda tanınan, daha önceki başarıları nedeniyle pek çok ödülle ödüllendirilmiş bu iki kadın, İstanbul’daki müzecilik macerasını yeni bir güzergâha oturturlar. İşe başlar başlamaz Nazan Ölçer Türkiye’de yabancı bir sanatçıya ayrılmış ilk büyük sergiyi hazırlamaya girişir: Picasso Sergisi (Kasım 2005-Mart 2006). Sanatçının 135 parça eserinin yer aldığı sergide –ki, bazıları sanatçının ülümünden bu yana hiç sergilenmemiş eserlerdir– tabloların yanı sıra desenler, heykeller ve seramik parçalar da bulunmaktaydı.29 Dev bir tanıtım bütçesinden yararlanan sergi çok başarılı oldu. Şehir merkezinden uzak ve ulaşımı zor olsa da –gene de Boğaz’ın aynı kıyısındaki Sadberk Hanım Müzesi’ne göre daha kolay ulaşılmaktaydı– Emirgân’a kadar gitmekten kaçınmayan çok sayıda meraklı sergiyi gezdi. Üç ayda 250.000 ziyaretçi oraya kadar gelip saatlerce kuyrukta beklemeyi göze almıştı. Böylece o vakte kadar “kendi halinde” bir mahalle olan Emirgân şehrin “yüreğine” yakınlaştı, İstanbulluların muhayyelesinde sadece ailelerin hafta sonu gezintileri için geldikleri bir yer (ki, bu da ancak otomobili olanlar için söz konusuydu) olmaktan çıkarak30 gözde bir sanatsal etkinlik mekânı oldu. Emirgân’ın kazandığı bu yeni kimliğin ne kadar kalıcı olacağı tartışılabilir. Müzenin tanınır olması kamu güçlerini bu semte ulaşımı kolaylaştıracak önlemler almaya yöneltebilir mi? Ulaşım zorluğunun sürmesine rağmen, müzede peşpeşe büyük sergilerin açılması insanı etkilemekten geri kalmıyor. Müze’de Picasso sergisinin ardından Rodin31 (yaz 2006), Cengiz Han (sonbahar 2006), Salvador Dali (sonbahar 2008) ve Joseph Beuys (sonbahar 2009) sergileri açıldı.

432007’de, müzenin hedefleriyle Louvre Müzesinin yabancı ülkelerdeki özel kuruluşlarla ortaklıkları destekleyen yeni politikasının kesiştiği ortaya çıktı. Bu buluşma iki kuruluş arasında bir sözleşme imzalanmasına yol açtı. Fransız kamuoyunu sarsan Abu Dabi’de bir “Çöllerin Louvre”u kurma projesi için sözleşmenin imzalanmasından birkaç ay sonra Sabancı Üniversitesi yönetim kurulu başkanı Güler Sabancı ile Louvre Müzesinin Müdürü Henri Loyrette, iki kurum arasında bilimsel ve kültürel işbirliği yapmak üzere bir sözleşme imzaladılar. Bu sözleşme, 2007’nin sonunda Sabancı Müzesi bünyesinde bir “Müzecilik Araştırmaları Merkezi” kurulmasını öngörüyordu. 2008’den itibaren, Louvre Müzesi ve bu merkez aralarında, “ziyaretçilerin anadil ve kültür farklarını gözeterek kabulü ve erişim, ziyaretçilere verilecek destek, konferanslar, dinletili ya da yazılı rehberler konusundaki deneyimlerini paylaşmak; öğrenciler, ücretli çalışanlar, sanatçılar gibi farklı hedef kitlelerinin eğitimi, ücret ve üyelik politikaları ve nihayet ziyaretçiler üzerine yapılacak inceleme ve araştırmalar”32 gibi konularda işbirliği yapmayı öngördüler. 2008 Mayıs ayında Sabancı Müzesi, “İstanbul, İsfahan, Delhi: XV.-XVII. yüzyıllar arasında İslam imparatorlukları” sergisini ağırladı. Bu sergide, “dünyanın en zengin koleksiyonlarından biri olan Louvre’un İslam Sanatları bölümünden gelen 200 kadar eser”33 bir araya getirilmişti.

  • 34 Paris müzelerinin yöneticileri ve temsilcileri 2007 Bienali sırasında Türkiye koleksiyoncuları/mese (...)

44Louvre ile yapılan bu anlaşmanın Sabancıların lehine işlediğinden kuşku edilemez. Ancak koleksiyon/bağış/müze vakıfları alanında geçerli olan kurallar rekabet yoluyla hızla yayılmakta ve aynı alanda yer alan bütün kurumlar için bağlayıcı nitelik kazanmaktadır. İlerde başka Fransız kamu müzelerinin İstanbul’daki özel müzelerle işbirliği yapmak için yeni mali kaynaklar yaratacağıdan, “gelişmekte olan” İstanbul müzeleriyle anlaşmalar imzalayacaklarından, böylece önde gelen Türkiye mesenlerinin eser ödünç alma ve sergi düzenleme politikalarını etkileyeceklerinden emin olabiliriz.34

3. Eczacıbaşılar

45Servetlerini İkinci Dünya Savaşından sonra edinen Eczacıbaşılar, Koç ve Sabancılardan farklı olarak 20. yüzyılın başından itibaren eşrafa katılan İzmirli bir ailedir. Adları esas faaliyet alanlarına işaret etmektedir. Süleyman Ferit Bey’in (Eczacıbaşı, 1885-1973) biyografisinde İzmir’de üniversite diplomasına sahip olan ilk eczacı olduğu vurgulanmaktadır. Ailenin kurucusu ilk çalışma yıllarını İzmir’deki yoksullar hastanesinin hizmetinde geçirmiştir. Belki de genç kimyagerin hayırseverlik/filantropi duyarlılığı ilk kez burada uyanmıştır. Hayat öyküsünü yazanlar Birinci Dünya Savaşı yıllarında kendini hastalarına adadığının altını çizerler; o dönemde İzmir’e göç çok hızlanmış, kolera, tifüs salgınları ve açlık halkı kırıp geçirmiştir. 1950 ve 1990 arasında grubun faaliyetleri esas olarak ilaç sanayiinde yoğunlaşmakla birlikte, inşaat malzemeleri, kâğıt, finans ve bilgi teknolojilerine doğru açılmaya da başlar.

46Daha önce sözü edilen ailelerden farklı olarak Eczacıbaşı ailesi eğitim alanına yönelik bir strateji geliştirmezken, ilgisini çok erken bir tarihten itibaren kültür alanına yöneltir. Bu alandaki ilgisi müze kurmakla değil, kültürel etkinlikler sahnesinde dünya gündemine oturmakta gecikmeyen sanat etkinlikleri düzenlemekle başlar. Uluslararası İstanbul Müzik Festivali ve İstanbul Bienali bunların başlıcalarıdır. Süleyman Ferit Bey’in oğlu Nejat Eczacıbaşı (1913-1993), İstanbul Kültür ve Sanat Vakfını, (İKSV) kurma adımını 1973’te atar ve kurum o gün bugündür, İstanbul’daki kültür ve sanat etkinliklerinin önde gelen aktöru olmayı sürdürür.

47İlk müzik festivali 1973’te düzenlendi. 1977’de İKSV Avrupa Festivaller derneğine üye oldu. Müzik festivalini 1982’de ilki yapılan ve günümüze dek kapalı gişe süren bir etkinlik olan Sinema Günleri izledi. Bu etkinliğin başarısı Uluslararası İstanbul Film Festivalinin (1989) doğumunu müjdeledi. 1994’ten itibaren Uluslararası İstanbul Festivali, Uluslararası İstanbul Jazz Festivali ve İstanbul Müzik Festivali şeklinde ayrıştı. Şehrin, banliyö tren garları, terkedilmiş sokakları ve antrepolar gibi farklı yerlerinde gerçekleştirilen bienallerin yanı sıra, Turkey Now festivali, “Jazz günleri” gibi etkinlikler ve yıllardır gerçekleştirilen tiyatro festivali, İKSV’nin İstanbul’un hayatını renklendiren “şehir ritüelleri” arasına girmiştir. İKSV Culturesfrance’ın yanı sıra Fransa’da 2009’da yapılan “Türkiye Mevsimi”nin kordinatörlerinden biri olarak da faaliyet gösterdi.

48Eczacıbaşılar Koç ya da Sabancı aileleri gibi üniversite kurmadılar ama, 1959 yılında Bilimsel ve Tıbbi Araştırmalar Ödülünü oluşturdular. Bu ödül, iki yüz kadar tıbbi araştırmanın gerçekleşmesini ve araştırmacılara onlarca araştırma bursu verilmesini sağladı. Bu ödül çerçevesinde yapılan tartışmalar, sağlık ve tıp konularında karşılaşılan güncel meselelerle ilgili gerçek bir düşünce platformunun oluşmasına yol açtı. Eğitim ve araştırma konusuna, kurdukları Türk Eğitim Vakfı (1966) aracılığıyla eğilseler de, Eczacibaşı ailesi enerjisini sanatlara ve bir kültür politikasının oluşturulmasına yoğunlaştırdı. Üst kademe bürokratlardan bağımsız bir işadamları evreni oluşturmak, Nejat Eczacıbaşı’nın peşini bırakmadığı bir hedef olmuştur.

  • 35 Bülent Tanör, Demokratikleşme Raporu, TÜSİAD, 1999.

49Nejat Eczacıbaşı 1954’te İstanbul Üniversitesi İşletme Enstitüsü ile Türk Yönetim Derneğinin kuruluşunda eş-başkanlık yaptı. 1961’de İktisadi ve Sosyal Araştırmalar Konseyinin kuruluşuna önayak oldu ki, bu kuruluş sonradan çok etkin, bağımsız bir stratejik araştırmalar örgütü olan Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfına (TESEV) dönüşecekti. Eczacıbaşı, TÜSİAD’ın da önde gelen kurucularındandı. Bu dernek, Türkiye’de demokrasinin durumu hakkında –Kürt meselesi dahil olmak üzere– bir rapor hazırlatmak ve sonuçlarını yayınlatmakla, gerçekten bağımsız bir kuruluş olduğunu gösterdi.35

  • 36 Bkz. Şakir Eczacıbaşı ile Akşam gazetesinde yapılan görüşme: “Pazartesi röportajlari,” 13/11/2006.

50Bu tablo, çağdaş Türk sinemasının canlılığını borçlu olduğu Nejat’ın küçük kardeşi Şakir Eczacıbası’ndan söz edilmezse eksik kalmaya mahkumdur. Tıpkı ağabeyi gibi kimya mühendisi olan Şakir (1929-2010) kariyerine ilk adımlarını, sinema düşkünü bir amatör fotoğrafçı olarak attı. İstanbul ilk Sinematek’ine onun sayesinde kavuştu (1965). İstanbullu sinemaseverler bu sayede Federico Fellini, Milos Forman, Ingmar Bergman gibi ustaların fılmlerini neredeyse Avrupa’da vizyona giriş tarihleriyle eşzamanlı olarak görebildiler. 1980’de Şakir Eczacıbaşı İstanbul’da Uluslararası Sinema Günlerini yarattı ve bu girişim birkaç yıl sonra uluslararası bir sinema festivali şeklinde kurumsallaştı. 1993’ten ölümüne kadar İKSV’nın yönetim kurulu başkanlığını yürüten Şakir Eczacıbaşı, bir tür kültür bakanlığı gibi faaliyet gösteren bu kuruluşun başında, İstanbul’u uluslararası sanat ve kültür etkinlikleri evreninin içine yerleştirmeyi hedefleyen bir politika izlemiştir. Öne çıkarmaya çalıştığı şehir, Bizans’tan kalma eserleriyle, Osmanlı mimarisi ve saraylarıyla, antik sarnıçlarıyla ünlü eski şehir değil, sineması, müziği, festivalleri, bienalleri ve uluslararası kolokyumlarıyla çağdaş sanatların sahnelendiği modern şehirdir. Açık hedefı sanatları tanıtma ve İstanbulluların ayağına getirme arzusu gibi görünmekle birlikte, gerçek ihtirası daha derine inmektedir. Aslında yapmak istediği, Türkiye’nin 19. yüzyılda devletlere “ilerleme” ve “uluslarına medeni milletler topluluğunda hakettikleri yeri kazandırma” yolunda verilen görevı dillendiren “fetiş formüle” uygun bir yer sağlama kaygısının ötesinde, İstanbul’un, dünya metropoller ağının vazgeçilmez bir parçası olduğunu, kısacası var olduğunu kanıtlamaktır. Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne üyelik hedefı Eczacıbaşıların eylemine yön verse de,36 bu hedefe varmanın yolu, İstanbul’u yeniden sahnelemekten geçmektedir ve bu, kendi kendine yeten, özerk ve baskın bir hedef haline gelmiştir. Bu alanda İKSV’nin oynadığı rol inkâr edilemez. Vakıf, 2003’te Avrupa Kültür Forumu (Forum Européen de la Culture) ödülünü kazanmıştır ki bu ödül, AB tarafından “kültürlerarası diyalog ve hoşgörüyü geliştirmek için çalışan kişi ve kuruluşlara” verilmektedir. İKSV İstanbul’un 2010 yılında “Avrupa Kültür Başkenti” olarak seçilmesi için uğraşan çeşitli girişimlerin bir araya gelmesini başaran koordinasyon kurulu olarak da çalışmıştır.

  • 37 Le Monde, 07/06/2007.
  • 38 A.y.
  • 39 Amélie Charnay, “Les enjeux diplomatiques du festival de Salzburg,” in Jean-Michel Tobelem, L’arme (...)

51İstanbul Bienali kuşkusuz Türkiye’nin uluslararası planda en iyi bilinen ve önemsenen sanatsal etkinliğidir. 2007 Venedik Bienalinin yöneticisi Robert Storr’un Le Monde gazetesinin muhabiri ile yaptığı görüşmede Charles Esche ve Vasıf Kortun tarafından düzenlenen İstanbul Bienali hakkında söylediklerini aktaralım: “Hazırladıkları sergi ve sergiledikleri canlılık benı çok etkiledi. Keşke aynı yaklaşımı Venedik Bienali’nde biz de sergileyebilmiş olsaydık.”37 Robert Storr gazetecinin Venedik Bienalinde bir Türkiye bölümü yaratmakla Türkiye’nin Avrupa Birliği üyeliğine destek vermiş olup olmadıkları sorusuna da şu cevabı vermektedir: “Avrupa’nın geri kalanında olduğu gibi Türkiye’de de milliyetçiliğin tırmanması kaygı vericidir. Bu mütevazi kararla ben, çağdaş Türk kültürüne destek vermek istedim.”38 Nejat Eczacıbaşı’nın İKSV’yi kurarken, onu vitrin şehir-İstanbul’un ötesinde Türkiye’nin imajı için çalışan bir tür dışişleri bakanlığı gibi tasarlamiş olması, bu görüşle uyumludur. Zira, “bienal” etkinliği ile İstanbul’un imaji Venedik ile ve onun çağdaş sanatlardaki öncü yeriyle özdeşleştirilmektedir. Kaldı ki, bir şehre orada yapılan kültürel etkinlik yoluyla şehri temsil etme işlevinin verilmesi olgusu çok da yeni değildir. Bilinen en iyi örnek her halde Salzburg Festivali olmalıdır. Bu müzik olayının şanından yararlanılarak 20. yüzyıl başından beri ulusal ve siyasi kimlik meseleleri yansıtılmaya çalışılmıştır. Önce Nazi ideolojisinin vitrini olarak (1938-1945 arasında) kullanılan festival, İkinci Dünya Savaşı sonrasında şehri yöneten Amerikalılar tarafından da “cumhuriyetçi, demokratik ve Nazilerden arınmış bir Avusturya’nın yaratılmakta olduğunun güçlü ifadesi olarak kullanılmaya çalışılmıştır (...).”39

52İstanbul’da İKSV’nın etkinlikleri, özellikle bienal, birden çok misyona hizmet etmektedir: Çağdaş sanatı desteklemek, yaygınlaştırmak ve ulaşılır kılmak, İstanbul’un imajını, şehrin metropoller arası rekabette var olabilmesi için değiştirmek, Türkiye’nin AB üyeliği hedefini ilerletmek ve Batı blokunun bir parçası olan kimliğini vurgulamak, bunların belli başlılarıdır. Araçsallaştırılan ve öne çıkarılan şehir, tarihi kalıntıların, Bizans kiliselerinin, Osmanlı mimarisinin ve İslam sanatlarının şaheserlerini barındıran anıtsal-İstanbul değildir. Dünya metropolleri arasında çağdaş sanatların canlılığyla uluslarararası sahnenin ön sıralarına tırmanan şehirler arasında bir şehirdir.

53Bu yeni kentsel kimliğin oluşturulması için yapılan işlerden biri de İstanbul Modern Müzesinin kurulmasıdır. 2004’ün Aralık ayında Şakir Eczacıbaşi ile Oya ve Bülent Eczacıbaşı’nın işbirliğiyle gerçekleştirilmiştir. Türkiye’de bu adı hak eden ilk çağdaş sanat müzesidir. İstanbul limanının yenilenmekte olan antrepolarında, Aya Sofya ve Topkapı Sarayını ziyaret etmek için koşuşturan turistlerin yoğunlaştığı tarihi yarımadanın öte yanında kurulmuştur. Bu turistler bundan böyle “gezilerine” İstanbul Modern’i de dahil edecekler midir? Bugüne kadar hiçbir anket bu yönde güvenilir bir bilgi üretmemiştir. Ancak, 8000 m2 alana yayılan müze uluslararası planda tanınmak için elinden gelen her şeyi yapmaktadır. Müze müdürü olarak seçilen kişilerin kimlikleri de bunu gösteren bir işarettir.

54Müzenin 4 numaralı antrepoda kurulması projesi Tabanlıoğlu Mimarlik şirketine emanet edilmiştir. Şirket daha önce şehir merkezinde bir tür mamuta benzer şekilde yükselen dörtköşe Atatürk Kültür Merkezi binasını inşa etmiştir; binada halen Devlet Filarmoni Orkestrası, Balesi ve Operası faaliyet göstermektedir. İstanbul Modern inşaatının 6,5 milyon euroya mal olduğu söylenmektedir. Eczacıbaşı grubu yatırımın ancak bir bölümünü finanse etmiş, buna karşılık projenin yürütme sorumluluğunu üstlenmiştir. 2005’te İstanbul Modern’i işletmek üzere yeni bir vakıf kuruldu. Burada sergilenen eserlerin –toplam 8000 parça– büyük bölümü özel koleksiyonlardan gelmektedir: En büyük devlet bankası olan İş Bankası koleksiyonu, Oya ve Bülent Eczacıbaşı koleksiyonu, Nejat Eczacıbaşı koleksiyonu vb. Bazı eserler İstanbul Modern Sanat Müzesi, İstanbul Resim ve Heykel Müzesi gibi kamu müzelerinden ödünç alınmıştır. Avea ve Hedef Alyans şirketleri finansmana destek vermişlerdir. Ayrıca projeye Deutsche Bank ve Berlin Guggenheim da katkıda bulunmuşlardır.

  • 40 Feshane: Osmanlı erkeklerinin başlarına taktıtkları fötrden yapılma başlık fes’in üretildiği fabrik (...)

55Bu müzenin tarihi çok öğeticidir; sanat ve kültür alanında özel sektör ile kamu sektörü arasındaki ilişkilerin zaman içindeki değişimini yansıtmaktadır. Eczacıbaşılar 1980’li yılların sonunda Haliç kıyısında bulunan ve yenilenme çalışmalarına konu olan eski bir dokuma fabrikasının, Feshane’nin40 çağdaş sanat müzesine dönüştürülmesi çabasına girişmişlerdi. Fabrikanın müzeye dönüştürülmesi projesi, Paris’teki Orsay Müzesi’ni gerçekleştiren mimar Gae Aulenti’ye emanet edilmişti. Ancak o sırada belediye başkanlığını elinde bulunduran ve cumhuriyetin ilk yıllarından devralınan bürokratik/devletçilik geleneğinin taşıyıcısı CHP, gerekli izinleri vermedi. Birkaç ay sonra, halen “Müslüman-muhafazakâr” partinin lideri olan Recep Tayyip Erdoğan İstanbul Büyükşehir Belediyesi Başkanlığına seçildi. “İslami” hareketten gelmesine rağmen eski liman sit alanında çağdaş bir sanat müzesi kurulması projesini o destekleyecekti. Karşılığında müzenin açılışı için 2005 yılının ilk ayları olarak öngörülen tarihin beş ay öne çekilmesini ve Türkiye’nin AB üyeliği statüsünün resmen kabul edileceği, üyelik müzekerelerinin başlatılacağı tarih olan 17 Aralık 2004’e denk düşürülmesini istedi. Müzenin açılış töreni, bu tarihten birkaç gün önce yapıldı. Tören sırasında müzenin beyaz duvarlarına, Jacques Chirac, Tony Blair ve Gerhard Schröeder’den o gün gelen ve çağdaş Türkiye’nin Batılı ve Avrupalı kimliğini alkışlayan kutlama mesajları yansıtıldı. Bülent Eczacıbaşı verdiği bir demeçte, “Başbakan müzenin sembolik önemini derhal kavradı” demekte ve şöyle devam etmekteydi: “Avrupa Birliği’ne kültürel bakımdan doğulu olduğumuz kadar batılı da olduğumuzu göstermeye çalıştığımız şu dönemde, bu çok iyi bir örnek oluşturmaktadır.”

56Bu tür açılış törenlerinin Türk dış politikasi tarafından araçsallaştırılmasının tek örneği bu olay değildir. Batı blokuna aidiyetinin kanıtlarını sunması beklenen Recep Tayyip Erdoğan dünyanın projektörlerinin çevrildiği bu gibi yerlerden yararlanmak için elinden gelen tüm çabayı harcamıştır. Zira, hükümetine yöneltilen Batı karşıtı olma şüphelerini bertaraf etmeye yarayan bu tür olaylar İstanbul’un dünya metropolleri arasındaki rekabette yerini almasını sağlamaktadır. Çağdaş sanatın en ince örneklerinin sergilendiği bu müzeler, Türkiye’nin vitrini olan İstanbul vasıtasıyla en azından sanal olarak Avrupa Birliği’nin parçası olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla Müslüman-muhafazakâr parti önde gelen filantrop/mesen ailelerin projelerine sahip çıkmıştır. Bundan böyle özel müzelerin açılış tarihleri başbakanın burada eyleme taraf bir aktör olarak boy gösterebilmesi için kaydırılacak, öne alınacak ya da ertelenecektir. Bir sonraki bölümde ele alacağımız Santralistanbul için de aynı şey söz konusu olmuş, müzenin açılış tarihi Recep Tayyip Erdoğan’ın AB’nin Türkiye ile ilgili hayati kararının alınmasından once Avrupa’ya yapacağı ziyarete denk düşürülerek altı ay önceye, 8 Eylül 2007’ye çekilmiştir.

57Ona esin kaynağı olan Londra’daki Tate Modern’den farklı olarak İstanbul Modern kurulurken hiçbir büyük inşaat çalışması yapılmamıştır. Eski İstanbul limanının dokları her yandan gelen yoğun taleplere konu olmuştu. Zira, sit alam şehir merkezindeki Galata’nın kıyısında ve tarihi yarımadanın karşısında olduğundan olağanüstü bir konumdan yararlanmaktadır. Bugüne kadar sit alanını düzenlemeye talip olan hiçbir uluslararası proje sonuçlanmamıştır. En son olarak GalataPort adı altında 2005’te bir İsrail konsorsiyumunun kazandığı proje son dakikada durdurulmuştur. 1200 metre uzunluğunda, büyük gezi/otel gemilerinin yanaşacağı bir rıhtım ve inşa edilmesi öngörülen beş büyük otelden oluşan proje İstanbul Modern ve yerleştiği 4 numaralı antreponun haritadan silinmesi anlamına gelecekti. Projenin mimarları medyayı kullanarak, müze yönetimini şehrin kuzeyinde yeni inşa edilen bir alışveriş merkezine taşınmaya ikna etmeye çalışıyorlardı. Özellikle güçlü İstanbul Mimarlar Odasından kaynaklanan şiddetli muhalefet karşısında GalataPort projesi “usul hatası” gerekçesiyle iptal edildi, böylece İstanbul Modern’in yeriyle ilgili mesele, şimdilik kaydıyla, gündemden düştü.

4. Farklı bir örnek: Bilgi Üniversitesi ve Santralistanbul’un kurucuları

  • 41 D. Behar Les universités privées d’Istanbul. IFEA dosyası 10, İstanbul, Institut Français d’Études (...)

581996 yılında Bilgi Üniversitesini kurma girşiminde bulunan kişi zengin Türk ailelerinden gelen biri değildir. Bu üniversitenin kurulmasını mümkün kılan servet kısa süre önce, esas olarak o dönemde “pembe” denilen bir telefon hattının işletilmesinden elde edilmiştir. Bu hotline’ı kuran Oğuz Özerdem, o sırada gencecik bir adamdı; 1963 doğumluydu ve Türk hükümetinin verdiği bir bursla Cambridge Üniversitesinde, “basın, kamuoyu ve siyaset arasındaki ilişkiler” konulu master tezini yeni tamamlamıştı (1991). Bu modern zamanlar masalının en etkileyici yanı da, servetini oluşturur oluşturmaz genç adamın bunu eğitim projelerine tahsis etmesidir. 1993 yılında İstanbul’da bir anonim şirket kurdu (Bilgi Egitim AŞ) ve iki İngiliz eğitim kurumunun desteğiyle (London School of Economics ve University of Portsmouth) ilk aşamada “İstanbul School of International Studies” okulunun kurulmasına girişti. Türkiye’de yasaların değişmesi sonucu kâr amacı gütmeyen vakıfların üniversite kurabilmelerine izin verilince şirketini vakfa dönüştüren Oğuz Özerdem, bu ilk kurumu 1996’da Bilgi Üniversitesine dönüştürür. Yeni kurum, hoşgörü ve açık görüşlülük gibi değerlerin paylaşılması temasına vurgu yapmakta, “çağdaş evrensel değerler mozaiğine uygun olarak farklı hayat tarzlarına, inançlara ve düşünce biçimlerine sahip bireylere saygı gösterilmesi” ilkesini benimsemektedir.41 “Türk toplumunun farklı kesimleri arasında yakın bağlar oluşturma” arzusunu, 2005’te “Ermeni sorunu” ile ilgili tarih kolokyumunun üniversite çatısı altında düzenlenmesi riskini almakla ortaya koyar. Yenilik, Bilgi Üniversitesinin tanıtım malzemesinde öncelikle vurgulanan bir kavramdır. Fakat, Koç ve Sabancı üniversitelerinde yapılandan farklı olarak –her iki üniversitede de Amerikan yönetim tekniklerinin taklit edilmesi, örneğin, performansın ölçülebilir tekniklerle değerlendirilmesi söz konusudur– burada yenilikten anlaşılan şey, yaratıcılığa atıfla tanımlanmaktadır. Başta sanat dalları olmak üzere, eski ve kemikleşmiş eğitim yöntemlerinden “özgürleşmek” istenmektedir. Yenilik kavramı bu bağlamda “özgürleşme” ve “yaratıcılık”la aynı anlama gelmektedir. Halen Bilgi Üniversitesinin kent içinde üç kampusu vardır: Kuştepe, Dolapdere ve Haliç’in ucunda, 2007’de açılan Santralistanbul’a bitişik olan kampus. 2006-2007 ders yılında üniversiteye 9546 öğrenci kayıtlıydı ve bunlardan 2000 kadarı üniversiteden aldıkları bursla okumaktaydı.

  • 42 Julien Grouiller, La reconversion de la centrale électrique Silâhtarağa à Istanbul, Institut França (...)
  • 43 A.y., s. 74.

59Bilgi Üniversitesinin kurucularının şehircilik konusundaki duyarlılıkları bu üniversiteyi diğer üniversite kurucularından ayıran önemli bir vasıftır. Kampuslarını yerleştirdikleri mahallelerin yenilenmesi, onlara has özelliklerden biridir. Kuştepe kampusu Avrupa yakasındaki mütevazi bir mahallede kurulmuştur. İstanbul’daki özel üniversiteleri, “yeni sosyal alanlar” olarak ele alan bir inceleme yürüten David Behar, kampusun yer aldığı belediyenin –Şişli– başkanının projeyi desteklediğini belirtmektedir. Vakfın genel başkanı bu yerleşim tercihini, “üniversitenin hedefinin Kuştepe mahallesiyle bütünleşerek mahalleyi yavaş yavaş geliştirme siyaseti” ile açıklamaktadır. D. Behar bu niyeti, Dolapdere kampusunda benimsenen mimari tercihler ışığında tartışmaya açıyor. Dolapdere, Pera’nın kenarda kalmış, İstanbulluların yoksulluk ve güvensizlikle özdeşleştirdikleri bir çöküntü mahallesidir. Üniversitenin merkez binasını mahalle ile bütünleştirme arzusuna rağmen, Bilgi Vakfı burada, “adeta özel bir site kuruluyormuşçasına kendi içine kapanma isteği sergilemiştir.” Oğuz Özerdem’in “mimarlarla kampus duvarının sokaktan geçenlerin üniversitenin içinde ne olup bittiğini görebilmeleri için olabildiğince alçak tutulması ve binaların mahallenin havasını bozmamak için çok yüksek yapılmaması için kıran kırana mücadele ettiği” söylenmektedir.42 Ne var ki, yapılan binanın duvarları en az beş metre yüksekliktedir ve diş cephede penceresi olmayan “kör” binanın çevreyle hiçbir komşuluk ilişkisi bulunmadığı gibi, öğrenciler kampusa neredeyse gizli ve tam teçhizatlı bir güvenlik servisinin koruduğu bir kapıdan girmektedirler. J. Grouiller şu sonuca varıyor: “Güvenlik kaygıları üniversitenin yakın çevresiyle kurmak istediğini ileri sürdüğü bağı yok etmiş görünüyor.” Gene de raporunun ilerleyen sayfalarında Société Financière Internationale’ın (SFI), “Bilgi Vakfının 2001’de (...) çevredeki mahallelerde yürütülen çeşitli etkinlikler için 5 milyon dolar harcadığını ve kampusların kuruldukları yerlerde çok sayıda küçük işletmenin ortaya çıktığını” belirttiğini hatırlatalım.43 SFI’nin raporundan, mahalle için yapılan bu harcamanın İngilizce, muhasebe ve ilkokul öğretmeni olabilmek için açılan kurslara ayrıldığını ve Bilgi Vakfının belediyeye bir ilkokul hediye ettiğini öğreniyoruz. Bunlara öğrencilere hizmet sunan ve kampus çevresinde pıtrak gibi çoğalan küçük işletmeler ile üniversitenin önayak olduğu kamu taşımacılık hizmetlerini ve üniversiteyle ilişkili olarak inşa edilen konutları da eklemek gerekir.

60Tate Modern gibi Santralistanbul da eskiden Silahtarağa’da bulunan terkedilmiş bir elektrik santralının yerinde kurulmuştur. Eski santral binası, içinde çağdaş sanatlar müzesi, enerji müzesi, sanatçılar için misafırhane, kütüphane, konser salonları ve kampusu tesisin yeşil alanına yayılan Bilgi Üniversitesinin bir parçası da bulunan karmaşık bir bütün olarak tasarlanmıştır. Santralistanbul’un “yaratıcılık-görüş alışverişi-disiplinler arasılık” şeklinde özetlenen kuruluş ilkesi onu sayıları giderek artan “yeni sanat mekânları” arasına katmaktadır.”44 Haliç’in ucunda, denizin uzantısının metropolün yerleşim alanlarına dokunduğu yerde, 118.000 m2 üzerine kurulmuştur. Projenin başlangıcından beri (2004) Enerji ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı tarafından temsil edilen devlet, “sit alanının ulusal ve uluslararası olaylarda kullanılmak üzere” Bilgi Üniversitesine tahsis edildiğini kayda geçirmiştir. Yerel yönetimin düşük düzeyde katılımı, Büyükşehir Belediyesi’ne bırakılan sorumluluğun üniversiteye tahsis edilen yeşil alanların bakımını sağlamakla sınırlı olmasından anlaşılmaktadır. Santralistanbul’un topraklarında yerleştiği Eyüp Belediyesi’ne gelince, ona da ilerde sitin çevresinde açılacak olan “sanat yolu”nun bakımını üstlenmek düşmüştür. “Belediye kamuya ait olan bu mekânın nasıl kullanılacağına, hangi sanatçıların davet edileceğine ve yapılacak eylemlere karar verme yetkisini Bilgi Vakfına vermiştir.”45

61Bilgi Üniversitesi ve Santralistanbul 2007 yılında bütçe sıkıntısıyla karşılaştı, vakıf yeni sermaye gruplarına seslenme gereğini duydu ve her iki tesisi yöneten konsorsiyuma Amerikalı finans ortaklarının katılmasına karar verdi.

  • 46 Bkz. IFEA’da Contemporary Istanbul, kolokyumunu düzenleyen Emin Mahir Balcıoğlu’nun “Istanbul dans (...)

62Yazıya son vermeden birkaç konuda açıklama yapmak gerekiyor. Burada ileri sürdüğümüz görüşlerin kapsamına girmediği için, son yıllarda İstanbul’un mekânını olduğu kadar imajını değiştirmeye katkıda bulunan başka bir yaygın gelişmenin, sanat galerileri ve sergi salonlarının açılışının üzerinde duramadık. Ne var ki, kamu yöneticilerinden tek kuruş destek almadan açılan bu mekânların sayısı son on yılda hızla artmıştır. En yoğun oldukları semtler, İstanbul Modern’den, hızla burjuva/bohem (Fransızların deyimiyle bobo) bir yapıya bürünen Cihangir’e Boğazkesen Sokağı’ndan geçerek çıkılırken geçilen Çukurcuma ve Tophane’dir. Bu yazıda üzerinde durulmayan başka bir konu da, İstanbul’un, sanatçılarının ve galerilerinin, gözle görülür biçimde merkezi Doğu’ya, İran’a, Arap Emirliklerine ve Çin’e kaymakta olan uluslararası sanat piyasasına açılması olgusudur.46 Öyle ki, 2008 yılında İstanbul’da Sotheby’s sanatsal açık artırma evinin bir şubesi kurulmuştur. Bu şube 2009 yılında Londra’da Türkiyeli sanatçıların eserleriyle ilgili çok başarılı geçtiği söylenen bir satış gerçekleştirdi. Pangaltı semtindeki, genç sanatçıların eserlerini sergileyen PIST platformu Armory Show ya da Frieze gibi kâr amacı gütmeyen sanat platformlarının yanında yerini almış bulunuyor. Nazif Topçuoğlu gibi Türkiyeli sanatçılar Dubaï’s Green Gallery’ye bağlı olarak üretim yapmaktalar. Üç ayda bir çıkan prestijli bir dergi olan ICE İstanbul Contemporary’nin yayınlanmaya başlaması, Türkiye’deki sanat dünyasında eleştiri geleneğinin yokluğu, sanat konusunda uzmanlaşmış yazar ve dergilerin azlığı şeklinde özetlenebilecek bir eksikliğin giderilmesinin ilk adımı olarak görülebilir. İran doğumlu, Londra’da yaşayan, kendi de koleksiyoncu olan ve Doğu ülkelerinin çağdaş sanatlarının Batıdaki elçisi olarak kabul edilen Maryam Eisler’in Hossein Amirsadeghi ile birlikte hazırladığı (kısmen Garanti Bankası tarafından da finanse edilen), Unleashed, Contemporary Art from Turkey adlı kitabın Thames & Hudson (Mayıs 2010) yayınevinde yayınlanmış olması önemi vurgulanması gereken bir gelişmedir. Zira bu kitap, Türkiye’deki çağdaş sanat üzerine yazılmış en kapsamlı eserdir. Gelişme halindeki bütün bu olguların bütünü, araştırılmayı bekleyen zengin bir bilgi kaynağı oluşturmaktadır.

Sonuç

63Yazımızda bahsettiğimiz özel müzecilik alanındaki bu patlama karşısında kamu sektörünün tepkisi nedir? Müslüman-muhafazakâr hükümetin geliştirdiği kültür politikası nasıl tanımlanabilir? Bu makalede, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın dünyanın projektörleri altında bulunan bu modern ya da çağdaş sanat mekânlarından yararlanma konusunda çok erken harekete geçtiğini belirtme fırsatımız oldu. Bu mekânlar, hükümetinin hissettiği Batıcılığa karşı durduklarına dair şüpheleri gidermekte ve İstanbul’u dünya metropolleri arasındaki rekabet alanında desteklemekte çok etkili olmaktadırlar. Türk sanatçılarının en dikkat çekenlerinin ürünlerinin sergilendiği bu müzeler, Türkiye’nin, vitrini olan İstanbul dolayımından Avrupa Birliği ile, sanal olarak da olsa, bütünleşmesini sağlıyorlar. Dolayısıyla Müslüman-muhafazakâr parti büyük filantrop/mesen ailelerin projelerini benimsemekte tereddüt etmedi. Ancak, hükümetin kültür siyaseti alanındaki ihtirası bununla sınrlı kalmıyor. Recep Tayyip Erdoğan hükümeti iki yanlı bir siyaset izliyor: Bunlardan biri, bu yeni müzelerin dış dünyayla yürütülen diplomasiye hizmet etmek amacıyla kullanılmasını öngörüyor; diğeri ise, özel mesenleri kale almayan, kimlikle ilgili, pedagojik ve/veya propaganda amaçlı bir müzecilik anlayışıdır. Kamu yöneticileri bu ikinci siyaset çerçevesinde Osmanlı tarihini, dini, etnik, askeri gözlüklerle okuyan ve basite indirgeyen bir yaklaşım benimsemekteler. 2008’in sonunda, tarihi yarımadanın kenar mahallelerinden birinde kurulan İstanbul Fetih Müzesi üç mesaj vermeyi amaçlıyor: Osmanlılar savaş sanatında çok ileriydiler; İstanbul’un fethi İslamın bir gereğiydi; Osmanlılar hoşgörülüydü. Bu müze aslında, İstanbul’un surları önünde dumanları tüten topları gösteren bir dekorun, kılıç/kalkan ve top seslerinin eşliğinde sergilendiği tek bir büyük salondan ibarettir. Böylece, meseleyi karikatürleşme riskini göze alarak bu iki karşıt stratejinin “İstanbul’u pazarlamanın” iki farklı tarzını gözler önüne serdiğini söyleyebiliriz. Bunlardan birisi iç tüketime yöneliktir ve mevcut rejim tarafından geliştirilmiştir; diğeri ise iç/dış tüketime yönelik olarak büyük mesen aileler tarafından sahnelenmektedir.

64Aynı anda 2010 İstanbul Avrupa Kültür Başkenti Ajansı İstanbul’un çok dinliliğini vurgulayan tanıtımlar yapmayı seçmiş bulunuyor... İlk kez bir reklamda Rum, Yahudi ya da Ermeni isimli çağdaş Türkler yan yana yer alıyorlar.

65İstanbul’u “pazarlamak” için kullanılan yöntemler, birlikte, şehrin imajını Türkiye’nin geri kalanından ayrı bir yere koymayı ve onu batılılaşmış elitlerin kendilerini özdeşleştirmeyi kabul ettikleri ayrıcalıklı bir yere dönüştürmeyi başarıyor. Bu elitler bununla da kalmayıp, İstanbul romantizmleriyle hüzünlerini birleştiriyorlar ve Orhan Pamuk gibi onlar için de İstanbul, kaybolmuş bir cennettir artık...

66Bu tespitlerden sonra, bu makaledeki esas amacımıza yani 1990’lı yılların İstanbul’unda işadamı/koleksiyoncu/bağışçı denilen kişiyi ortaya çıkaran mekânizmaların araştırılmasına geri dönelim. Bu yazıda söz konusu aktörün girişimlerini betimlemeye ve kendine biçtiği misyonları görünür kılmaya çalıştım. Bu misyonlar arasında, İstanbullu elitler için sanatsal ve kültürel arzı zenginleştirme misyonunun yanında, İstanbul’u dünya metropolleri ağına yerleştirmek, onu yüzünü kesin biçimde Batıya dönmüş bir Türkiye’nin işaret fişeği yapmak üzere yürütülen diplomatik bir misyon da dikkat çekmektedir. Bu bağışçılar, kültürün şehirlerin yenilenmesi için kullanılması yolundaki çağdaş paradigmanın gereği olan eylemleri yapıyorlar. Yer seçimi, kendilerine biçtikleri misyonlara uygun şekilde (kamunun genel çıkarı için yapılıyormuşçasına) yapılmaktadır. Bu yapılırken pekâlâ çöküş halindeki semtlere kamusal ve özel hizmetlerin götürülmesi ya da buralardaki hayat şartlarının iyileştirilmesi gibi öncelikler benimsenebildiği gibi, çöküş halindeki semtin Avrupai geçmişinin diriltilmesi ya da ünlü bir mimarın elinden çıkma mimari bir eser, bir müze, bir kültür merkezi yaratılarak o mimarın önceki eserleriyle yarıştırmak, böylece yarattığı çarpıcı etki sayesinde İstanbul’a ait yeni bir sembol oluşturmak gibi bir derdin peşine de düşülebilmektedir.

67Bu makalede bu yeni aktörün misyonları üzerine odaklanılmakla birlikte, aktörün kişisel motivasyonları ya da ihtirasını şekillendiren kişisel ufku üzerinde durulmamıştır. Bizi ilgilendiren daha çok, Türkiyeli işadamı/koleksiyoncu/bağışçının diğerkâmlığını hangi sosyal özlemin harekete geçirdiğidir.

  • 47 Türkçede karşılığı olmayan évergète kelimesi modern Yunancada “kamusal hayırsever” anlamına gelir. (...)

68Yukarıda yaptığımız betimlemeden bu kişinin uluslararası büyük burjuvazinin en üst katmanını oluşturan dar “kulübe,” sanat koleksiyoncuları, müze kurucuları çevresine dahil olma özlemi içinde olduğu sonucu çıkmakta. Ufku ulusal olmayıp dünya çapındadır. Zaten bu mesenleri 19. yüzyıl mesenlerinden ayıran en temel fark da burada yatmaktadır. 19. yüzyılda mesenler kendilerini rakipleri olan yurttaşlarıyla kıyaslamaktaydılar. Bugün ise Fransız François Pinault koleksiyonunu Venedik’e yerleştirmekte, eserlerini Sharjah Bienali’nden satın almaktadır. Paris’teki Kamondo müzesinin onarımını Japon fırması Honda üstlenmektedir. Türkiyeli koleksiyoncu/bağışçılar da artık bu uluslararası aktörler ağına dahil olmuşlardır. Koleksiyon yapmak/koleksiyonunu bağışlamak, küreselleşmiş burjuvaziye önderlik yapmak isteyenlerin uymaları gereken şartların başında gelen bir sosyal belirleyicidir. Buna şehirler arasındaki uluslararası rekabet de eklenmelidir ki, bu rekabet, özel kişiler olan “hayırseverler” arasındaki diğer rekabeti daha da kızışstırmaktadır. Onlara düşen rol, devletin (artık) yerine getirmediği misyonları üstlenmek, évergète47 rolü üstlenenler ile Mediciler, Borgialar ya da bize daha yakın bir dönemde ortaya çıkan Peggy Guggenheim gibi sanat hamisi mesenler arasında bir yerde bulunmaktadır.

Notes

1 C. Landry, The Art of City-Making, Londra, Earthscan, 2006, s. 176.

2 Bkz. F. Bianchini, M. Parkinson (der.), Cultural, policies and urban Regeneration; the West European Experience, Manchester University Press, 1993, Manchester; F.Lucchini, La Culture au Service des Villes, Anthrops, Paris, 2002, H. Mommaas “Cultural Clusters and the Post-Industrial City: Towards the Remapping of Urban Cultural Policy,” Urban Studies, 3(2004), s. 507-532, DOI: 10.1080/0042098042000178663, Malcolm Miles, Cities and Cultures, Critical Introductions to Urbanism and the City, Routledge, 2007; G.Saez (der.), “Institutions et Vie culturelles,” La Documentation Française, Paris 2005; P. Tronquoy (der.), “Culture, État et Marché,” Les Cahiers Français, 312 (2003); S. Zukin, The Culture of Cities, Cambridge, Blackwell Publisher, 1995.

3 Emmanuel Négrier, Laura Michel, Dorothée Yaouanc (der.), Une politique culturelle privée en France ? Les Nouveaux Commanditaires de la Fondation de France, L’Harmattan, 2006 ; Jean-Michel Tobelem, Musées et culture, le financement à l’américaine, Lyon, PUL/Éd. W, 1990 ; Jean-Michel Tobelem (der.), La culture mise à prix, la tarification dans les sites culturels L’Harmattan, 2005 ; Jean-Michel Tobelem, Le nouvel âge des musées, les institutions culturelles au défi de la gestion, Armand Colin, 2005.

4 Louis Gabriel Clayeux “tablo taciri Aimé Maeght’ın” akıl hocasıdır. Marcel Brient’ı çağdaş sanatla tanıştıran da odur. Bu sayede Beaubourg’un satın alma komisyonunda üç yıl yer almıştır. (Bkz. Nathaniel Herzberg, “Marcel Brient, la collection d’une vie suspendue aux lenteurs de la justice,” Le Monde, 04/06/2007, URL: http://www.lemonde.fr/culture/article/2007/06/03/marcel-brient-la-collection-d-une-vie-suspendue-aux-lenteurs-de-la-justice_918123_3246.html.

5 Bernard Arnault’nun mimar Frank Gehry’ye sipariş ettiği, Paris’teki Acclimatation Bahçesi’nin yakınındaki La Fondation Louis Vuitton pour la création (Louis Vuitton Yaratıcılık İçin Vakıf) projesi de mekânsal dönüşüm için kültürün araçsallaşması ve burda aktörün özel kişi olması açısından önemlidir.

6 Bkz. Les donateurs du Louvre, RMN, Paris, 1992 ; Véronique Long, Mécènes des deux mondes ; les collectionneurs donateurs du Louvre et de l’Art Institute de Chicago, 1879-1940, Rennes, PUR, 2007.

7 S. Yardımcı, Kentsel Değişim ve Festivalizm: Küreselleşen İstanbul’da Bienal, İletişim, İstanbul, 2005.

8 Vasıf Kortun ile haftalık Şalom dergisinde 5 Nisan 2006’da yapılan görüşme. Bu görüşmede Vasıf Kortun sanat kurumlarını “son kamusal alanlarımız” olarak tanımlıyor.

9 2013 yıl için bu alanda yarışan yedi şehir var: Lyon, Marsilya, Bordeaux, Nice, Saint-Étienne, Strasbourg, Toulouse. Bu sıfat söz konusu şehirler için imaj değiştirmek ve uluslararası planda tanınmak için bir vesile oluşturuyor. 2004’te 700.000 kişi Lille’i ziyaret etti ve bundan üç yıl sonra François Pinault koleksiyonunun bir bölümünü Fransa’da ilk kez orada sergiledi. Şehrin kültür başkenti seçilmekle kazandıkları konusunda bkz. Malcolm Miles, Cities and Cultures, Critical Introductions to Urbanism and the City. Routledge. 2007.

10 Charles Fourier, La Fausse Industrie morcelée, répugnante, mensongère, et l’antidote, l’industrie combinée, attrayante, véridique, donnant quadruple produit et perfection extrême en toutes qualités, Paris, Bossange père, 1836, s.783-784. Fourier düçüncesini “Notre foyer est Constantinople, local favorisé de toutes les perfections” yazısında sürdürmektedir. Ünlü “ütopyacı sosyaliste” göre şehrin “en istenir özellikleri” şunlardır:
1. Kullanışlı olduğu kadar muhteşem ve devasa limanı
2. Limanın hemen yanıbaşındaki temiz su kaynağının ihtiyacı karşılayabilir olması
3. Limanın çevresindeki kirli suları ve temiz su fazlasını tasfıye eden akıntılar
4. Büyük kıtanın ortasında yer alması ve küçük kıtaya deniz bağlantısı olması
5. Her bölgeden gelen ürünlerin ulaşım noktasında bulunması
6. Kara ve deniz yoluyla ulaşımın kesişme noktasında konumlanması
7. Yerel ve daha uzak yerleşimler açısından var olan sitlerin olağanüstü güzelliği
“(...) Bütün bu avantajları göz önünde bulundurulduğunda bu yerleşimin yeryüzünün merkezi olarak seçilmesi uygun olacaktır; umudumuz, şehri kentsel falanjlarla donatan ve bugünkü kötü kaliteli evlerimizden daha iyi olan evlerin yeniden inşası için gereken sürenin ardından 3. Uyum devresinden itibaren bunun gerçekleşmesidir.”

11 Deyim Catherine Duprat’nındır, Le Temps des philanthropes. La philanthropie parisienne des Lumières à la monarchie de Juillet. Éditions du C.T.H.S, Paris, 1993.

12 Müslümanlıktaki yardım yükümlülüklerinin tümü.

13 Yahudilikteki yardım yükümlülüğü.

14 Bkz. N. Şeni, Philanthropes et Mécènes dans la ville ; pour une politique culturelle contemporaine, toplantısına sunulan bildiri. IFEA, UMR’in Études ottomanes et turques (CNRS-EHESS-Collège de France) bölümü ve Institut Français d’Urbanisme (Université Paris 8) tarafından Pera Müzesinde düzenlenmiştir (İstanbul, 25-28 Ocak 2008).

15 Le Temps des philanthropes…, a.g.e.

* Fransa’da 1830 devriminin ardından X. Charles’ın tahttan indirilip yerine Louis-Philippe’in çıkarıldığı, 1848 devrimine kadar süren döneme verilen ad -ç.n.

16 Ayrıca bkz. Erik Aerts (der.), Liberalism and Paternalism in the 19th century. Proceedings of the Tenth International Economic History Congress, Leuven University Press 1990.

17 Bkz. Le Monde, 6-7 Nisan 2008, s.11. Annie Kahn imzasını taşıyan makalede “bu miktarın yarısı sağlık sektörüne gitmiş, % 31’i sosyal destekleri finanse etmiş, % 6’sı da sanat ve kültür alanındaki etkinliklere ayrılmıştır” denmektedir.

18 Ayrıca “bağış” ve “armağan” konularıyla ilgili olarak bkz. Paul Veyne, Le pain et le cirque, Seuil, 1976.

19 Michel Guerrin ve Emmanuel de Roux, “Jacques Rigaud : ‘Un désengagement de l’État dans la culture pénaliserait le mécénat’,” Le Monde, 14/02/2008, URL: http://www.lemonde.fr/culture/article/2008/02/13/jacques-rigaud-un-desengagement-de-l-etat-dans-la-culture-penaliserait-le-mecenat_1010823_3246.html.

20 Kazanç yönünden 2004’te birinci sırada yer alan Koç grubunun aynı yıl, 96 şirketi vardı, 60.000 dolayında işçi çalıştırıyordu, 16,6 milyar dolar gelir elde etmişti ve net kârı 379 milyar dolardı. Dış pazarlara yaptığı ihracattan gelirlerinin % 35’ini elde ediyordu. Grubun el attığı sektörlerin ve önde gelen işletmelerinin başında: 1. Ford, Otosan, Tofaş, Türk Traktör markalarını kullanan otomotiv sanayii, 2. Arçelik adıyla pazarlanan dayanıklı tüketim malları, 3. Gıda üretimi ve Migros kanalından yapılan gıda ürünleri dağıtımı, 4. Koçbank, Koçleasing, Koç Allianz aracılığıyla gerçekleştirilen finans faaliyetleri, 5. Aygaz ve Opet firmalarının yer aldığı enerji sektörü geliyordu. 2005’te Koç grubu üç önemli firma satın aldı: Yapı Kredi Bankası (bankacılık ve sigortacılık), dağıtım şirketi Tansaş ve Tüpraş (akaryakıt rafineri şirketi).

21 Bu Ermeni ismi, eski mülk sahibinin ya da mimarın adı olabilir.

22 Osmanlı resminin öncülerinden Osman Hamdi Bey (1842-1910) Paris’te Jean Léon Gérôme’un öğrencisi olmuştur. İstanbul’a döndüğünde Arkeoloji Müzesi ve bugün Mimar Sinan Üniversitesi adını taşıyan Güzel Sanatlar Akademisini kurmuştur.

23 Özalp Birol, Suna-İnan Kıraç Vakfının yöneticisi kimliğiyle “Philanthropes et mécènes dans la ville ; pour une politique culturelle contemporaine” adlı, 25-28 Ocak 2008’te, İstanbul’da (Pera Müzesi IFEA) düzenlenen kolokyumda bu konuyla ilgili bir bildiri sunmuştur.

24 Hacopulos, Fresco, Aznavur, Carlmann bu pasajların en bilinenleridir.

25 Stephane Yerasimos, “Istanbul : La naissance d’une Mégapole,” Revue Géographique de l’Est, Nancy, C. 37 (1997), 2-3, s.209, DOI: 10.3406/rgest.1997.2330.

26 Nicole Pope, “En Turquie, l’université Koç vise le marché oriental,” Le Monde 27/09/04. Le Monde gazetesinin İstanbul muhabiri diplomalarla ilgili olarak İşletme Yüksek Okulunun Müdürü Barış Tan ile yaptığı görüşmeden şu bilgiyi aktarmaktadır: “Programımızı uluslararasılaştırarak Doğu Avrupa, Doğu Akdeniz, Orta Asya ve Körfez ülkeleri için bir merkeze dönüştürmek istiyoruz; şu sırada yabancı öğrencilerimizin oranı % 8 kadar. Bu oranı artırmak istemekteyiz.”

27 Üniversitesinin sitesi için bkz: http://bm.sabanciuniv.edu/en/node/74.

28 1848 ve 1884 arasında köşk sırasıyla Süleyman Re’fet Paşa, Yahudi Hoca Misak, reform hareketi Tanzimatı uygulamaya koyan Sadrazam Reşid Paşa’nın karısı Adile Hanım, Mısırlı Küçük Mehmed Ali Paşa, Mustafa Naili Paşa, Maksudzade Simon Bey, Hıdiv İsmail Paşa, Mısır Devleti ve nihayet Hıdiv Mehmed Tevfik Paşa’ya ait olmuştur. 1884’te Osmanlı hazinesi tarafından Sultan II. Abdülhamid adına satın alındı ve Montenegro Kralı I. Nikola’ya armağan edildi. Otuz yıl süreyle Montenegro elçiliği ve kraliyet sarayı olarak kullanıldı. 1913’te yeniden Osmanlı mülkiyetine geçen köşk, Sultan V. Mehmed Reşad’ın torunu Behiye Sultan tarafından satın alındı. 1925’te yıkıntı halindeki köşkü Hıdiv İsmail Paşa’nın torunu prens Mehmed Ali Hasan satın aldı ve bina mimar Édouard de Nari tarafından bugünkü haline donüştürüldü. Birkaç yıl boş kalan köşkte prensin kızı İffet Hanım 1944 yılına kadar oturdu.

29 Nazan Ölçer, “Aslında bu sergi fikri bana ait değildir. Çok seyahat eden biri olan Sakıp Sabancı Picasso ile ilgili birçok sergi gezmişti. Eserlerden, yarattığı yankıdan, cezbettiği ziyaretçi sayısından etkilenmişti. Ölümünden az önce bir müze kurmayı ve açılacak ilk serginin Picasso’ya ayrılmasını istemişti. İşte şimdi bu isteği yerine geldi” demektedir. Devamında da şunları söyler: “Batılı bir ressama ayrılmış ilk büyük serginin Picasso’nun eserlerinden oluşması iyi bir seçimdir. Çünkü bu, evrensel, çok tanınmış bir isimdir. Bu etkinliğin başarılı olacağına inanıyorum. Türkiye’nin her yanından sergi rezervasyonları gelmeye başladı. Ziyaretçilerin sergiye olumsuz tepki vereceklerini sanmıyorum. Çünkü sergide sanatçının bütün etkinlik dönemlerini sergilemeye özen gösterdik. Türkiye, dünyaya açılması ve ayak uydurması gereken genç nüfusa sahip bir ülkedir; bu ayak uydurma ve kendini sorgulama süreci için Picasso’dan daha iyi bir örnek bulunamaz.” http://turquieeuropeenne.eu/pablo-picasso-sur-le-bosphore.html.

30 Emirgân kıyısında, Sabancı Müzesinin girişine yakın birçok büyük, ama mütevazi ve geleneksel tarzda açık hava kahvehanesi bulunmaktadır.

31 Rodin’in, aralarında “Öpücük,” “Düşünen Adam” gibi en ünlü heykelleri de bulunan 203 parça eserinin yer aldığı bu serginin mali yükünü karşılamak için Sabancı Müzesi Akbank ile işbirliği yapmıştı. Serginin katalogunun hazırlanması için İstanbul’daki Fransız Kültür Merkezi ile işbirliği yapıldı.

32 Basın bülteni. https://acturca.info/2007/04/23/cooperation-entre-le-musee-sakip-sabanci-et-le-louvre-en-2008/.

33 a.y.

34 Paris müzelerinin yöneticileri ve temsilcileri 2007 Bienali sırasında Türkiye koleksiyoncuları/mesenleri ile tanışmak üzere İstanbul’a akın ettiler.

35 Bülent Tanör, Demokratikleşme Raporu, TÜSİAD, 1999.

36 Bkz. Şakir Eczacıbaşı ile Akşam gazetesinde yapılan görüşme: “Pazartesi röportajlari,” 13/11/2006.

37 Le Monde, 07/06/2007.

38 A.y.

39 Amélie Charnay, “Les enjeux diplomatiques du festival de Salzburg,” in Jean-Michel Tobelem, L’arme de la culture. Les stratégies de la diplomatie culturelle non gouvernementale, L’Harmattan, 2007, s.141. A. Charnay şöyle devam ediyor: “1955’te devletle ilgili antlaşma imzalandıktan sonra Salzburg Festivali müziğin baskın bir rol oynadığı kültürel bir özgürlük olarak ulusal kimliğin kurulmasında ayrıcalıklı bir yer tuttu. Avusturya tarihininin bir bölümü hasır altı edilerek Naziliğin ilk kurbanı olan ülke miti ön plana çıkarιldι.”

40 Feshane: Osmanlı erkeklerinin başlarına taktıtkları fötrden yapılma başlık fes’in üretildiği fabrika.

41 D. Behar Les universités privées d’Istanbul. IFEA dosyası 10, İstanbul, Institut Français d’Études Anatoliennes, 2003, s. 7 URL: https://books.openedition.org/ifeagd/168.

42 Julien Grouiller, La reconversion de la centrale électrique Silâhtarağa à Istanbul, Institut Français d’Urbanisme, Université Paris 8, master tezi. s. 61, URL: http://fr.calameo.com/read/002193621d4850af9e2b3.

43 A.y., s. 74.

44 Bkz. La Belle de Mai sitesi, http://www.lafriche.org/.

45 J. Grouiller, a.g.e.

46 Bkz. IFEA’da Contemporary Istanbul, kolokyumunu düzenleyen Emin Mahir Balcıoğlu’nun “Istanbul dans le marché de l’art international” adlı konferansı, 18 Mart 2010: http://bit.ly/1QCnzp1.

47 Türkçede karşılığı olmayan évergète kelimesi modern Yunancada “kamusal hayırsever” anlamına gelir. 19. yüzyıl sonunda Mısır, Anadolu ve Balkanlar’da okullar ve kamusal yapılar kuran zengin tacirlere ve bankacılara verilmiş olan bir isimdir. Bunlar, herhangi bir yasal ya da kamusal zorunluluk olmadığı halde mecburlarmış gibi toplum yararına okul, hastane, yetimhane kurmayı vazife bildiler ve bu konuda aralarında rekabete girdiler.
Paul Veyne şu soruyu sorar: “Neden Romalılar kendilerini servetlerini kamusal görev gereği feda etmek zorunda hissederlerken, Fransızlar hiç böyle bir şey hissetmezler, hatta vergi kaçırarak yükü başkalarına yıkmaktan çekinmezler? Bu soru kamuoyu baskısı ya da başkalarından utanma duygusu öne sürülerek cevaplanamaz; bu davranış ancak birey bu fedakârlıktan övünç payı çıkariyorsa işler ve tarihin bazı dönemlerinde bu görev one çıkarken, başka dönemlerde başka görevler öncelik kazanır. Onur ve ahlaki erdem her zaman var olmuştur. Tıpkı kamuoyu baskısının da her dönemde var olduğu gibi. Fakat neden bazı dönemlerde evergistler olmuştur da başka dönemlerde olmamıştır? (P.Veyne Du pain..., a.g.e.. s.33) İşte bu soruyu cevaplamak için Veyne, 900 sayfa uzunluğunda bir kitap yazacaktır.

Table des illustrations

URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1663/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 43k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search