Version classiqueVersion mobile

La monnaie dans le Péloponnèse

 | 
Charles Doyen
, 
Eva Apostolou

Το Άργος κατά τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους: Η μαρτυρία των νομισμάτων από τις ανασκαφές του Εθνικού Γυμναστηρίου1

Argos during the early Byzantine period. The coin evidence from the excavations at the National Gym

Argos à l’époque proto-byzantine. Le témoignage des monnaies provenant des fouilles du Gymnase national

Βαγγέλης Μαλαδακησ

Résumé

L’étude est consacrée aux 933 monnaies retrouvées lors des fouilles menées sur le terrain du Gymnase national d’Argos, dans les années 1980. Seules 126 pièces ont été identifiées, qui se regroupent en neuf ensembles, constitués essentiellement d’émissions d’ateliers orientaux (Thessalonique et Propontide), avec une majorité d’émissions de Justin II (52 %), suivi par Justinien Ier (34 %) et Anastase. Ces ensembles correspondent à d’autres trouvailles comparables publiées jusqu’ici, caractéristiques de la fin du vie s. apr. J.-C., et sont à mettre en relation avec l’invasion des Avaro-Slaves dans l’espace grec. De manière générale, les trouvailles de cette époque dans le Péloponnèse témoignent d’une résurgence de l’économie monétaire, tandis que l’augmentation de la thésaurisation entre 578 et 583 est le signe tangible d’une menace ennemie. En tenant compte de l’emplacement des trouvailles ici examinées et du contexte historique de l’époque, nous osons exprimer une audacieuse hypothèse de travail : il est probable qu’un corps de soldats était caserné en dehors des murs de la ville, avant de laisser derrière lui, au moment de son retrait, les monnaies qu’il utilisait au quotidien.

Texte intégral

  • 1 Η ανασκαφέας της θέσης Κατερίνα Μπαρακάρη-Γλένη μού παραχώρησε γενναιόδωρα, μετά από πρόταση της Φλ (...)
  • 1 Σ. Χαριτωνιδησ, «Ἐθνικόν Γυμναστήριον», ΑΔ 21 (1966) [1968], Β΄ 1, σ. 128.

1Ὀλίγον ἐκείθεν τοῦ νοτιοδυτικοῦ ἄκρου τῆς πόλεως, εἰς ὃ σημεῖον ἡ νοτία κλιτὺς τῆς Λαρίσης σβήνει μὲ ἀνεπαίσθητον σχεδὸν κλίσιν, ἀπεφασίσθη ἡ ἐγκατάστασις τοῦ Ἐθνικοῦ Γυμναστηρίου τοῦ Ἄργους. Πρὸς τὸν σκοπὸν τοῦτον ἀπῃτεῖτο ἡ πλήρης ἰσοπέδωσις τῆς ἐκτάσεως, ἡ ὁποία εἰς τὴν βορειοανατολικὴν μάλιστα γωνίαν τοῦ χώρου ὡδήγησεν εἰς τὴν ἀποκάλυψιν πυκνῆς νεκροπόλεως τῆς κλασσικῆς καὶ ἑλληνιστικῆς ἐποχῆς, καθὼς καί τινων γεωμετρικῶν τάφων καὶ μεμονωμένων ὑστεροτέρων περιπτώσεων1. (εικ. 1)

Εικ. 1. Τοπογραφικό διάγραμμα της πόλης με τη θέση του Εθνικού Γυμναστηρίου Άργους (πηγή : A. Pariente, G. Touchais [σημ. 4]).

  • 2 Κ. Κρυσταλλη, «Γυμναστήριον Ἄργους», ΑΔ 22 (1966) [1968], Β΄ 1, σ. 172· Ι.Χ. Παπαχριστοδουλου, «Κτῆ (...)
  • 3 Βλ. σύντομη αναφορά χωρίς, ωστόσο, μνεία στα νομισματικά ευρήματα της Κ. Μπαρακαρη-Γλενη, «Οι νεκρο (...)

2Αυτά ανέφερε στο Ἀρχαιολογικὸν Δελτίον του 1966 ο Σεραφείμ Χαριτωνίδης για την έναρξη των σωστικών ερευνών στη νοτιοδυτική περιοχή του Άργους, όπου έμελλε να ανεγερθεί το Εθνικόν Γυμναστήριον, που σήμερα είναι γνωστό στους Αργίτες ως το Στάδιο της πόλης. Μικρές ανασκαφικές έρευνες στο οικόπεδο του Σταδίου αναφέρονται στο Δελτίον έως και το 19702 ενώ από το 1984 έως και το 1987 οι τομές συστηματοποιήθηκαν από την Δ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων με επίβλεψη της Κατερίνας Μπαρακάρη (εικ. 2)3.

Εικ. 2. Αποτύπωση της ανασκαφής του Εθνικού Γυμναστηρίου Άργους, 1984-1987 (πηγή : βλ. σημ. 3).

Εικ. 3. Εθνικό Γυμναστήριο Άργους. Τομέας Α΄ αρχαίου νεκροταφείου (πηγή : ΑΔ 22 [1967], Χρονικά, σ. 173).

Εικ. 4. Κατανομή των ταυτιζόμενων κοπών ανά νομισματοκοπείο (βλ. πίν. 1).

  • 4 Για τον εντοπισμό ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκών τάφων στην περιοχή γύρω από το Στάδιο, όπου εκτεινότα (...)

3Ήδη από τις έρευνες της δεκαετίας του 1960 είχε επισημανθεί η παρουσία στον χώρο και μεμονωμένων υστεροτέρων περιπτώσεων τάφων (εικ. 3), ίσως υστερορωμαϊκών και πρώιμων βυζαντινών, αλλά η αποδεδειγμένη χρήση της περιοχής τον 6ο αι. μ.Χ. πιστοποιείται από τα νομισματικά ευρήματα που εντοπίστηκαν στις σωστικές ανασκαφές της δεκαετίας του 19804.

  • 5 Ι. Τουρατσογλου, «“Βάνδαλοι” και “Οστρογότθοι” στην Πελοπόννησο», ΝομΧρον 28 (2010), σ. 50, πίν. Ι- (...)
  • 6 Για το φαινόμενο αυτό, βλ. G. L. Duncan, Coin Circulation in the Danubia and Balkan Provinces of th (...)

4Το 1984 και 1985, λοιπόν, η ανασκαφέας περισυνέλεξε 933 κέρματα. Από αυτά είναι δυνατόν να ταυτιστούν μόνο τα 126 κέρματα (εικ. 4). Συγκροτούν εννέα νομισματικές συγκεντρώσεις (βλ. παράρτημα), ενώ έξι προέρχονται από περισυλλογή (του 1987). Εκτός από 22 αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά, τα υπόλοιπα, δηλαδή η συντριπτική πλειονότητα, είναι μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις του 5ου και 6ου αι. που, λόγω της χαμηλής μεταλλικής τους ποιότητας, είναι εξαιρετικά διαβρωμένες και άρα μη αναγνώσιμες5. Όπως μαρτυρούν οι «θησαυροί» και τα μεμονωμένα νομίσματα που εντοπίστηκαν κυρίως στη Βαλκανική, και μέσα σε αυτό το πλαίσιο και στο Άργος, οι μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις (minimi) που εκδόθηκαν επί Αναστασίου ή και νωρίτερα, δεν αποσύρθηκαν άμεσα. Αντίθετα, έμειναν σε κυκλοφορία καθόλο τον 6ο αι., προφανώς επειδή δεν υπήρχε φόβος ότι η νομισματική μεταρρύθμιση του 498, με την εισαγωγή του βαρέος φόλλι και των άμεσων υποδιαιρέσεών του, θα αναστελλόταν στην καθημερινή πρακτική από τις παλιές μικρές κοπές6 (βλ. πίν. 1).

Πίν. 1. Κατανομή των ταυτιζόμενων κοπών ανά νομισματοκοπείο.

Εικ. 5. Κατανομή των ταυτιζόμενων κοπών ανά αυτοκράτορα.

  • 7 Επιλέγω να χρησιμοποιήσω τον ίσως αδόκιμο αλλά, πάντως, τεχνικό όρο «συγκεντρώσεις» και όχι τον καθ (...)

5Τα νομίσματα της υστερορωμαϊκής και πρώιμης βυζαντινής εποχής ανευρέθηκαν, όπως αναφέρθηκε, σε νομισματικές συγκεντρώσεις7 μέσα σε στρώματα καταστροφής χώρων, οι οποίοι ήταν δύσκολο να ταυτιστούν. Συνεπώς, το νομισματικό υλικό θα εξεταστεί με βάση τις εσωτερικές πληροφορίες που φέρουν τα κέρματα στο πλαίσιο του ιστορικού περιβάλλοντος της εποχής και με αναφορά στη νομισματική κυκλοφορία της περιοχής.

6Τα κέρματα που είναι δυνατόν να ταυτιστούν εκτείνονται χρονικά κυρίως από τα τέλη του 5ου αι., δηλαδή τη βασιλεία του Αναστασίου Α΄ ώς τα τέλη του 6ου αι., τη βασιλεία του Ιουστίνου Β΄. Ελάχιστα από τα ταυτιζόμενα κέρματα χρονολογούνται πριν τον Αναστάσιο και μόνο ένα μετά τον Ιουστίνο Β΄, πρόκειται για έναν φόλλι του Τιβέριου Β΄ κοπής 578/579, ο οποίος όμως είναι μεμονωμένο εύρημα και μάλιστα από περισυλλογή. Άρα έχουμε να κάνουμε με ένα εξαιρετικά πλούσιο υλικό ποσοτικά, που περιορίζεται χρονικά λίγο ή πολύ στον 6ο αι.

7Γενικότερα, όσον αφορά στην αντιπροσώπευση των νομισματοκοπείων στις κοπές του 6ου αι. (εικ. 5), υπερτερούν τα ανατολικά, δηλαδή της Θεσσαλονίκης, φυσικά της Προποντίδας (Κωνσταντινούπολης, Νικομήδειας και λιγότερο Κυζίκου), αλλά δεν λείπει και της Αντιόχειας. Η παρουσία των δυτικών νομισματοκοπείων (Ραβέννας, Σικελίας, Καρχηδόνας) περιορίζεται σε ελάχιστες μικρότερες υποδιαιρέσεις αξίας ενός έως πέντε νουμμίων του Ιουστινιανού Α΄.

Εικ. 6. Διασπορά φόλλεων και εικοσανουμμίων στον χρόνο.

  • 8 Εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά κοπών Ιουστίνου Α΄ καταγράφονται στην Κόρινθο (G.L. Duncan [σημ. 6], σ. 1 (...)
  • 9 Χαρακτηριστικοί για την αθρόα κυκλοφορία εικοσανουμμίων Θεσσαλονίκης στα κατωτικά μέρη είναι ο «θησ (...)

8Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις κοπές του 6ου αι. που εντοπίστηκαν στο Στάδιο του Άργους λείπουν εντελώς νομίσματα του Ιουστίνου Α΄, νομίσματα που ούτως ή άλλως εντοπίζονται σε χαμηλά ποσοστά σε όλη την Πελοπόννησο.8 Ένα άλλο σημαντικό ποιοτικό χαρακτηριστικό των νομισματικών ευρημάτων από το Στάδιο είναι η υπεροχή των κοπών του Ιουστίνου Β΄ σε ποσοστό περίπου 52% έναντι εκείνων του Ιουστινιανού (34%), του Αναστασίου ή ακόμη περισσότερο του Ιουστίνου Α΄, καμία έκδοση του οποίου δεν εντοπίστηκε. Μάλιστα στις κοπές του Ιουστίνου Β΄ παρατηρούμε τη συντριπτική υπεροχή του νομισματοκοπείου της Θεσσαλονίκης κυρίως με εικοσανούμμια σε ποσοστό 65% (εικ. 6-8)9.

Εικ. 7. Κατανομή φόλλεων και εικοσανουμμίων Ιουστινιανού Α΄.

Εικ. 8. Κατανομή φόλλεων και εικοσανουμμίων Ιουστίνου Β΄.

  • 10 Εξάλλου, παρατηρείται και παραγωγή χάλκινων κοπών, τις οποίες ο W. Hahn, επειδή απέδωσε σε λόγους σ (...)
  • 11 Για την ισοτιμία μεταξύ σόλιδου και φόλλι που από 1/240 στα 542-550 έφτασε στο 1/480 επί Ιουστίνου (...)
  • 12 Γενικά T. Gregory, «Procopius on Greece», AntTard 8 (2000), σ. 105-114.
  • 13 Για τη θνησιμότητα, βλ. ειδικά D. Ch. Stathakopoulos, Famine and Pestilence in the Late Roman and E (...)
  • 14 Από το 527 ώς το 557 μαρτυρούνται 23 ισχυρές σεισμικές δονήσεις στην ανατολική Μεσόγειο, κάποιες απ (...)
  • 15 A. Gândilă, «Early Byzantine Coin Circulation in the Eastern Provinces: A Comparative Statistical A (...)
  • 16 D. M. Metcalf (σημ. 9), 92.
  • 17 Βλ. τα ευρήματα από τα οχυρά Noviodunum, Dinogetia, Capidava, Durostorum, Aquis, Viminacium και Sir (...)
  • 18 D. M. Metcalf, «Mint-Activity in Byzantine Thessaloniki», στο Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο. Πρακτ (...)
  • 19 Για τις μετρολογικές και εικονογραφικές διαφοροποιήσεις της χάλκινης νομισματοκοπίας μετά το 569/57 (...)
  • 20 H. Pottier, Analyse d’un trésor de monnaies en bronze enfoui au vie siècle en Syrie byzantine : Con (...)

9Είναι γνωστό ότι επί Ιουστίνου Β΄ σημειώνεται σημαντική νομισματική παραγωγή κυρίως το διάστημα μεταξύ 570 και 57510. Το γεγονός δεν αποτυπώνει αναγκαστικά αύξηση εμπορικού ισοζυγίου ή οικονομική ευμάρεια, αλλά μάλλον πληθωριστικές τάσεις· τάσεις που, πιθανώς σε συνδυασμό με την ανατροπή της ισοτιμίας μεταξύ σολίδου και φόλλι11, είχαν παρατηρηθεί και επί του προκατόχου του Ιουστινιανού, που προέβη αφενός σε μαξιμαλιστικές πολεμικές και οικοδομικές επιχειρήσεις12 και αφετέρου είχε να αντιμετωπίσει πτώση του δημογραφικού ισοδύναμου λόγω πανώλης του 54213 και σεισμικής δραστηριότητας των ετών 522 και 550/514. Ωστόσο, οι πληθωριστικές τάσεις, όπως συμβαίνει γενικά στις οικονομίες, δεν αντανακλούν απαραίτητα πτώση του βιοτικού επιπέδου των ανθρώπων και απομείωση της αγοραστικής τους δύναμης. Στην περίπτωση του Ιουστίνου Β΄ θα μπορούσε να αποδώσει κανείς τον πληθωρισμό αφενός σε πετυχημένη απόσυρση των κοπών του προκατόχου του15 ή ακόμη καλύτερα σε στρατιωτικές επιχειρήσεις16, μεταξύ των οποίων φυσικά και η πληρωμή των στρατιωτών που επιχειρούσαν τόσο στις επαρχίες του Δούναβη17 όσο και στο ανατολικό μέτωπο. Πέρα από το νομισματοκοπείο της πρωτεύουσας, που είχε τη μεγαλύτερη παραγωγή, εκδόθηκε ένας τεράστιος αριθμός εικοσανουμμίων της Θεσσαλονίκης ιδίως τα πέντε πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ιουστίνου Β΄18. Αυτό είναι κάτι που φαίνεται στα νομισματικά ευρήματα της εποχής, από τα οποία δεν μπορεί να εξαιρεθεί το Στάδιο του Άργους. Τέλος, μεταξύ του 570 και 578 παρατηρείται αύξηση των κοπών της Αντιόχειας19, τάση που δεν γίνεται εμφανής στο Άργος, πιθανώς επειδή το νέο χρήμα προοριζόταν για τη χρηματοδότηση του περσικού μετώπου20.

  • 21 Προκόπιος, De bello Gothico (έκδ. G. Dindorff, CSHB, 1833), 330, 15-18 και 455, 6-10· De bello Pers (...)
  • 22 Ο Αγαθίας, Historiarum libri quinque (έκδ. B. Niebuhr, CSHB, 1828), 301, 3-15 και 330, 15-18 αναφέρ (...)

10Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Ιουστίνου Β΄ είναι εξαιρετικά κρίσιμα, γιατί καταγράφονται σε ιστορικές πηγές της εποχής οι πρώτες οργανωμένες απόπειρες διείσδυσης των Αβαροσλάβων στην ελληνική χερσόνησο. Είχαν προηγηθεί εκείνες οι άκαρπες καταδρομές που αναφέρουν ο Προκόπιος21 και ο συνεχιστής του Αγαθίας22 για τα μέσα του 6ου αι., με τις οποίες όμως οι επιδρομείς δεν κατάφεραν να διαβούν τον Ισθμό.

11Πέρα, όμως, από τις ιστορικές πηγές της εποχής και τα δυσεπίλυτα θέματα που θέτουν στους ιστορικούς, αξίζει να στραφούμε στη μέχρι σήμερα γνωστή νομισματική μαρτυρία από το Άργος για τα έτη γύρω στο 580, και να δούμε πώς εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο το υλικό του Εθνικού Γυμναστηρίου. Μέχρι στιγμής έχουμε τέσσερις ατελώς δημοσιευμένους «θησαυρούς» από την περιοχή (πίν. 2):

    • 23 C. Waldstein, The Argive Heraeum II (1902), σ. 359-360· ΣΒΘ, αρ. 16· TMB, σ. 214-215.

    Ο «θησαυρός» Ηραίον 1892-1895 με 73 minimi και προτεινόμενη χρονολογία απόκρυψης επί Ιουστίνου Β΄ (565-578)23.

    • 24 W. Vollgraff, Le sanctuaire d’Apollon Pythéen à Argos (1956), σ. 98· TMB, σ. 215.

    Ο «θησαυρός» Ιερό Απόλλωνα Πυθίου 1956 με 23 χάλκινες κοπές και προτεινόμενη χρονολογία απόκρυψης επίσης επί Ιουστίνου Β΄ (575/576)24.

    • 25 Yannopoulos 1980, 374· Α. Αβραμεα, «Νομισματικοί “θησαυροί” και μεμονωμένα νομίσματα από την Πελοπό (...)

    Ο «θησαυρός» αρχαία Αγορά-θέρμες 1968 άγνωστης ακριβούς σύνθεσης και με προτεινόμενη χρονολογία απόκρυψης γύρω στο 580, αν όχι πολύ νωρίτερα25.

    • 26 A. Oikonomou (1988, σημ. 4), σ. 502· A. Avraméa, Le Péloponnèse du ive au viiie siècle. Changements (...)

    Ο «θησαυρός» οικοπέδου Παπαθανασίου 1983 με χάλκινες κοπές του 6ου αι. και χρονολογία απόκρυψης επί Μαυρικίου (582/583 κ.ε.)26.

Α/Α

Θέση

Σύσταση

Πρώτες κοπές

Χρον. απόκρυψης

1

Ηραίον 1892-5

73 minimi

ρωμαϊκές

565-578

2

Ι. Απόλλωνος Πυθίου

23 ΑΕ

527-565

575/576 κ.ε.

3

Αρχαία Αγορά-Θέρμες

Άγνωστη

περ. 580

4

οικόπ. Παπαθανασίου

154 και minimi

6ος αι.

583 κ.ε.

Πίν. 2. Πρώιμοι βυζαντινοί «θησαυροί» Άργους και ευρύτερης περιοχής.

  • 27 Γενικά για τη νομισματική κυκλοφορία στα Βαλκάνια την εποχή του Ιουστινιανού Α΄ και αργότερα, βλ. C (...)
  • 28 D. M. Metcalf, The Copper Coinage of Thessalonica under Justinian I (1976), σ. 29-31.
  • 29 A. Gândilă (σημ. 15), σ. 169, και για «θησαυρούς», βλ. TMB, σ. 60, εικ. 10b.
  • 30 MIBE, σ. 58-60.
  • 31 MIBE, σ. 57, και Morrisson (1995, σημ. 5), σ. 79.
  • 32 A. Gândilă (σημ. 15), σ. 171-172. Για τη νομισματική κυκλοφορία της εποχής στη Μαύρη Θάλασσα, βλ. π (...)
  • 33 Για τη διασπορά τους βλ. C. Morrisson (1998, σημ. 5), σ. 929, carte 4, και F. Curta, A. Gândilă (ση (...)

12Μια πρώτη παρατήρηση που μπορεί να γίνει είναι ότι σε γενικές γραμμές οι νομισματικές συγκεντρώσεις από το Στάδιο εντάσσονται στο ίδιο χρονικό πλαίσιο απόκρυψης με τους δύο πρώτους συστηματικούς «θησαυρούς» του Άργους, δηλαδή τη βασιλεία του Ιουστίνου Β΄. Ο τρίτος δεν είναι γνωστό αν αποκρύφτηκε επί Τιβερίου Β΄ ή και νωρίτερα και ο τέταρτος «θησαυρός», αποκρύφτηκε επί Μαυρικίου, κλείνοντας με δύο εικοσανούμμια Θεσσαλονίκης. Η σύνθεση των νομισματικών συγκεντρώσεων του Σταδίου είναι κατά τα άλλα παρόμοια με τους μέχρι σήμερα γνωστούς αργίτικους «θησαυρούς» : αποτελούνται αποκλειστικά από χάλκινες εκδόσεις, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων είναι μικρές υποδιαιρέσεις, οι minimi. Από τα κέρματα μεγαλύτερης αξίας απαντούν αρκετοί φόλλεις και εικοσανούμμια Ιουστινιανού κατά βάση ανατολικών νομισματοκοπείων. Είναι γνωστό από την έρευνα ότι κατά την πρώτη δεκαετία βασιλείας του Ιουστινιανού27 παρατηρείται αύξηση της παραγωγής του νομισματοκοπείου της Θεσσαλονίκης28, το οποίο ίσως ξεπερνά και εκείνο της πρωτεύουσας. Η Νικομήδεια ακολουθεί μετά την Κωνσταντινούπολη, ενώ η Κύζικος, που επαναλειτούργησε επί Ιουστίνου Α΄, κινείται σε χαμηλά επίπεδα29. Αργότερα, η Νικομήδεια και η Κύζικος, μετά το 560 και 558 αντίστοιχα, σταμάτησαν να εκδίδουν φόλλεις και εικοσανούμμια και εντατικοποίησαν την παραγωγή μικρότερων υποδιαιρέσεων30, κίνηση που ίσως επιβλήθηκε από τις ανάγκες για καθημερινό χρήμα μετά από δύο δεκαετίες αθρόας κυκλοφορίας μεγάλων χάλκινων εκδόσεων. Κατά την τελευταία δεκαπενταετία του Ιουστινιανού, μειώνεται η παραγωγή δεκανουμμίων και πεντανουμμίων της πρωτεύουσας, για χάρη της Νικομήδειας, της Κυζίκου και κυρίως της Αντιόχειας31. Μάλιστα στην περίπτωση της πόλης αυτής το γεγονός διαφαίνεται στον εντοπισμό κοπών της σε παράκτιες πόλεις, σε όλη την ανατολική Μεσόγειο, ακόμη και τη Μαύρη Θάλασσα, και αποδόθηκε σε έντονη εμπορική δραστηριότητα της πόλης και της ενδοχώρας της32. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι κανένα δεκαεξανούμμιο ή οκτανούμμιο δεν εντοπίστηκε στο Άργος, κοπές που ούτως ή άλλως βρήκαν διέξοδο κυρίως προς τα βόρεια Βαλκάνια και πάντως βορειότερα της Κορίνθου33. Βασικό, ωστόσο, χαρακτηριστικό σε όλες οι συγκεντρώσεις του Σταδίου είναι ότι περιέχουν πολλές κοπές του Ιουστίνου Β΄ και κυρίως ότι «κλείνουν» χρονικά με αυτές· κοπές στις οποίες υπερτερεί το νομισματοκοπείο της Θεσσαλονίκης.

  • 34 Τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά νομίσματα του Άργους από τις ανασκαφές της Γαλλικής Σχολής Αθηνώ (...)
  • 35 Βλ. σχετικά στην A. Avraméa (σημ. 26), σ. 68 κ.ε., όλη την παλαιότερη βιβλιογραφία και πλούσιο σχολ (...)
  • 36 Ήδη από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα οι ερευνητές της Πελοποννήσου έκαναν λόγο για ειρηνική διείσ (...)

13Διαπιστώνεται, λοιπόν, ότι οι νομισματικές συγκεντρώσεις του Άργους έχουν παρόμοια εσωτερικά νομισματικά χαρακτηριστικά με τα μέχρι στιγμής γνωστά ευρήματα της πόλης,34 και το κυριότερο, εντάσσονται σε ένα κοινό ιστορικό πλαίσιο αναφοράς του τέλους του 6ου αι., που σημαδεύτηκε με την κατάβαση των Αβαροσλάβων στον ελληνικό κορμό35 (πίν. 3). Ο χαρακτήρας της απειλής36, οι δρόμοι που ακολούθησαν, η εθνολογική σύσταση των επιδρομέων και ο βαθμός μονιμότητας των εγκαταστάσεών τους δεν μπορεί να απασχολήσει την παρούσα μελέτη.

Α/Α

Θέση

Σύσταση

Πρώτες κοπές

Χρονολογία απόκρυψης

1

Κόρινθος 1925

76 ΑΕ με 20 minimi

;

578 κ.ε.

2

Κόρινθος 1971

ΑΕ 579

ελλ. + ρωμ. και 5ου αι.

578 κ.ε.

3

Ήλιδα 1967

AV 6

567/8

578 κ.ε.

4

Κεγχραιές 1963 I

ΑΕ 34

ελλ. + ρωμ. και 5ου αι.

περ. 580

5

Κεγχραιές 1963 II

ΑΕ 240

ελλ. + ρωμ. και 5ου αι.

περ. 580

6

Κλειτορία Αχαΐας 1933

ΑΕ 86 και minimi

450/7

περ. 583/84

7

Νεμέα 1979

ΑΕ 23

538/9

577/80

8

Κούτσι Νεμέας 1983

ΑΕ 22

539/40

577/80

9

Ολυμπία 1876 με 1911

ΑΕ 20.315 και 1.937 ελλιπή

ελλ. + ρωμ. και 5ου αι.

565/78

10

«Πελοπόννησος» 1949

ΑV 3 από 100 κερμ.

538/45

578;

11

Σπέτσες, παλιό λιμάνι 1995

ΑΕ 14

540/1

περ. 580

Πίν. 3. «Θησαυροί» Πελοποννήσου με χρονολογία απόκρυψης 578-583 (πηγή: TMB).

  • 37 Ο Yannopoulos 1980, σ. 364, ανεβάζει το χρονολογικό αυτό όριο μεταξύ 580 και 590.
  • 38 D. M. Metcalf, «The Slavonic Threat to Greece circa 580: Some Evidence from Athens», Hesperia 31 (1 (...)
  • 39 A. Avraméa (σημ. 26), σ. 72 κ.ε. Η A. Avraméa, «Les Slaves dans le Péloponnèse», στο Οι Σκοτεινοί α (...)
  • 40 Η Morrisson κ.ά. (TMB, σ. 80-82), και οι συνεργάτες της χωρίζουν τους «θησαυρούς» σε δύο ομάδες, αν (...)
  • 41 Α. Κ. Κυρου, «Νομισματικές μαρτυρίες για τις βαρβαρικές επιδρομές στον νότιο ελλαδικό χώρο κατά του (...)

14Γενικότερα στην Πελοπόννησο τα ποσοστά των ανασκαφικών μεμονωμένων νομισμάτων δείχνουν ανάσχεση της δυναμικής της εχγρήματης οικονομίας, ενώ παράλληλα η αύξηση απόκρυψης «θησαυρών» μεταξύ του 578 και 58337 δείχνει να οφείλεται σε εχθρική απειλή, όπως έχουν ήδη παρατηρήσει ο D.M. Metcalf38, η Άννα Αβραμέα39, η Cécile Morrisson40, και ο Ά. Κύρου41, μεταξύ άλλων. Από τους περίπου 40 «θησαυρούς» χάλκινων νομισμάτων που εντοπίστηκαν στην Πελοπόννησο με χρονολογία απόκρυψης ένα διάστημα πάνω από διακόσια χρόνια (491-713), ουσιαστικά δηλαδή αυτούς που συγκέντρωσε η ομάδα της Morrisson, οι 11 ανήκουν στην επίμαχη περίοδο των πέντε χρόνων (578-583) και προέρχονται κυρίως από το βόρειο μισό της Πελοποννήσου. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οι τέσσερις προαναφερθέντες γνωστοί «θησαυροί» του Άργους, και εντάσσονται τώρα και οι νομισματικές συγκεντρώσεις από το Εθνικό Γυμναστήριο της πόλης.

  • 42 Η αρχική επιφυλακτική υπόθεση των ανασκαφέων για χαρακτηρισμό του σπηλαίου ως καταφυγίου κατοίκων α (...)

15Πέρα όμως από το ίδιο το Άργος και την ευρύτερη περιοχή της Αργολίδας42, ποιες όμως είναι επιγραμματικά οι τάσεις της νομισματικής κυκλοφορίας στην Πελοπόννησο κατά τον 6ο αι., όπως αυτές διαγράφονται από τα μέχρι στιγμής δημοσιευμένα σύνολα και πώς διαμορφώνεται η δυναμική της προς το τέλος του αιώνα; Τελικά πόσο επηρεάζουν οι σλαβικές επιδρομές τη ζωή στα μεγάλα αστικά κέντρα και στην ύπαιθρο;

  • 43 Με τα δεδομένα ως και το 2002 περίπου τα νομισματικά ευρήματα από 279 επί Ιουστίνου Β΄ πέφτουν στα (...)
  • 44 Ωστόσο, η Κόρινθος συνεχίζει να είναι μητρόπολη του ελληνικού χώρου σε όλον τον 7ο αι., όπως αποδει (...)

16Στην Κόρινθο, τη μεγαλύτερη πόλη της Πελοποννήσου την εποχή εκείνη και την καλύτερα μελετημένη σήμερα, φαίνεται να υπάρχει σημαντική νομισματική κάμψη μετά τον Ιουστίνο Β΄ και ως τα μέσα του 7ου αι.43, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποδοθεί αποκλειστικά στις σλαβικές επιδρομές. Η υποχώρηση της εγχρήματης οικονομίας είναι απότοκος της ανάσχεσης του αστικού φαινομένου44 που εκδηλώνεται στο τέλος της ύστερης αρχαιότητας σε μεγάλα και μεσαία αστικά κέντρα.

  • 45 T. E. Gregory, Isthmia V. The Hexamilion and the Fortress (1993), σ. 85-87, 145.

17Το οχυρό του Ισθμού και το τείχος του Εξαμιλίου ερευνήθηκαν ανασκαφικά και επιφανειακά και το αποτέλεσμα της έρευνας συνοψίζεται στη διαπίστωση ότι κατά τη διάρκεια του 6ου αι. και του 7ου αι. δεν ανιχνεύονται ενδείξεις κατάληψης του Ισθμού από σλαβικά φύλα45.

  • 46 Για τη χρονολόγηση της κεραμικής των Θερμών Α του Άργους βλ. P. Aupert, «Céramique slave à Argos (5 (...)

18Στα Μέθανα, η επιτόπια έρευνα της Βρετανικής Σχολής και του Πανεπιστημίου του Liverpool έδειξε ότι παρά τις σλαβικές επιδρομές, η ζωή συνεχίστηκε αδιάκοπα στα τέλη του 6ου αι. και στο πέρασμα προς τον 7ο αι., σύμφωνα με τη μαρτυρία της κεραμικής. Οι μελετητές δεν κάνουν λόγο για νομίσματα, αλλά βασίζονται στην επιτόπια κεραμική παραδεχόμενοι τις χρονολογήσεις του Aupert για το Άργος, αφού όμως θεωρήσουν υπερεκτιμημένη την παρουσία των Σλάβων στην Αργολίδα46.

  • 47 J. D. Macisaac (σημ. 6), σ. 212.
  • 48 Ο J. D. Macisaac (σημ. 6), σ. 183-184, σημ. 346, συνδέει την απόκρυψη ενός «θησαυρού» (του Deposit (...)

19Στη Νεμέα, όπου μαρτυρείται ανασκαφικά μια μικρή κοινότητα στον 6ο αι., παρατηρείται ανοδική κυκλοφορία του χάλκινου νομίσματος έως και τον Ιουστίνο Β΄ και δραματική πτώση στη συνέχεια με ένα νόμισμα του Τιβέριου Β΄, πέντε του Μαυρίκου και δύο του Φωκά47. Χωρίς να υπάρχει παντελής νομισματική απουσία, θεωρείται ότι η κοινότητα βιώνει μια ραγδαία παρακμή με την περιοχή που άλλοτε κάλυπτε το ιερό του Δία όσο και την περιοχή του Σταδίου να πέφτει θύμα των σλαβικών επιδρομών κάπου στα τέλη του 6ου αι.48.

  • 49 Βλ. αναλυτικά B. Callegher (σημ. 8), σ. 229-230, και τα γραφήματα στις εικ. 3-4. Επίσης, A. Lambrop (...)
  • 50 (…) ἡ μὲν τῶν Πατρῶν πόλις μετῳκίσθη ἐν τῇ τῶν Καλαυρῶν χώρᾳ τοῦ Ριγίου (…), βλ. P. Lemerle (σημ. 3 (...)
  • 51 Α. Γ. Μουτζαλη, «Η πόλη των Πατρών κάτω τον 6ο και 7ο αιώνα. Η μυθολογία της εγκατάλειψης», στο Π. (...)

20Για την Πάτρα δημοσιεύτηκαν49 παρατηρήσεις σε νομισματικά ευρήματα που δείχνουν μια ανοδική τάση στη χρήση του νομίσματος από τις αρχές του 6ου αι. που κορυφώνεται επί Ιουστίνου Β΄, με το 80% των ευρημάτων να είναι εικοσανούμμια. Δεν εντοπίστηκε κανένα νόμισμα του Τιβέριου Β΄, ενώ υπάρχει έξαρση στην παρουσία κοπών του Μαυρίκιου και η αναμενόμενη ελάττωση, αλλά όχι απουσία, των κοπών του Φωκά και του Ηράκλειου. Διαψεύδεται συνεπώς και από τα νομισματικά ευρήματα η μαρτυρία του Χρονικού της Μονεμβασίας για την εγκατάλειψη της πόλης στα 587-58850, αλλά είναι αδιαμφισβήτητη η υποχώρηση της εγχρήματης οικονομίας και η συρρίκνωση της έκτασης της κατοικημένης ζώνης της πόλης από τα τέλη του 6ου αι. και σε όλον τον 7ο αι.51.

  • 52 Την πληροφορία του R. Weil, Olympia. Ergebnisse der von dem deutschen Reich veraushaltenten Ausgrab (...)
  • 53 Για τη σύνθεση του «θησαυρού» Ζάχα 1920-1930, βλ. TMB, σ. 288-289, η οποία ωστόσο θεωρεί ως χρονολο (...)
  • 54 Η Α. Αβραμεα (σημ. 25), σ. 85-86, και ο P. Franke (βλ. μία αναφορά της Chr. Schauer, «Μήτρες Λύχνων (...)
  • 55 Για την υπόθεση βλ. Β. Πεννα (σημ. 53), σ. 237, και τις επιφυλάξεις της στην σημ. 37 και A. Lambrop (...)

21Στην Ηλεία γενικότερα, και κυρίως στην Ολυμπία, είχαν εντοπιστεί ώς το 1897 πάνω από 20 «θησαυροί», «οι περισσότεροι από την ύστερη αρχαιότητα»52. Η αναλυτική δημοσίευση δύο μεγάλων κερματικά «θησαυρών», του Ζάχα 1920-1930 και της Ολυμπίας 187553, μετατόπισε τη χρονολογία απόκρυψής τους στο πέρασμα από τον 6ο αι. στον 7ο αι. και συνεπώς τους αποσυνέδεσε από τις επιδρομές των Αβαροσλάβων. Ενδελεχής έλεγχος των ταυτίσεων και των υπόλοιπων «θησαυρών» και μεμονωμένων νομισμάτων της Ολυμπίας, θα δώσει ευκρινέστερη εικόνα για το φαινόμενο54. Ο μόνος «θησαυρός» που θα μπορούσε να συνδεθεί με εχθρική απειλή, και μάλιστα εκείνη που αναφέρει ο Μένανδρος (βλ. παραπάνω) είναι ο «θησαυρός» Ηλεία 1967 (από την πρωτοβυζαντινή Ήλιδα, σήμ. στην Παλαιόπολη) με έναν σόλιδο κοπής 567 και πέντε κοπής περιόδου 568-57855.

  • 56 Κ. Σιδηροπουλοσ (σημ. 8), σ. 105-106. Επίσης, οι Η. Αναγνωστακησ, Ν. Πουλου, «Η πρωτοβυζαντινή Μεσσ (...)

22Ανάλογα είναι τα ευρήματα από τις συστηματικές ανασκαφές της Μεσσήνης, όπου «νόμισμα οποιασδήποτε υποδιαίρεσης κομμένο μετά τα χρόνια του Ιουστίνου Β΄ ή κατά την οψιμότερη χρονολόγηση, του Μαυρικίου (…), δεν έχει βρεθεί ακόμη (…)»56. Μάλιστα, εφόσον δεν διαπιστώθηκαν (τουλάχιστον ως το 2002) σε κανέναν τομέα της πόλης σαφή ίχνη καταστροφής, αποσυνδέεται η απότομη διακοπή κυκλοφορίας νομισμάτων εκείνη την εποχή από τις σλαβικές επιδρομές.

  • 57 Οι Yannopoulos 1980, σ. 367, 368, και P. Aupert (σημ. 46), σ. 394, πιστεύουν ότι η σλαβική παρουσία (...)
  • 58 Η διείσδυση των Αβαροσλάβων στην ελληνική χερσόνησο απασχόλησε εκτενώς την ιστορική έρευνα: o Ι. Ka (...)

23Δεν μπορούν να γίνουν ασφαλέστερες εκτιμήσεις για το μέγεθος της απειλής, την έντασή της, το στενότερο χρονολογικό καθορισμό και τους δρόμους που ακολούθησαν οι Αβαροσλάβοι. Πιθανότερο είναι ότι μέσα σε αυτά τα χρόνια κατέβαιναν κατά κύματα, ανοργάνωτοι και ίσως δημιουργούσαν εγκαταστάσεις, με προσωρινό ή πιο μόνιμο χαρακτήρα57, σε μια ερημωμένη ύπαιθρο που είχε ήδη υποφέρει από την πανώλη και τους σεισμούς58.

  • 59 Β. Κοντη, «Συμβολή στην ιστορική γεωγραφία του Νομού Αργολίδας», Σύμμεικτα 5 (1983), σ. 175-181. Ει (...)
  • 60 Το Άργος ήταν επισκοπή υποκείμενη στη μητρόπολη Κορίνθου ήδη από τον 5ο αι., όπως μαρτυρείται από τ (...)
  • 61 Πέρα από τις γενικότερες παρατηρήσεις της για το Άργος των τελών του 6ου αι. η C. Abadie-Reynal, «U (...)
  • 62 Α. Oikonomou-Laniado (σημ. 4), σ. 10.
  • 63 T. Gregory (σημ. 12), σ. 107.
  • 64 Για την επιλογή θέσεων στρατοπέδευσης βλ. την ανατυπωμένη μελέτη του G. Dennis, «The Byzantines in (...)
  • 65 Γενικότερα για τα σύνολα του 6ου αι. στο ελλαδικό έδαφος ισχύει κάτι τέτοιο. Ο G. L. Duncan (σημ. 6 (...)

24Το Άργος ήταν η μεγαλύτερη πόλη στον δρόμο από την Κόρινθο προς τη νότια Πελοπόννησο59, ήταν έδρα επισκοπής60 και, μολονότι από τα μέσα του 6ου αι. κ.ε. βίωνε τη γενικότερη οπισθοχώρηση του αστικού φαινομένου61, δεν έπαυε να είναι μια πόλη που έπρεπε φυλαχτεί απέναντι στους ξένους. Είναι σίγουρο ότι στον χώρο του Εθνικού Γυμναστηρίου αναπτύχθηκε μια εγκατάσταση, τον χαρακτήρα της οποίας είναι δύσκολο να ανασυστήσει κανείς ανασκαφικά. Η θέση βρίσκεται εκτός της οχύρωσης του 6ου αι., η οποία μολονότι δεν έχει εντοπιστεί σε όλη της την έκταση, πιστεύεται ότι ακολουθούσε εν πολλοίς την πορεία της ρωμαϊκής62. Την εποχή εκείνη ήταν μάλλον σε κακή κατάσταση, αφού δεν εντάχθηκε στο επισκευαστικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού63. Εξάλλου, η εγκατάσταση αναπτύχθηκε κοντά στη νότια κλιτύ της Λάρισας (εικ. 1), από την οποία μπορεί κανείς να έχει εποπτεία του ανατολικού τμήματος της εκτός τειχών πόλης, από εκεί που πιθανώς θα επέλαυνε ο εχθρός, αφού το βόρειο μέρος της πόλης φυλάσσεται από τον λόφο του Προφήτη Ηλία και το δυτικό από την ίδια τη Λάρισα64. Έτσι, τοπογραφικά δεδομένα και οι ιστορικές συγκυρίες της εποχής, επιτρέπουν τη διατύπωση μιας τολμηρής υπόθεσης εργασίας : είναι πιθανό ένα σώμα στρατιωτών να στρατοπέδευε εκτός των τειχών, γινόμενο το ίδιο ζωντανό τείχος για την πόλη, αφήνοντας με την απομάκρυνσή του, ως μόνο σημάδι της παρουσίας του, το χωρίς κεφαλαιακό χαρακτήρα65 χρήμα καθημερινής χρήσης που απώλεσε και το οποίο ανευρέθηκε στα ανασκαφικά στρώματα.

  • 66 Για τη συνύπαρξη μικτών συνόλων στα οποία υπερτερούν οι παλιές μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις, βλ. τ (...)

25Υπό την αίρεση των αποτελεσμάτων μελλοντικών δημοσιεύσεων ενός ικανού αριθμού νομισμάτων, η νομισματική μαρτυρία από τις ανασκαφές του Σταδίου, ενταγμένη στο ιστορικό και οικονομικό πλαίσιο της εποχής, αποτελεί έναν κάποιο δείκτη εκχρηματισμού τουλάχιστον ως και το τελευταίο τέταρτο του 6ου αι., με παλιότερες εκδόσεις να κυκλοφορούν παράλληλα με άφθονο και επίκαιρο χρήμα66.

Παραρτημα

Πίν. 4. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/Ι (Ημερομ. εύρ.: 01.03.1984, τόπος εύρ.: τομέας Θ-Ι/18-20, ομάδα ευρήμ.: 73α, βάθος: -2,40 μ.).

Πίν. 5. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/II (Ημερομ. εύρ.: 13.09.84, τόπος εύρ.: -, ομάδα ευρήμ.: -, βάθος: -).

Πίν. 6. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/ΙΙΙ (Ημερομ. εύρ.: 14.09.84, τόπος εύρ.: τομείς ΣΤ-Ζ/0-1 και Η-Θ/0-2, ομάδα ευρημ.: 15α και 17, βάθος: 0,80-1,15 μ. και 1,00-1,25 μ.).

Πίν. 7. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/ΙV (Ημερομ. εύρ.: 18.09.1984, τόπος εύρ.: τομέας Ζ-Θ/0-2, ομάδα ευρήμ.: 17, βάθος : 1,00-130 μ. [στρώμα καταστροφής]).

Πίν. 8. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/V (Ημερομ. εύρ.: 21.09.1984, τόπος εύρ.: τομέας Θ-Ι/2-3, ομάδα ευρήμ.: 21, βάθος : 1,00 μ. [καθαρισμός λίθων]).

Πίν. 9. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/VΙ (Ημερομ. εύρ.: 07.11.1984, τόπος εύρ.: τομέας Η-Θ/1-3, ομάδα ευρήμ. : 29α, βάθος : 1,00-1,10 μ.).

Πίν. 10. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/VII (Ημερομ. εύρ.: 19.11.1984, τόπος εύρ.: τομείς Ο-Α/4-5 και Β-Γ/3-4, ομάδα ευρήμ.: 32α-β, βάθος: 1,35-1,50 μ.).

Πίν. 11. «Συγκέντρωση»ΕΓΑ/VΙΙΙ (Ημερομ. εύρ.: 21.11.1984, τόπος εύρ.: τομέας Γ-Δ/3-5, ομάδα ευρήμ.: 33α, βάθος: 1,50 μ.).

Πίν. 12. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/ΙΧ (Ημερομ. εύρ.: 18-23.09.1985, τόπος εύρ.: τομέας Α-Β/1-3, ομάδα ευρήμ. : 142/4, βάθος : 1,10-1,25 μ.).

Πίν. 13. Εκ περισυλλογής ΕΓΑ.

Bibliographie

Βιβλιογπαφικεσ συντομογπαφιεσ

Curta 1996 = F. Curta, «Invasion or Inflation? Sixth to Seven Century Coin Hoards in Eastern and South-Eastern Europe», AIIN 43 (1996), σ. 65-224.

Yannopoulos 1980 = P. Yannopoulos, «La pénétration slave en Argolide», στο Études argiennes (1980), σ. 323-371.

Notes

1 Σ. Χαριτωνιδησ, «Ἐθνικόν Γυμναστήριον», ΑΔ 21 (1966) [1968], Β΄ 1, σ. 128.

2 Κ. Κρυσταλλη, «Γυμναστήριον Ἄργους», ΑΔ 22 (1966) [1968], Β΄ 1, σ. 172· Ι.Χ. Παπαχριστοδουλου, «Κτῆμα Δημοσθ. Φράγκου», ΑΔ 24 (1969) [1970], Β΄ 1, σ. 110-111· E. Πρωτονοταριου-Δεϊλακη, «Περιοχή Ἐθνικοῦ Γυμναστηρίου», ΑΔ 25 (1970) [1972], Β΄ 1, σ. 155.

3 Βλ. σύντομη αναφορά χωρίς, ωστόσο, μνεία στα νομισματικά ευρήματα της Κ. Μπαρακαρη-Γλενη, «Οι νεκροπόλεις των αρχαϊκών και των κλασικών χρόνων στην αρχαία πόλη του Άργους», στο Πρακτικά του Ε´ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Άργος-Ναύπλιον, 6-10 Σεπτεμβρίου 1995 ΙΙ. Μυκηναϊκός-αρχαίος-μεσαιωνικός ελληνισμός παράρτ. αρ. 22,1 (1996-1997), σ. 521-522, σχ. 5.

4 Για τον εντοπισμό ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκών τάφων στην περιοχή γύρω από το Στάδιο, όπου εκτεινόταν το νότιο νεκροταφείο της πόλης, κάνουν λόγο οι Α. Μπανακα κ.ά., «Το Άργος κατά τη ρωμαϊκή και την παλαιοχριστιανική περίοδο: σύνθεση των αρχαιολογικών δεδομένων», στο A. Pariente, G. Touchais (επιμ.), Άργος και Αργολίδα. Τοπογραφία και πολεοδομία – Argos et l’Argolide. Topographie et Urbanisme. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Actes de la Table Ronde internationale, Αθήνα-Άργος, 28/4- 1/5/1990 (1998), σ. 32-33· A. Oikonomou, «Lampes paléochrétiennes d’Argos», BCH 112 (1988), σ. 481, και τησ ιδιασ, Argos paléochrétienne. Contribution à l’étude du Péloponnèse byzantin (2003), σ. 30.

5 Ι. Τουρατσογλου, «“Βάνδαλοι” και “Οστρογότθοι” στην Πελοπόννησο», ΝομΧρον 28 (2010), σ. 50, πίν. Ι-ΙΙ. Για μετρολογικές παρατηρήσεις για τους nummi βυζαντινής και δυτικής προέλευσης, βλ. C. Morrisson, «Nummi byzantins et barbares du vie siècle», στο Χαρακτήρ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου (1996), σ. 192 και πίν. Ι-ΙΙ. Για τη σύνδεση των minimi με την εύρεση αφρικανικής κεραμικής τύπου terra sigillata με αναφορά στο Άργος, βλ. τησ ιδιασ, «La diffusion de la monnaie de Constantinople : routes commerciales ou routes politiques ?», στο C. Mango, G. Dagron (επιμ.), Constantinople and its Hinterland (1995), σ. 79-80· τησ ιδιασ, «La circulation monétaire dans les Balkans à l’époque justinienne et post-justinienne», στο Acta XIII Congressus Internationalis Archaeologiae Christianae. Split-Poreć, 25.09-1.10.1994 II (1998), σ. 922-923. Για την ύπαρξη ρωμαϊκών κοπών στο «θησαυρό» του 6ου αι. από την Πελοπόννησο, βλ. B. Callegher, «Un ripostiglio dal Peloponneso Nord-Occidentale (ca. 578/579 d.C.): note sulla tesaurizzazione della moneta bronzea», RIN 110 (2009), σ. 91 και 110.

6 Για το φαινόμενο αυτό, βλ. G. L. Duncan, Coin Circulation in the Danubia and Balkan Provinces of the Roman Empire, AD 294-578 (1993), σ. 146 κ.ε. με κατάλογο ανάλογων «θησαυρών» στη σ. 154· F. Curta, A. Gândilă, «Hoards and Hoarding Patterns in the Early Byzantine Balkans», DOP 65/66 (2011-2012), σ. 61-62, 71, 92· και την παρατήρηση του Curta 1996, σ. 84. Για αναλογίες με τη γειτονική Νεμέα βλ. J. D. Macisaac, «Early Christian and Later Coin Finds from Nemea», στο R. C. Knapp, J. D. Macisaac (επιμ.), Excavation at Nemea III. The Coins (2005) σ. 185, σημ. 358. Ο Curta 1996, σ. 98-99, 105-106 ερμηνεύει, με επιφυλακτικότητα, την ύπαρξη των minimi σε «θησαυρούς» του 6ου αι., και κυρίως εκείνους με χρονολογία απόκρυψης τη βασιλεία του Ιουστίνου Β΄, σε πληθωριστικές τάσεις. Για γενικά σχόλια στη νομισματική μεταρρύθμιση του Αναστάσιου Α΄, βλ. F. K. Haarer, Anastasius I. Politics and Empire in the Late Roman World (2006), σ. 202-206.

7 Επιλέγω να χρησιμοποιήσω τον ίσως αδόκιμο αλλά, πάντως, τεχνικό όρο «συγκεντρώσεις» και όχι τον καθιερωμένο και περισσότερο ευνόητο «θησαυροί», επειδή τα κέρματα δεν ανήκαν σε επιμελώς αποκρυμμένα αποταμιευτικά ή άλλου είδους σύνολα, αφού δεν εντοπίστηκαν σε θησαυράρια ή συσσωματωμένα, ώστε να υποτεθεί η φύλαξή τους σε πουγκί, παρά βρίσκονταν διασκορπισμένα σε διάφορα σημεία του οικοπέδου. Εξάλλου, κανένα από τα κέρματα δεν προέρχεται από τάφο, άρα ούτε για ταφικά ευρήματα πρόκειται. Αντίθετα, ξεκάθαρα ταφικά ευρήματα είναι μόνο 15 αργυρές κοπές Άργους που βρέθηκαν σε 6 ταφές της κλασικής και ελληνιστικής εποχής. Επειδή δεν είχα πρόσβαση στα ανασκαφικά ημερολόγια και τους καταλόγους των άλλων συνευρημάτων, οι μόνες πληροφορίες που μπόρεσα να χρησιμοποιήσω για να ανασυστήσω τις συνθήκες εύρεσης των νομισμάτων είναι: ο ανασκαφικός τομέας, η ημερομηνία και το βάθος εντοπισμού τους, όπως αυτά αναγράφονται στις καρτέλες των μικρών πλαστικών σάκων που φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Άργους, ενδείξεις ότι επρόκειτο για εσκεμμένες νομισματικές συγκεντρώσεις. Για τις πληροφορίες αυτές, βλ. το παράρτημα με τη σύσταση των «συγκεντρώσεων».

8 Εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά κοπών Ιουστίνου Α΄ καταγράφονται στην Κόρινθο (G.L. Duncan [σημ. 6], σ. 152), στην Πάτρα (B. Callegher, «La circulation monétaire à Patras et dans les sites ruraux environnants [vie-viie siècle]», στο J. Lefort κ.ά. (επιμ.), Les villages dans l’Empire byzantin. ive-xve siècles [2005], σ. 229, fig. 3), στη Νεμέα (J.D. Mac Isaac [σημ. 6], σ. 207), στη Μεσσήνη (Κ. Σιδηροπουλοσ, «Η νομισματική κυκλοφορία στην υστερορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη. Τυπικό παράδειγμα ή ιστορική εξαίρεση;», στο Π.Γ. Θεμελησ, Β. Κοντη [επιμ.], Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία. Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα, 29-30 Μαΐου 1998 [2002], 124, πίν. 14) και σε άλλες περιοχές όπου έχουμε δημοσιευμένο υλικό.

9 Χαρακτηριστικοί για την αθρόα κυκλοφορία εικοσανουμμίων Θεσσαλονίκης στα κατωτικά μέρη είναι ο «θησαυρός» Πριόλιθος 1979, που αποτελείται από 121 χάλκινα εκ των οποίων τα 59 είναι εικοσανούμμια Θεσσαλονίκης του Ιουστίνου Β΄ και ο «θησαυρός» Θήβα 1932 με το 45% περίπου των κερμάτων να είναι εικοσανούμμια Θεσσαλονίκης Ιουστινιανού Α΄ και Ιουστίνου Β΄ (βλ. TMB, σ. 271-272, 285-286 αντίστοιχα με παραπομπή στις αρχικές δημοσιεύσεις). Γενικά για τα εικοσανούμμια Θεσσαλονίκης του Ιουστινιανού, που άρχισαν να εκδίδονται μετά το 562-3, βλ. D. M. Metcalf, «Coinage and Coin Finds Associated with a Military Presence in the Medieval Balkans», V. Kondić (επιμ.), Frappe et ateliers monétaires dans l’Antiquité et le Moyen Âge (1976), σ. 34· MIB Ι, σ. 68· MIBE, σ. 64. Η υπεροχή στην κυκλοφορία εικοσανουμμίων Ιουστίνου Β΄ παρατηρείται σχεδόν σε όλο το δημοσιευμένο νομισματικό υλικό της Πελοποννήσου. Βλ. σχόλια σε G. L. Duncan [σημ. 6], σ. 168 και Curta 1996, σ. 85.

10 Εξάλλου, παρατηρείται και παραγωγή χάλκινων κοπών, τις οποίες ο W. Hahn, επειδή απέδωσε σε λόγους στρατιωτικής αναγκαιότητας, τις ονόμασε «Moneta Militaris Imitativa». Βλ. σχετικά MIB II, σ. 49-51, αρ. 89-93, πίν. 9 (φωτογρ.), και W. Hahn, «Eine Gruppe byzantinischer Imitativprägungen nach Typen des 6. Jahrhunderts», στο V. Kondić (σημ. 9), σ. 85-88, και τις επισημάνσεις του Π. Πρωτονοταριου, «Συμβολή στην απόδοση των λεγόμενων βυζαντινών στρατιωτικών κοπών του ΣΤ΄ αιώνα (Moneta Militaris Imitativa)», ΝομΧρον 5-6 (1978), σ. 71-74, για υστερότερες του Ιουστίνου Β΄ κοπές. Το γεγονός ότι τα νομίσματα που παρουσιάζονται εδώ δεν έχουν συντηρηθεί δεν επιτρέπει να διακριθούν μεταξύ τους τυχόν στρατιωτικές απομιμήσεις.

11 Για την ισοτιμία μεταξύ σόλιδου και φόλλι που από 1/240 στα 542-550 έφτασε στο 1/480 επί Ιουστίνου Β΄ και επιδεινωνόταν προϊόντος του 7ου αι., βλ. TMB, σ. 51, πίν. 2.

12 Γενικά T. Gregory, «Procopius on Greece», AntTard 8 (2000), σ. 105-114.

13 Για τη θνησιμότητα, βλ. ειδικά D. Ch. Stathakopoulos, Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Subsistence Crises and Epidemics (2004), σ. 155-165, 277-278 με τα λήμματα αρ. 102-112, 114-118, και γενικότερα του ιδιου, «Crime and Punishment: The Plague in the Byzantine Empire, 541-749», στο L. K. Little (επιμ.), Plague and the End of Antiquity. The Pandemic of 541-750 (2007), σ. 115 κ.ε., όπου και άλλες χρήσιμες εργασίες.

14 Από το 527 ώς το 557 μαρτυρούνται 23 ισχυρές σεισμικές δονήσεις στην ανατολική Μεσόγειο, κάποιες από αυτές εξαιρετικά καταστρεπτικές. Σχετικά βλ. E. Guidoboni κ.ά., Catalogue of Ancient Earthquakes in the Mediterranean Area up to the 10th Century (1994), σ. 321-345 και χάρτης στη σ. 25. Τον σκεπτικισμό πολλών ερευνητών για τo εύρος και το βάθος των επιπτώσεων της σεισμικής δραστηριότητας στις οικιστικές και οικονομικές δομές του 6ου αι. συμπυκνώνει ο G. D.R. Sanders, «Problems in Interpreting Rural and Urban Settlement in Southern Greece, AD 365-700», στο N. Christie (επιμ.), Landscapes of Change. Rural Evolutions in Late Antiquity and the Early Middle Ages (2004), σ. 170-172.

15 A. Gândilă, «Early Byzantine Coin Circulation in the Eastern Provinces: A Comparative Statistical Approach», AJN s. 2, 21 (2009), σ. 178.

16 D. M. Metcalf (σημ. 9), 92.

17 Βλ. τα ευρήματα από τα οχυρά Noviodunum, Dinogetia, Capidava, Durostorum, Aquis, Viminacium και Sirmium που συγκέντρωσε ο A. Gândilă (σημ. 15), σ. 179, από τους A. Gândilă, «Some Aspects of the Monetary Circulation in the Byzantine Province of Scythia during the 6th and 7th Century», στο I. Lazarenko (επιμ.), Numismatic, Sphragistic and Epigraphic Contributions to the History of the Black Sea Coast, 1 (2008), σ. 322, πίν. 4· Đ. Janković, Podunavski deo oblasti Akvisa u vi i pocetkom vii veka (1981), σ. 66, annex 3· V. Ivanišević, «Vizantijski novac (491–1092) iz zairke Narodnog Myzeja y Pojarevci», Numizmatičar 11 (1988), σ. 93-94· V. Popović, «Catalogue des monnaies byzantines du musée de Srem», στο D. Bošković κ.ά (επιμ.), Sirmium VIII (1978), σ. 181-185.

18 D. M. Metcalf, «Mint-Activity in Byzantine Thessaloniki», στο Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο. Πρακτικά της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης. Νομισματοκοπεία, κυκλοφορία, εικονογραφία, ιστορία. Αρχαίοι, βυζαντινοί και νεότεροι χρόνοι (2000), σ. 172-173.

19 Για τις μετρολογικές και εικονογραφικές διαφοροποιήσεις της χάλκινης νομισματοκοπίας μετά το 569/570 βλ. MIB II, σ. 46.

20 H. Pottier, Analyse d’un trésor de monnaies en bronze enfoui au vie siècle en Syrie byzantine : Contribution à la méthodologie numismatique (1983), σ. 186.

21 Προκόπιος, De bello Gothico (έκδ. G. Dindorff, CSHB, 1833), 330, 15-18 και 455, 6-10· De bello Persico (έκδ. G. Dindorff, CSHB, 1833), 167-8, 13-18. Οι επιδρομές χρονολογήθηκαν μεταξύ του 527 και 559 από τους P. Charanis, «On the Capture of Corinth by the Onogurs and its Recapture by the Byzantines», Speculum 27 (1952), σ. 348 και P. Lemerle, «Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de l’époque romaine jusqu’au viiie siècle», RH 211 (1954), σ. 285. Γενικά για την ιστοριογραφικά χαρακτηριστικά του Προκόπιου ειδικά στα έργα De bello Gothico και De bello Persico, βλ. A. Cameron, Procopius and the Sixth Century (1985), σ. 134-151, 152-170 αντίστοιχα. Τέλος, για την επιδρομή του 559, βλ. G. Greatrex, «The Dates of Procopius’ Works», BMGS 18 (1994), σ. 109.

22 Ο Αγαθίας, Historiarum libri quinque (έκδ. B. Niebuhr, CSHB, 1828), 301, 3-15 και 330, 15-18 αναφέρεται στις επιδρομές των Σλάβων και των Κουτριγούρων του 558/559, οι οποίες, ωστόσο, δεν έφτασαν περά από τις Θερμοπύλες. Σχετικά, βλ. P. Charanis (σημ. 21), σ. 348, και P. Lemerle (σημ. 21), σ. 286.

23 C. Waldstein, The Argive Heraeum II (1902), σ. 359-360· ΣΒΘ, αρ. 16· TMB, σ. 214-215.

24 W. Vollgraff, Le sanctuaire d’Apollon Pythéen à Argos (1956), σ. 98· TMB, σ. 215.

25 Yannopoulos 1980, 374· Α. Αβραμεα, «Νομισματικοί “θησαυροί” και μεμονωμένα νομίσματα από την Πελοπόννησο (ΣΤ΄-Ζ΄ αι.)», Σύμμεικτα 5 (1983), σ. 60-61· TMB, σ. 215-216.

26 A. Oikonomou (1988, σημ. 4), σ. 502· A. Avraméa, Le Péloponnèse du ive au viiie siècle. Changements et persistances (1997), σ. 76 (βλ. τώρα Α. Αβραμεα, Η Πελοπόννησος από τον 4ο ως τον 8ο αιώνα. Αλλαγές και συνέχεια [2012])· TMB, σ. 216. Αναλυτική δημοσίευση του «θησαυρού» ετοιμάζει η κα. Μ. Γαλάνη-Κρίκου.

27 Γενικά για τη νομισματική κυκλοφορία στα Βαλκάνια την εποχή του Ιουστινιανού Α΄ και αργότερα, βλ. C. Morrisson (1998, σημ. 5), σ. 919-930.

28 D. M. Metcalf, The Copper Coinage of Thessalonica under Justinian I (1976), σ. 29-31.

29 A. Gândilă (σημ. 15), σ. 169, και για «θησαυρούς», βλ. TMB, σ. 60, εικ. 10b.

30 MIBE, σ. 58-60.

31 MIBE, σ. 57, και Morrisson (1995, σημ. 5), σ. 79.

32 A. Gândilă (σημ. 15), σ. 171-172. Για τη νομισματική κυκλοφορία της εποχής στη Μαύρη Θάλασσα, βλ. πρόχειρα E. Stoljarik, Essays on Monetary Circulation in the North-Western Black Sea Region in the Late Roman and Byzantine Periods. Late 3rd Century – Early 13th Century AD (1992), σ. 71, πίν. 11.

33 Για τη διασπορά τους βλ. C. Morrisson (1998, σημ. 5), σ. 929, carte 4, και F. Curta, A. Gândilă (σημ. 6), σ. 70.

34 Τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά νομίσματα του Άργους από τις ανασκαφές της Γαλλικής Σχολής Αθηνών έχει αναλάβει να δημοσιεύσει ο J.-M. Saulnier. Η σύντομη και όχι εξαντλητική έρευνά μου στο αρχείο της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στις εκθέσεις των ανασκαφών του Άργους απέδωσε μόνο τέσσερα: αφενός ένα πεντανούμμιο Ιουστίνου Β΄ και έναν φόλλι Ιουστινιανού Α΄ (φάκελος: ARGOS 1 1953-1979, 1976 Monument rond, céramique et monnaies [P. Marchetti], φύλλο: 1976 MC L 4242), αφετέρου έναν φόλλι Φωκά κοπής 602-610 Κωνσταντινούπολης και έναν φόλλι Ιουστίνου Β΄ κοπής 576-577 Θεσσαλονίκης (φάκελος : FPC 6,2, P. Courbin, Dossiers thématiques : monnaies d’Argos, sondage 72 και 73 αντίστοιχα). Εξάλλου, η Ε. Σαρρη, «Τμήμα λουτρικής εγκατάστασης στο οικόπεδο Α. Γιακουμάκη», στο Ι. Δ. Βαραλησ, Γ. Α. Πικουλασ (επιμ.), Μνήμη Τασούλας Οικονόμου (1998-2008) (2009), σ. 80, αναφέρει ότι εντοπίστηκε σόλιδος Ιουστινιανού των ετών 545-565 (DOCoins 1, σ. 70, αρ. 9b· σ. 71, αρ. 9d.2.1· σ. 72, αρ. 10, 11, πίν. XIII) κατά την ανασκαφή λουτρού στο οικόπεδο ιδιοκτησίας Α. Γιακουμάκη που βρίσκεται στον προσφυγικό Συνοικισμό, κοντά στο σύγχρονο Στάδιο της πόλης).

35 Βλ. σχετικά στην A. Avraméa (σημ. 26), σ. 68 κ.ε., όλη την παλαιότερη βιβλιογραφία και πλούσιο σχολιασμό.

36 Ήδη από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα οι ερευνητές της Πελοποννήσου έκαναν λόγο για ειρηνική διείσδυση και ενσωμάτωση των σλαβικών πληθυσμών. Σχετικά, βλ. A. Bon, «Le problème slave dans le Péloponnèse à la lumière de l’archéologie», Byzantion 20 (1950), σ. 14· P. Lemerle, «La chronique improprement dite de Monemvasie : le contexte historique et légendaire», REB 21 (1963), σ. 35· J. Herrin, «Aspects of the Process of Hellenization in the Early Middle Ages», ABSA 68 (1973), σ. 73· M. F. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy, c. 300-1450 (1985), σ. 619. Για την αντίθετη άποψη, βλ. Β. Παπουλια, «Το πρόβλημα της ειρηνικής διεισδύσεως των Σλάβων στην Ελλάδα», στο Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινή Μακεδονία, 324-1430 μ.Χ., Θεσσαλονίκη, 29-31 Οκτωβρίου 1992 (1995), σ. 261, 265.

37 Ο Yannopoulos 1980, σ. 364, ανεβάζει το χρονολογικό αυτό όριο μεταξύ 580 και 590.

38 D. M. Metcalf, «The Slavonic Threat to Greece circa 580: Some Evidence from Athens», Hesperia 31 (1962), σ. 137-157. Ωστόσο, αργότερα ο ίδιος ο D. M. Metcalf, «Avar and Slav Invasions into the Balkan Peninsula (c. 575–625): The Nature of the Numismatic Evidence», JRA 4 (1991), σ. 140-141, προσπάθησε να αμβλύνει τη θέση του χωρίς, όμως, να αντιπροτείνει κάτι απέναντι στις σλαβικές επιδρομές.

39 A. Avraméa (σημ. 26), σ. 72 κ.ε. Η A. Avraméa, «Les Slaves dans le Péloponnèse», στο Οι Σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου (7ος-9ος αι.) (2001), σ. 293-302, τοποθετεί το διάστημα απόκρυψης των «θησαυρών» μεταξύ των ετών 578 και 585.

40 Η Morrisson κ.ά. (TMB, σ. 80-82), και οι συνεργάτες της χωρίζουν τους «θησαυρούς» σε δύο ομάδες, ανάλογα με τη χρονολογία απόκρυψης, διαχωρισμός μάλλον τεχνικός και χρηστικός. Άλλες ομάδες συγκροτεί η A. Avraméa (σημ. 26), σ. 78-79.

41 Α. Κ. Κυρου, «Νομισματικές μαρτυρίες για τις βαρβαρικές επιδρομές στον νότιο ελλαδικό χώρο κατά τους “σκοτεινούς αιώνες” του Βυζαντίου», Πελοποννησιακά 29 (2007-2008), σ. 234-238, για την εποχή που μας ενδιαφέρει εδώ. Ευχαριστώ θερμά τον κ. Άδωνη Κ. Κύρου για το ανάτυπο της μελέτης του.

42 Η αρχική επιφυλακτική υπόθεση των ανασκαφέων για χαρακτηρισμό του σπηλαίου ως καταφυγίου κατοίκων από γειτονικό οικισμό κατά τις σλαβικές επιδρομές εκείνης της περιόδου (Λ. Κορμαζοπουλου, Δ. Χατζηλαζαρου, «Σπηλαιοβάραθρο Βελανιδιάς Ανδρίτσας: ένα κλειστό σύνολο από το τελευταία τέταρτο του 6ου αιώνα», στο Εικοστό Πέμπτο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Πρόγραμμα και Περιλήψεις Εισηγήσεων και Ανακοινώσεων, Αθήνα, 13-15 Μαΐου 2005 [2005], σ. 67· Ε. Χαλκια κ.ά. [επιμ.], Σπήλαιο Ανδρίτσας – Μοιραίο Καταφύγιο, Andritsa Cave – Fateful Refuge [2005], σ. 39, 45), δεν επαναλαμβάνεται σε υστερότερη μελέτη τους για τα κεραμικά ευρήματα (Λ. Κορμαζοπουλου, Δ. Χατζηλαζαρου, «Τα αγγεία του σπηλαιοβαράθρου Ανδρίτσας. Προκαταρκτική παρουσίαση ενός κλειστού συνόλου του τέλους της ύστερης αρχαιότητας και κάποιες απόπειρες ερμηνείας», στο Κεραμική της Ύστερης Αρχαιότητας από τον ελλαδικό χώρο [3ος-7ος αι. μ.Χ.]. Επιστημονική Συνάντηση, Θεσσαλονίκη, 12-16 Νοεμβρίου 2006. Πρακτικά, Α΄ [2010], σ. 169-184). Την τελική δημοσίευση των νομισμάτων έχει αναλάβει η κυρία Γ. Νικολάου. Βλ. απλές αναφορές στο M. H. Jameson κ.ά., A Greek Countryside. The Southern Argolid from Prehistory to the Present Day (1994), σ. 423, 425, 444 αντίστοιχα. Βλ. J. Hjohlman, «Pyrgouthi in Late Antiquity», στο J. Hjohlman κ.ά. (επιμ.), Pyrgouthi. A Rural Site in the Berbati Valley from the Early Iron Age to Late Antiquity. Excavations by the Swedish Institute at Athens, 1995 and 1997 (2005), σ. 164, 166, 234, 243-244.

43 Με τα δεδομένα ως και το 2002 περίπου τα νομισματικά ευρήματα από 279 επί Ιουστίνου Β΄ πέφτουν στα 42-70 (σε απόλυτες τιμές) ως και τα μέσα του 7ου αι. Βλ. σχετικά G. D. R. Sanders, «Κόρινθος», στο Α. Ε. Λαϊου (γεν. εποπτ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου από τον 7ο ως τον 15ο αι., Β΄ (2006), σ. 401.

44 Ωστόσο, η Κόρινθος συνεχίζει να είναι μητρόπολη του ελληνικού χώρου σε όλον τον 7ο αι., όπως αποδεικνύουν οι K. W. Slane, G. D. R. Sanders, «Corinth: Late Roman Horizons», Hesperia 74 (2005), σ. 294 και αλλού.

45 T. E. Gregory, Isthmia V. The Hexamilion and the Fortress (1993), σ. 85-87, 145.

46 Για τη χρονολόγηση της κεραμικής των Θερμών Α του Άργους βλ. P. Aupert, «Céramique slave à Argos (585 ap. J.-C.)», στο Études argiennes (1980), σ. 373-394. Για τα Μέθανα βλ. H. Bowden, D. Gill, «Late Roman Methana», στο C. Mee, H. Forbes (επιμ.), A Rough and Rocky Place: The Landscape and Settlement History of the Methana Peninsula, Greece. Results of the Methana Survey (1997), σ. 90.

47 J. D. Macisaac (σημ. 6), σ. 212.

48 Ο J. D. Macisaac (σημ. 6), σ. 183-184, σημ. 346, συνδέει την απόκρυψη ενός «θησαυρού» (του Deposit STAD: 2) από το Στάδιο «with the Slavic incursion of the later 6th century after Christ» και κάνει λόγο για «hasty departure in advance of the invading tribesmen», ό.π., σ. 186, μετά τη βασιλεία του Ιουστίνου Β΄.

49 Βλ. αναλυτικά B. Callegher (σημ. 8), σ. 229-230, και τα γραφήματα στις εικ. 3-4. Επίσης, A. Lambropoulou, «Le Péloponnèse occidental à l’époque protobyzantine (ive-viie siècles). Problèmes de géographie historique d’un espace à reconsidérer», στο K. Belke κ.ά. (επιμ.), Byzanz als Raum. Zu Methoden und Inhalten der historischen Geographie des östlichen Mittelmeerraumes (2000), σ. 99, 106· Α. Λαμπροπουλου κ.ά., «Συμβολή στην ερμηνεία των αρχαιολογικών τεκμηρίων της Πελοποννήσου κατά τους “σκοτεινούς αιώνες”», στο Οι Σκοτεινοί αιώνες (σημ. 39), σ. 216-218.

50 (…) ἡ μὲν τῶν Πατρῶν πόλις μετῳκίσθη ἐν τῇ τῶν Καλαυρῶν χώρᾳ τοῦ Ριγίου (…), βλ. P. Lemerle (σημ. 36), σ. 9-10.

51 Α. Γ. Μουτζαλη, «Η πόλη των Πατρών κάτω τον 6ο και 7ο αιώνα. Η μυθολογία της εγκατάλειψης», στο Π. Γ. Θεμελησ, Β. Κοντη (σημ. 8), σ. 185, με αναφορές σε παλιότερες μελέτες της.

52 Την πληροφορία του R. Weil, Olympia. Ergebnisse der von dem deutschen Reich veraushaltenten Ausgrabung (1897), σ. 128-129, αρύομαι από την Α. Αβραμεα (σημ. 25), σ. 67. Ειδικότερα στην Ολυμπία εντοπίστηκαν 12 «θησαυροί» με χρονολογία απόκρυψης τα τέλη του 6ου αι. σύμφωνα με πληροφορία του Th. Völling, «The Last Christian Greeks and the First Pagan Slavs in Olympia», στο Οι Σκοτεινοί αιώνες (σημ. 39), σ. 309.

53 Για τη σύνθεση του «θησαυρού» Ζάχα 1920-1930, βλ. TMB, σ. 288-289, η οποία ωστόσο θεωρεί ως χρονολογία απόκρυψής του τη δεκαετία του 550, επειδή ακολουθεί την παλιά απόδοση των νομισμάτων του «θησαυρού» που ανήκουν στη σειρά με το φοινικόδεντρο σε βανδαλικό νομισματοκοπείο, σειρά που ωστόσο χρονολογήθηκε από τον W. Hahn (MIB I, αρ. 134) στον Μαυρίκιο (νομισματοκοπείου της Καρχηδόνας, περιόδου 597-601). Επίσης η TMB, σ. 261-262, για τον ίδιο λόγο δίνει χρονολογία απόκρυψης την περίοδο 565-578 για τον «θησαυρό» Ολυμπία 1875 (τον ονομάζει: Olympie, vers 1876- 1911). Για τη χρονολογική μετατόπιση των δύο παραπάνω στα τέλη της δεκαετίας 590 ή στις αρχές του 7ου αι. βλ. Β. Πεννα, «Νομισματική κυκλοφορία στην Ηλεία κατά τη βυζαντινή περίοδο», στο Π. Γ. Θεμελησ, Β. Κοντη (σημ. 8), σ. 232-233.

54 Η Α. Αβραμεα (σημ. 25), σ. 85-86, και ο P. Franke (βλ. μία αναφορά της Chr. Schauer, «Μήτρες Λύχνων Πρωτοχριστιανικής εποχής από την Ολυμπία», στο Α. Δ. Ριζακησ [επιμ.], Αρχαία Αχαΐα και Ηλεία. Πρώτο Διεθνές Συμπόσιο [1991], σ. 373, σημ. 2, σε αδημοσίευτη εργασία της) κάνουν λόγο για νομίσματα των αρχών του 7ου αι. από την Ήλιδα και την Ολυμπία αντίστοιχα. Ο Th. Völling (σημ. 52), σ. 309, σημειώνει ότι στην Ολυμπία εντοπίστηκαν 12 «θησαυροί» με χρονολογία απόκρυψης στα τέλη του 6ου αι. και ότι: «there is hardly any doubt that the coin hoards all belong to the end of the 6th century and like many other coin hoards from the Peloponnese are connected to the historical accounts of invasions of the Avars and Slavs in Greece». Παραδέχεται όμως ότι «a violent conquest of the village of Olympia did not take place. (…) the majority of the inhabitants hastily left Olympia. Certainly some of these people came back shortly after that incisive event». Βλ. επίσης Th. Völling, T. Vida, Das slawische Brandgräberfeld in Olympia (2000), σ. 24-25· A. Lambropoulou (σημ. 49), σ. 101, 104· Α. Λαμπροπουλου κ.ά. (σημ. 49), σ. 214-216.

55 Για την υπόθεση βλ. Β. Πεννα (σημ. 53), σ. 237, και τις επιφυλάξεις της στην σημ. 37 και A. Lambropoulou (σημ. 49), σ. 99.

56 Κ. Σιδηροπουλοσ (σημ. 8), σ. 105-106. Επίσης, οι Η. Αναγνωστακησ, Ν. Πουλου, «Η πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη (5ος-7ος αιώνας) και προβλήματα της χειροποίητης κεραμικής στην Πελοπόννησο», Σύμμεικτα 11 (1997), σ. 229-252, με αφορμή τη χειροποίητη κεραμική δίνουν και πληροφορίες για νομισματικά ευρήματα που αντλούν από παλιότερες ανασκαφικές εκθέσεις. Και αναφορά από την A. Lambropoulou (σημ. 49), σ. 100, 106-107.

57 Οι Yannopoulos 1980, σ. 367, 368, και P. Aupert (σημ. 46), σ. 394, πιστεύουν ότι η σλαβική παρουσία στην πόλη του Άργους, και ειδικά στον χώρο των Θερμών Α, αποτέλεσε ένα σύντομο μόνο επεισόδιο, που διήρκεσε όχι περισσότερο από έναν χρόνο, σε σχέση με την ύπαιθρο, όπου, όπως υποθέτουν, θα είχε μονιμότερο χαρακτήρα. Ο Κ. Kilian, «Αρχαιολογικές ενδείξεις για τη σλαβική παρουσία στην Αργολιδοκορινθία (6ος-7ος αιώνας μ.Χ.)», Πελοποννησιακά 16 (1985-1986), σ. 301-302, παρουσίασε κάποιες ασαφείς ενδείξεις για ίσως μονιμότερη εγκατάσταση στην ακρόπολη της Τίρυνθας και στους πρόποδες του γειτονικού λόφου του Προφήτη Ηλία. Σοβαρές αντιρρήσεις σε μεθοδολογικό επίπεδο εξέφρασαν ο Φ. Μαλιγκουδησ, Σλάβοι στη μεσαιωνική Ελλάδα (19912), σ. 17-44, και κυρίως 20-23 (βλ. και την απάντηση του P. Aupert, «Les Slaves à Argos», BCH 113 [1989], σ. 417-419) και ο Curta 1996, σ. 233-234. Οι Η. Αναγνωστακησ, «Οι πελοποννησιακοί σκοτεινοί χρόνοι: το σλαβικό πρόβλημα. Μεταμορφώσεις της Πελοποννήσου ή της έρευνας;», στο Οι μεταμορφώσεις της Πελοποννήσου (4ος-15ος) (2000), σ. 19-34, και Η. Αναγνωστακησ, Ν. Πουλου (σημ. 56), σ. 265-273 (για το Άργος) και 273-276 (για την Τίρυνθα), αναχρονολόγησαν από το στενό όριο του 585 την κεραμική που δημοσίευσε ο Aupert βασιζόμενος στον Yannopoulos 1980 εντάσσοντάς την μέσα στον 7ο αι. και αμφισβήτησαν την εξάρτησή της από το σλαβικό πολιτιστικό περιβάλλον. Βλ. επίσης Α. Λαμπροπουλου κ.ά. (σημ. 49), σ. 203.

58 Η διείσδυση των Αβαροσλάβων στην ελληνική χερσόνησο απασχόλησε εκτενώς την ιστορική έρευνα: o Ι. Karayannopoulos, «Zur Frage des Slavenansiedlungen auf dem Peloponnes», RÉSE 9 (1971), σ. 446, και η Β. Παπουλια (σημ. 36), σ. 261, 265, υποστηρίζουν ότι δεν υφίσταται ειρηνική διείσδυση των Σλάβων στην Ελλάδα, ενώ o Φ. Μαλιγκουδησ (σημ. 57), σ. 18 κ.ε., κάνει λόγο για αφομοίωση του νέου εθνολογικά στοιχείου από το κυρίαρχο πολιτιστικά ελληνικό, και μάλιστα εκ των κάτω, από τον «κόσμο της καλύβας», μέσα στον ερημωμένο ελληνικό κορμό, και όχι από τον «κόσμο του παλατιού». Ο P. Lemerle (σημ. 36), σ. 49, και ο M. W. Wheitmann, Die slavische Bevölkerung auf der griechischen Halbinsel. Ein Beitrag zur historischen Ethnographie Südosteuropas (1978), σ. 253-261 (και για την Πελοπόννησο: σ. 105, 189-194, 221-231, 246-250), του ιδιου, «Interdisziplinäre Diskrepanzen in der “Slavenfrage” Griechenlands», ZBalk 30/1 (1994), σ. 85-111, και συζήτησαν το ψευδοπρόβλημα του «εκσλαβισμού-εξελληνισμού». Οι J. Koder, «Zur Frage der slavischen Siedlungsgebiete im mittelalterlichen Griechenland», ByzZ 71 (1978), σ. 315-331, και Μ. Κορδωσησ, «Η σλαβική εποίκηση στην Πελοπόννησο με βάση τα σλαβικά τοπωνύμια», Δωδώνη 10 (1981), σ. 391-420, ασχολήθηκαν με την επιβίωση σλαβικών τοπωνυμίων στη νότια Ελλάδα και στην Πελοπόννησο ειδικότερα. Η παλαιά μονογραφία του A. Bon, Le Péloponnèse byzantin jusqu’en 1204 (1951), σ. 27-70, χωρίς να παύει να είναι χρήσιμη, απηχεί την εποχή έκδοσής της. Συνολικά βλ. το επιστημολογικά ενδιαφέρον Η. Αναγνωστακησ (σημ. 57), σ. 19-34.

59 Β. Κοντη, «Συμβολή στην ιστορική γεωγραφία του Νομού Αργολίδας», Σύμμεικτα 5 (1983), σ. 175-181. Ειδικότερα για το ίδιο το παλαιοχριστιανικό Άργος, βλ. A. Bon (σημ. 58), σ. 21, 89, και τέλος το πιο ενημερωμένο ανασκαφικά της Α. Oikonomou-Laniado (σημ. 4).

60 Το Άργος ήταν επισκοπή υποκείμενη στη μητρόπολη Κορίνθου ήδη από τον 5ο αι., όπως μαρτυρείται από τους επισκοπικούς καταλόγους της Οικουμενικής Συνόδου της Χαλκηδόνας (451). Βλ. A. Bon (σημ. 58), σ. 8-9.

61 Πέρα από τις γενικότερες παρατηρήσεις της για το Άργος των τελών του 6ου αι. η C. Abadie-Reynal, «Un exemple de régression du phénomène urbain : Argos aux ive-viie siècles ap. J.-C.», στο A. Pariente, G. Touchais (σημ. 4), σ. 400, αναφέρει, χωρίς πιο συγκεκριμένες πληροφορίες, ότι «la circulation monétaire diminue à cette époque».

62 Α. Oikonomou-Laniado (σημ. 4), σ. 10.

63 T. Gregory (σημ. 12), σ. 107.

64 Για την επιλογή θέσεων στρατοπέδευσης βλ. την ανατυπωμένη μελέτη του G. Dennis, «The Byzantines in Battle», στο J. Haldon (επιμ.), Byzantine Warfare (2007), σ. 226-227.

65 Γενικότερα για τα σύνολα του 6ου αι. στο ελλαδικό έδαφος ισχύει κάτι τέτοιο. Ο G. L. Duncan (σημ. 6), σ. 148 παρατηρεί ότι: «(…) sixth-century hoards from Greece are not capital sums of money, since none of them is equal in value to a single solidus». Παρομοίως και ο Curta 1996, σ. 84-85. Φυσικά, οι νομισματικές «συγκεντρώσεις» του Σταδίου δεν αποτελούν μισθοφορικά επιμίσθια, γιατί αυτά δεν καταβάλλονταν στους στρατιώτες κατά τη διάρκεια της θητείας τους και σε κάθε περίπτωση η χρηματική αμοιβή εκφραζόταν σε πολύτιμο μέταλλο (βλ. M. F. Hendy [σημ. 36], σ. 177). Βλ. επίσης F. Curta, A. Gândilă (σημ. 6), σ. 94-95.

66 Για τη συνύπαρξη μικτών συνόλων στα οποία υπερτερούν οι παλιές μικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις, βλ. τις ενδιαφέρουσες ερμηνείες που προτείνει η Β. Πεννα (σημ. 53), σ. 235-237.

Notes de fin

1 Η ανασκαφέας της θέσης Κατερίνα Μπαρακάρη-Γλένη μού παραχώρησε γενναιόδωρα, μετά από πρόταση της Φλώρας Καραγιάννη και του Γιάννη Βαραλή, τα νομίσματα για μελέτη και δημοσίευση. Η προϊσταμένη της Δ΄ ΕΠΚΑ, Άλκηστη Παπαδημητρίου, και οι προκάτοχοί της πρόθυμα εξέδωσαν την άδεια μελέτης και μου επέτρεψαν την είσοδο στα Αρχαιολογικά Μουσεία Ναυπλίου και Άργους. Ο φύλακας αρχαιοτήτων Βαγγέλης Γιαννόπουλος και οι συνάδελφοί του διευκόλυναν την εργασία μου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Άργους. Στο τελικό στάδιο της μελέτης μου η Γαλλική Σχολή Αθηνών με φιλοξένησε στην Οικία Gordon στο Άργος, όπου οι αρχαιολόγοι Άννα Φίλιππα-Touchais και Marie-Françoise Billot με βοήθησαν ιδιαίτερα. Εξάλλου, το ίδιο επιστημονικό ίδρυμα μου παρείχε φιλοξενία στον ξενώνα της Αθήνας και άψογο περιβάλλον για μελέτη στη Βιβλιοθήκη του και, το πιο σημαντικό, μου επέτρεψε την πρόσβαση στα Archives manuscrites των παλαιότερων ανασκαφών του Άργους. Τέλος, η Βάσω Πέννα και η Λίλα Σαμπανοπούλου διάβασαν περισσότερες από μία φορά το κείμενο, επέφεραν βελτιώσεις ουσίας και με προφύλαξαν από πολλούς σκοπέλους. Οι θερμότατες ευχαριστίες μου σε όλους είναι αυτονόητες.

Table des illustrations

Légende Εικ. 1. Τοπογραφικό διάγραμμα της πόλης με τη θέση του Εθνικού Γυμναστηρίου Άργους (πηγή : A. Pariente, G. Touchais [σημ. 4]).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 45k
Légende Εικ. 2. Αποτύπωση της ανασκαφής του Εθνικού Γυμναστηρίου Άργους, 1984-1987 (πηγή : βλ. σημ. 3).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 19k
Légende Εικ. 3. Εθνικό Γυμναστήριο Άργους. Τομέας Α΄ αρχαίου νεκροταφείου (πηγή : ΑΔ 22 [1967], Χρονικά, σ. 173).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 15k
Légende Εικ. 4. Κατανομή των ταυτιζόμενων κοπών ανά νομισματοκοπείο (βλ. πίν. 1).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 11k
Légende Πίν. 1. Κατανομή των ταυτιζόμενων κοπών ανά νομισματοκοπείο.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-5.jpg
Fichier image/jpeg, 53k
Légende Εικ. 5. Κατανομή των ταυτιζόμενων κοπών ανά αυτοκράτορα.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-6.jpg
Fichier image/jpeg, 12k
Légende Εικ. 6. Διασπορά φόλλεων και εικοσανουμμίων στον χρόνο.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-7.jpg
Fichier image/jpeg, 13k
Légende Εικ. 7. Κατανομή φόλλεων και εικοσανουμμίων Ιουστινιανού Α΄.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-8.jpg
Fichier image/jpeg, 7,8k
Légende Εικ. 8. Κατανομή φόλλεων και εικοσανουμμίων Ιουστίνου Β΄.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-9.jpg
Fichier image/jpeg, 7,4k
Légende Πίν. 4. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/Ι (Ημερομ. εύρ.: 01.03.1984, τόπος εύρ.: τομέας Θ-Ι/18-20, ομάδα ευρήμ.: 73α, βάθος: -2,40 μ.).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-10.jpg
Fichier image/jpeg, 19k
Légende Πίν. 5. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/II (Ημερομ. εύρ.: 13.09.84, τόπος εύρ.: -, ομάδα ευρήμ.: -, βάθος: -).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-11.jpg
Fichier image/jpeg, 62k
Légende Πίν. 6. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/ΙΙΙ (Ημερομ. εύρ.: 14.09.84, τόπος εύρ.: τομείς ΣΤ-Ζ/0-1 και Η-Θ/0-2, ομάδα ευρημ.: 15α και 17, βάθος: 0,80-1,15 μ. και 1,00-1,25 μ.).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-12.jpg
Fichier image/jpeg, 112k
Légende Πίν. 7. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/ΙV (Ημερομ. εύρ.: 18.09.1984, τόπος εύρ.: τομέας Ζ-Θ/0-2, ομάδα ευρήμ.: 17, βάθος : 1,00-130 μ. [στρώμα καταστροφής]).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-13.jpg
Fichier image/jpeg, 89k
Légende Πίν. 8. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/V (Ημερομ. εύρ.: 21.09.1984, τόπος εύρ.: τομέας Θ-Ι/2-3, ομάδα ευρήμ.: 21, βάθος : 1,00 μ. [καθαρισμός λίθων]).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-14.jpg
Fichier image/jpeg, 48k
Légende Πίν. 9. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/VΙ (Ημερομ. εύρ.: 07.11.1984, τόπος εύρ.: τομέας Η-Θ/1-3, ομάδα ευρήμ. : 29α, βάθος : 1,00-1,10 μ.).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-15.jpg
Fichier image/jpeg, 41k
Légende Πίν. 10. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/VII (Ημερομ. εύρ.: 19.11.1984, τόπος εύρ.: τομείς Ο-Α/4-5 και Β-Γ/3-4, ομάδα ευρήμ.: 32α-β, βάθος: 1,35-1,50 μ.).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-16.jpg
Fichier image/jpeg, 39k
Légende Πίν. 11. «Συγκέντρωση»ΕΓΑ/VΙΙΙ (Ημερομ. εύρ.: 21.11.1984, τόπος εύρ.: τομέας Γ-Δ/3-5, ομάδα ευρήμ.: 33α, βάθος: 1,50 μ.).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-17.jpg
Fichier image/jpeg, 20k
Légende Πίν. 12. «Συγκέντρωση» ΕΓΑ/ΙΧ (Ημερομ. εύρ.: 18-23.09.1985, τόπος εύρ.: τομέας Α-Β/1-3, ομάδα ευρήμ. : 142/4, βάθος : 1,10-1,25 μ.).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-18.jpg
Fichier image/jpeg, 123k
Légende Πίν. 13. Εκ περισυλλογής ΕΓΑ.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8212/img-19.jpg
Fichier image/jpeg, 33k

Auteur

Αρχαιολόγος, ΕΦΑ Αργολίδας· πρώην 10η ΕΒΑ.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search