Version classiqueVersion mobile

Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique

 | 
Jean-Charles Moretti
, 
Panos Valavanis

Les hippodromes d’Olympie et de Delphes

Ο ιππόδροµος, το αρχαϊκό στάδιο και τα δυτικά όρια της ιεράς χώρας των Δελφών1

Πάνος Βαλαβανης

Résumé

Η νέα πρόταση για την τοποθέτηση του ιπποδρόµου των Δελφών στη θέση Γωνιά, 1 χλµ. Β. της Ιτέας, ανανέωσε το ενδιαφέρον για τη γενικότερη µελέτη των αρχαίων ελληνικών ιπποδρόµων. Αρχικά παρουσιάζονται εν περιλήψει όλα τα δεδοµένα που οδήγησαν στην ταύτιση, δηλ. τα γεωµορφολογικά χαρακτηριστικά της θέσης, καθώς και τα φιλολογικά, επιγραφικά και αρχαιολογικά δεδοµένα για το µνηµείο. Κατόπιν, δίνεται ιδιαίτερο βάρος σε δύο ζητήµατα: Πρώτον, στη θέση του αρχαϊκού σταδίου των Δελφών, που σύµφωνα µε τις πηγές βρισκόταν κι αυτό στην πεδιάδα και προτείνεται συνύπαρξη των δύο αθλητικών εγκαταστάσεων είτε σε παραλληλία είτε σε µορφή ιπποσταδίου, µιας αρχιτεκτονικής µορφής γνωστής από τους Ρωµαϊκούς χρόνους στην Ανατ. Μεσόγειο. Επίσης, µε βάση τη φρασεολογία των δελφικών επιγραφών της προετοιµασίας των χώρων για τη γιορτή των Πυθίων, προτείνεται νέα χρονολογία µετακίνησης του σταδίου στη νέα του θέση µετά το τέλος του γ΄ ιερού πολέµου, ταυτοχρόνως µε την ολοκλήρωση του νέου ναού του Απόλλωνος και τη δηµιουργία των αθλητικών εγκαταστάσεων στο Γυµνάσιο.
Δεύτερον, θίγεται το ζήτηµα των δυτικών ορίων της ιεράς χώρας προς την Λοκρίδα και προτείνεται, µε βάση τις επιγραφές των ορίων, ότι το τέλος του δυτικού ορίου θα µπορούσε να βρίσκεται στον όρµο Λαρνάκια, δυτικότερα της Ιτέας. Η θέση αυτή υπήρξε στα νεώτερα χρόνια τόπος συλλογής άλατος και θα µπορούσε να ταυτίζεται µε τον τόπον αλείας που αναφέρουν οι επιγραφές. Έτσι, µπορεί να περιληφθεί στην ιερά χώρα και το οροπέδιο µεταξύ Ιτέας και Σερνικακίου, σηµερινός χώρος άσκησης κτηνοτροφίας και ιδανικός τόπος για τη βόσκηση των ιερών ζώων του θεού, όπως γινόταν και στο οροπέδιο της Δεσφίνας.

Texte intégral

  • 1 Τα πρώτα µέρη της εργασίας αυτής αποτελούν περιληπτική απόδοση, µε αρκετές νέες παρατηρήσεις, της π (...)

Στη µνήµη της Ελένης Δηµητρακοπούλου (1967-2019)

  • 2 Golden 2004, σ. 83. Scott 2014, σ. 296.
  • 3 Για τους ρωµαϊκούς ιπποδρόµους βλ. Humphrey 1986. Bell S. 2014, σ. 493-495. Dodge 2014, σ. 562-566.

1Από τις µέχρι σήµερα γνώσεις µας αλλά και από τις νέες παρουσιάσεις µνηµείων που έγιναν στο συνέδριο αυτό, διαπιστώθηκε πλέον οριστικά ότι οι ιππόδροµοι, τα µεγαλύτερα δηµιουργήµατα (γιατί δεν πρόκειται για οικοδοµήµατα) της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής δεν αποτελούνταν από µνηµειακές κατασκευές αλλά διαµορφώνονταν στο φυσικό ανάγλυφο, εκµεταλλευόµενοι την κατάλληλη γεωµορφολογία.2 Φαίνεται ότι παρά τη µεγάλη σηµασία των ιπποδροµιών στην αρχαία Ελλάδα και την ακτινοβολία του αγωνίσµατος, λόγω της αραιάς χρήσης τους (στους περισσότερους αγώνες µία φορά κάθε 4 χρόνια), οι πόλεις ή τα ιερατεία δεν αποφάσισαν την τεράστια επένδυση που απαιτούσε η µνηµειοποίησή τους, κάτι που συνέβη µόνον στους Ρωµαϊκούς χρόνους υπό εντελώς διαφορετικές πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες.3

  • 4 Μια oµάδα, µε κυριότερο εκπρόσωπο τον µεγαλύτερο µελετητή των ρωµαϊκών ιπποδρόµων Humphrey 1986, σ. (...)
  • 5 Βλ. D. G. Romano, J.-Ch. Moretti, Β. Λαµπρινουδάκης – E. Kαζολιάς και B. Dimde – C. Flämig στον παρ (...)
  • 6 Βλ. Petermandl 2011 και στον παρόντα τόµο. Για τον ιππόδροµο της Ολυµπίας και τις διαστάσεις του βλ (...)

2Το άλλο συµπέρασµα από την παρουσίαση των νεώτερων δεδοµένων είναι ότι οι αρχαίοι ελληνικοί ιππόδροµοι δεν είχαν τυποποιηµένη µορφή, όπως οι ρωµαϊκοί, αλλά ήταν ιδιό-µορφοι.4 Όπως έδειξαν τα νέα στοιχεία για τους ιπποδρόµους του Λυκαίου όρους, της Δήλου και της Επιδαύρου, οι διαστάσεις τους ήταν ποικίλες, η δε επιλογή της θέσης τους βασίστηκε κυρίως σε γεωµορφολογικά κριτήρια.5 Βεβαίως δεν γνωρίζουµε αν συµβαίνει το ίδιο και στους ιπποδρόµους των τεσσάρων πανελλήνιων ιερών, για τους οποίους πιστεύεται ότι λόγω της τυποποίησης του προγράµµατος των ιππικών αγωνισµάτων στις µεγάλες διοργανώσεις, οι συγκεκριµένοι ιππόδροµοι θα πρέπει, τουλάχιστον, να είχαν το ίδιο µήκος.6

ΙστορΙα της Ερευνας για τον δελφικο ιπποδροµο και το ιστορικο της νεας προτασης

  • 7 Για τις παλαιότερες προτάσεις βλ. Valavanis 2017, σ. 628-629 και Μ. Λίτσα στον παρόντα τόµο. Βλ. επ (...)
  • 8 Από ψηλά ξεχωρίζει χαρακτηριστικά η καµπύλη του αγροτικού δρόµου, οι καµπύλες σειρές των ελαιοδένδρ (...)

3Η πρώτη ουσιαστική, µετά από αυτήν του W. M. Leake, πρόταση για τη θέση του ιπποδρόµου των Δελφών7 στη νοτιοδυτική πλευρά του Κιρραίου πεδίου, περίπου 1 χλµ. Β της Ιτέας, στη θέση Γωνιά (εικ. 1, 2), βασίζεται στην εκεί ύπαρξη ενός µοναδικής µορφής γεωµορφολογικού αναγλύφου, που συνδυάζει επιµήκη επίπεδο χώρο ιδανικών διαστάσεων για την κονίστρα, µε φυσικά κλιµακωτά πρανή για τους θεατές από τις τρεις πλευρές (εικ. 3, 4). Ιδίως το πρανές στη βόρεια στενή πλευρά έχει σχεδόν θεατρική όψη, παραπέµποντας αµέσως στη σφενδόνη του ιπποδρόµου (εικ. 5).8

Εικ. 1 — Χάρτης της περιοχής Δελφών – Ιτέας, µε την ένδειξη της περιοχής του ιπποδρόµου (EFA).

Εικ. 1 — Χάρτης της περιοχής Δελφών – Ιτέας, µε την ένδειξη της περιοχής του ιπποδρόµου (EFA).

Εικ. 2 — Αεροφωτογραφία της περιοχής Δελφών – Ιτέας από Ν, µε σηµειωµένες τις θέσεις ενδιαφέροντος.

Εικ. 2 — Αεροφωτογραφία της περιοχής Δελφών – Ιτέας από Ν, µε σηµειωµένες τις θέσεις ενδιαφέροντος.

Εικ. 3 — Σχέδιο κάτοψης από χάρτη 1:25.000 και αεροφωτογραφία από το Google Earth, µε τη θέση του δελφικού ιπποδρόµου.

Εικ. 3 — Σχέδιο κάτοψης από χάρτη 1:25.000 και αεροφωτογραφία από το Google Earth, µε τη θέση του δελφικού ιπποδρόµου.

Εικ. 4 — Άποψη του ιπποδρόµου από Β. µε ορατό τον συνδυασµό επίπεδης επιφάνειας για την κονίστρα, που περιβάλλεται από οµαλά πρανή για τους θεατές (φωτο Σ. Κακανάς).

Εικ. 4 — Άποψη του ιπποδρόµου από Β. µε ορατό τον συνδυασµό επίπεδης επιφάνειας για την κονίστρα, που περιβάλλεται από οµαλά πρανή για τους θεατές (φωτο Σ. Κακανάς).

Εικ. 5 — Άποψη του ΒΔ τµήµατος του πρανούς, µε έντονα τα στοιχεία της καµπύλης διαµόρφωσης (φωτο Σ. Κακανάς).

Εικ. 5 — Άποψη του ΒΔ τµήµατος του πρανούς, µε έντονα τα στοιχεία της καµπύλης διαµόρφωσης (φωτο Σ. Κακανάς).
  • 9 Βλ. W. Petermandl στον παρόντα τόµο.
  • 10 Για την έρευνα αυτή βλ. και παρακάτω σ. 205.

4Στον προτεινόµενο χώρο, µήκους περίπου 1.000 µ. εντάσσεται άνετα το µήκος των 5 σταδίων που γνωρίζουµε επιγραφικά για τις διαστάσεις του ιπποδρόµου της Ολυµπίας (εκεί 960 µ. µε µήκος ολυµπιακού σταδίου τα 192,27 µ.). Με δεδοµένο ότι το δελφικό στάδιο είχε µήκος 177,35 µ. και το µήκος της κονίστρας του ιπποδρόµου των Δελφών έφθανε τα 5 πυθικά στάδια, έχουµε ένα συνολικό µήκος της κονίστρας στα 885 µ. Αν δεχθούµε την πρόταση του W. Petermandl ότι το καθαρό µήκος της διαδροµής των αρχαίων ιπποδρόµων ήταν 3 στάδια συν 1 για την αφετηρία, συνολικά 4, οδηγούµαστε σε περιορισµό του µήκους του στα 710 µ. (εικ. 6).9 Στο βόρειο µέρος του προτεινόµενου χώρου, κοντά στην σφενδόνη, µπορούµε να διαπιστώσουµε και το πλάτος της κονίστρας, που αναγόµενο σήµερα σε περίπου 100 µ., αφήνει άνετα χώρο για τα 64 περίπου µ. του πλάτους που απαιτούνταν, µε βάση όσα γνωρίζουµε για τον ολυµπιακό ιππόδροµο. Μικρή γεωλογική έρευνα που έγινε στην περιοχή έδειξε ότι η επιφάνεια της αρχαίας πεδιάδας βρίσκεται περίπου 4 µ. βαθύτερα από τη σύγχρονη.10 Άρα µε την σύγκλιση των πρανών προς τα κάτω, το πλάτος των 100 µ. γίνεται στενότερο, πλησιάζοντας αυτό της Ολυµπίας. Αυτή η πιθανότητα ταύτισης των διαστάσεων των ιπποδρόµων Ολυµπίας και Δελφών ενισχύει τις απόψεις όσων υποστηρίζουν ίδιες προδιαγραφές και για τις εγκαταστάσεις των ιππικών αγώνων στα πανελλήνια ιερά, όπως πολύ καλά γνωρίζουµε ότι συνέβαινε και στα στάδια.

Εικ. 6 — Σχέδιο κάτοψης του δελφικού ιπποδρόµου, µε σηµειωµένα τα δύο πιθανά µήκη της κονίστρας του: Συνεχής γραµµή = 885 µ. Διακεκοµµένη γραµµή 710 µ. (σχ. Κ. Καζαµιάκης).

Εικ. 6 — Σχέδιο κάτοψης του δελφικού ιπποδρόµου, µε σηµειωµένα τα δύο πιθανά µήκη της κονίστρας του: Συνεχής γραµµή = 885 µ. Διακεκοµµένη γραµµή 710 µ. (σχ. Κ. Καζαµιάκης).
  • 11 Για τις αναφορές των γραπτών πηγών βλ. Valavanis 2017, σ. 626-627. Διαφορετική ερµηνεία των πηγών β (...)
  • 12 Από το επίπεδο της πεδιάδας δεν φαίνεται το ιερό αλλά αυτό επιτυγχάνεται από τις κορυφές των πρανών (...)

5Αυτές οι γεωµορφολογικές και µετρητικές ενδείξεις που προαναφέρθηκαν, σε συνδυασµό µε τις πληροφορίες των αρχαίων γραπτών πηγών, µάς έπεισαν για την ταύτιση της θέσης του µνηµείου.11 Η θέση Γωνιά, 1 χλµ Β. της Ιτέας πληροί όλες τις φυσικές προϋποθέσεις ενός ιπποδρόµου και συµφωνεί µε τα περιγραφόµενα από τις γραπτές πηγές δεδοµένα: Βρίσκεται στο Κιρραίον πεδίον, σε µια θέση που έχει άµεση οπτική επαφή µε το ιερό, στοιχείο πολύ σηµαντικό για τον συµβολικό συσχετισµό της αποµακρυσµένης αγωνιστικής εγκατάστασης µε τον λατρευτικό πυρήνα.12

  • 13 Valavanis 2017, σ. 634.
  • 14 Για το µυκηναϊκό αυτό τείχος, που µέχρι σήµερα δεν έχει τύχει της ανάλογης προσοχής, βλ. Skorda 200 (...)

6Δυστυχώς στην περιοχή δεν σώζονται σαφείς αρχαιολογικές µαρτυρίες, ούτε στην κονίστρα ούτε στα πρανή, είτε γιατί δεν υπήρξαν ποτέ, είτε λόγω της εξοντωτικής διαρπαγής οτιδήποτε χρήσιµου οικοδοµικού υλικού υπήρχε εκεί.13 Το µόνο στοιχείο που επιβίωσε είναι η κλιµακωτή διάταξη κάποιων βραχωδών εξαρµάτων ψηλά στο ΝΔ πρανές, που θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν ως εδώλια (εικ. 7). Επίσης, σε ορισµένα σηµεία της σφενδόνης υπάρχει µια κλιµακωτή οργάνωση του µαλακού πρανούς µε συνεχή χαµηλά αναλήµµατα, που διαµορφώνουν διαδοχικά, καµπύλα, χαµηλοϋψή άνδηρα, ιδανικά για να στέκονται (όχι να κάθονται) θεατές (εικ. 8). Αυτά είναι κατασκευασµένα από διαφορετικό υλικό, από έναν γκρίζο σκληρό ασβεστόλιθο. Είναι σαφές ότι οι λίθοι αυτοί βρίσκονται εδώ σε δεύτερη χρήση και πιθανότατα προέρχονται από το µυκηναϊκό τείχος, το οποίο ξεκινούσε από την κορυφή του Γλα, όπου έχει ανασκαφεί µυκηναϊκός οικισµός, και κατηφόριζε διερχόµενο λοξά πάνω από το ΒΔ πρανές του ιπποδρόµου προς τη σφενδόνη.14 Είναι λοιπόν πιθανόν ότι κατά την κατασκευή του ιπποδρόµου το µυκηναϊκό τείχος αποδοµήθηκε και οι λιθόπλινθοί του χρησιµοποιήθηκαν ως εύκολη πρώτη ύλη για τη συγκεκριµένη διαµόρφωση των χαµηλών πρανών της σφενδόνης.

Εικ. 7 — Φυσική (?) κλιµακωτή διαµόρφωση στο ΝΔ πρανές του ιπποδρόµου.

Εικ. 7 — Φυσική (?) κλιµακωτή διαµόρφωση στο ΝΔ πρανές του ιπποδρόµου.

Εικ. 8 — Χαµηλό ανάληµµα στη θεατροειδή βόρεια πλευρά του ιπποδρόµου, µε λίθους προερχόµενους από τη διάλυση του µυκηναϊκού τείχους του Γλα.

Εικ. 8 — Χαµηλό ανάληµµα στη θεατροειδή βόρεια πλευρά του ιπποδρόµου, µε λίθους προερχόµενους από τη διάλυση του µυκηναϊκού τείχους του Γλα.
  • 15 Βλ. Valavanis 2017, σ. 637, σηµ. 34 και D. G. Romano στον παρόντα τόµο.

7Το πιο ενθαρρυντικό αρχαιολογικό τεκµήριο είναι ένας ασβεστολιθικός κυλινδρικός σφόνδυλος, χονδρικά κατεργασµένος, που σήµερα κείται χαµηλά στο ΒΔ πρανές. Στο µέγεθος και στην επεξεργασία µοιάζει πολύ µε αντίστοιχο του ιπποδρόµου του Λυκαίου, τον οποίο οι ανασκαφείς έχουν συσχετίσει µε τη βάση των κιόνων των καµπτήρων (εικ. 9).15

Εικ. 9 — Χονδρικά κατεργασµένοι σφόνδυλοι, πιθανότατα από τη βάση του καµπτήρος του ιπποδρόµου. α. από τη ΒΔ πλευρά του ιπποδρόµου των Δελφών, β. από τον ιππόδροµο στο όρος Λύκαιον (K. Κουρουνιώτης, PAAH 1909, εικ. 7).

Εικ. 9 — Χονδρικά κατεργασµένοι σφόνδυλοι, πιθανότατα από τη βάση του καµπτήρος του ιπποδρόµου. α. από τη ΒΔ πλευρά του ιπποδρόµου των Δελφών, β. από τον ιππόδροµο στο όρος Λύκαιον (K. Κουρουνιώτης, PAAH 1909, εικ. 7).
  • 16 Βλ. Για τη συγκεκριµένη έρευνα βλ. Chronique des fouilles en ligne αρ. 5102/2015 και Valavanis 2017 (...)

8Μικρή γεωλογική έρευνα µε τρυπάνι που κάναµε τον Αύγουστο του 2015 µε τον γεωλόγο της Γαλλικής Σχολής A. Chabrol, έδωσε ενθαρρυντικά αποτελέσµατα, γιατί σε βάθος 4 µ., όπου φαίνεται ότι βρίσκεται το αρχαίο επίπεδο, βρέθηκε ανθρωπογενές στρώµα, που περιείχε µικρά αδιάγνωστα όστρακα αλλά και µικρά χαλίκια συγκεκριµένης κοκοµετρίας, όµοια µε αυτά που έδωσε η ανασκαφή της επιφάνειας χρήσης του ιπποδρόµου στο όρος Λύκαιον.16 Πιθανότατα πρόκειται για την τεχνητή επίχωση που ισοπέδωσε το έδαφος για τη δηµιουργία της επιφάνειας χρήσης της κονίστρας.

Σκεψεις και υποθεσεις µετα την ταυτιση

9Αν η πρόταση που κάνουµε είναι πειστική, τότε έχουµε µπροστά µας τον δεύτερο σε σηµασία ιππόδροµο της αρχαίας Ελλάδας, τον ιππόδροµο των Δελφών, εύρηµα που µας ανοίγει πολλούς δρόµους περαιτέρω έρευνας όχι µόνο για το συγκεκριµένο µνηµείο αλλά και γενικότερα για τους αρχαίους ελληνικούς ιπποδρόµους. Ας εκφράσουµε, λοιπόν, κάποιες σκέψεις, σε συνδυασµό µε τα κριτήρια που µας οδήγησαν στην ταύτιση:

  • 17 Βλ. Valavanis 2017, σ. 626-627, 638 και Luce 2008, σ. 357.

10α. Η θέση: Μέχρι τώρα η έρευνα τοποθετούσε τον ιππόδροµο ακριβώς δίπλα ή κάτω από το Χρισσό, στο πρώτο σηµείο όπου συναντά κανείς την πεδιάδα κατεβαίνοντας από Δελφούς.17 Αυτό έγινε γιατί το κείµενο του Παυσανία (10.37.4) καταβάντι δε ες το πεδίον, ιππόδροµος εστί, ερµηνευόταν κατά γράµµα. Ότι δηλ. ο ιππόδροµος βρισκόταν αµέσως µόλις κάποιος κατέβαινε στην πεδιάδα. Όµως η χρονική µετοχή καταβάντι µπορεί να ερµηνευθεί και ως όταν κάποιος κατέβη στην πεδιάδα, ερµηνεία που δίνει στη λέξη µεγαλύτερο γεωγραφικό εύρος. Επίσης, χαρακτηριστικό είναι ότι ο περιηγητής δεν αναφέρεται στον ιππόδροµο στο κεφάλαιο της περιήγησης για τους Δελφούς, αλλά στο τέλος του βιβλίου για την Φωκίδα, όταν µιλάει για την Κίρρα, το επίνειον των Δελφών.

  • 18 Βλ. Valavanis 2019, σ. 326-327.
  • 19 Για το θέµα βλ. τις σκέψεις του Amandry 1984, σ. 451, και για την πιθανή διαδροµή του Παυσανία Lera (...)

11Ένα πολύ ενδιαφέρον ζήτηµα είναι αν ο Παυσανίας είχε επισκεφθεί τον ιππόδροµο. Κρίνοντας από τις γενικές αναφορές αθλητικών εγκαταστάσεων σε όλο το έργο του, είναι βέβαιο ότι αυτές δεν αποτελούσαν το επίκεντρο του ενδιαφέροντός του. Αναφέρεται σε αυτές µόνο σε περιπτώσεις που κάτι ιδιαίτερο και αξιοπερίεργο τον ήλκυε εκεί, όπως π.χ. ο µηχανισµός άφεσης του ιπποδρόµου της Ολυµπίας ή κάποιες λατρείες που υπήρχαν µέσα σε αυτά τα οικοδοµήµατα.18 Επίσης η αναφορά του στον ιππόδροµο των Θηβών είχε ως αφορµή τον τάφο του Πινδάρου που βρισκόταν εκεί. Φαίνεται λοιπόν πως ούτε τον ιππόδροµο των Δελφών είχε επισκεφθεί αλλά µάλλον τον είδε από µακριά, είτε από το ιερό είτε κατά την κάθοδό του από τους Δελφούς στην Κίρρα, απ’ όπου και αναχώρησε.19

  • 20 Luce 2008, σ. 357.
  • 21 Οι µετακινήσεις σταδίων δεν είναι βεβαίως ασυνήθιστες. Το στάδιο των Δελφών µετακινήθηκε πλησιέστερ (...)
  • 22 Aπό τους άλλους γνωστούς µέχρι σήµερα ιπποδρόµους, ο ιππόδροµος του Λυκαίου φαίνεται να είχε κατασκ (...)

12β. Χρονολόγηση: Όπως είναι κατανοητό, µε τα µέχρι στιγµής δεδοµένα δεν είναι δυνατό να χρονολογηθεί το µνηµείο. Όµως τρία στοιχεία µας οδηγούν στο συµπέρασµα ότι πρόκειται για την αρχική κατασκευή: α. λόγω της ανάγκης δηµιουργίας του ιπποδρόµου, ταυτοχρόνως µε του σταδίου, αµέσως µε την εισαγωγή ιππικών αγωνισµάτων το 582 π.Χ. H έρευνα δέχεται ότι η εισαγωγή των αγώνων εντάσσεται στην ίδια πολιτική µε την καθιέρωση της πεδιάδας και την απαγόρευση της καλλιέργειας.20 β. Λόγω του γεγονότος ότι η επιλογή του χώρου έγινε λόγω των συγκεκριµένων φυσικών του χαρακτηριστικών, και γ. Λόγω της δυσκολίας “µετακίνησης” τέτοιων γιγάντιων εγκαταστάσεων.21 Φαίνεται δηλ. ότι έχουµε µπροστά µας έναν αρχαϊκό ιππόδροµο, που µπορεί να χρονολογηθεί µέσα στη δεύτερη δεκαετία του 6ου αι.22

13γ. Διαµορφωτικές παρεµβάσεις: Λόγω της φυσικής µορφής του εδάφους, οι εργασίες που απαιτήθηκαν για τη διαµόρφωση του ιπποδρόµου δεν ήταν πολλές. Η επιπεδικότητα της κονίστρας προσφερόταν έτοιµη από τις αλουβιακές επιχώσεις της πεδιάδας. Ούτε η διαµόρφωση του κοίλου θα απαίτησε περισσότερη εργασία, γιατί γεωλογικές παρατηρήσεις έδειξαν ότι τουλάχιστον στο επίµηκες πρανές υπάρχει µια κλιµάκωση µε φυσικά άνδηρα, που θα πρέπει να ήταν ιδανικά για την παραµονή των θεατών, κάτι που θα πρέπει να αποτέλεσε άλλο ένα ενισχυτικό κριτήριο επιλογής του χώρου. Ασφαλώς κάποιες εργασίες για τη λάξευση µερικών εδωλίων στο φυσικό βράχο, καθώς και για την κατασκευή χαµηλών αναληµµάτων από τους λίθους του µυκηναϊκού τείχους, που είδαµε παραπάνω, όπως φυσικά και οι απαραίτητες ξύλινες ανά τετραετία ανανεούµενες κατασκευές, θα βελτίωσαν τις φυσικές υποδοµές.

  • 23 Βλ. την επιγραφή και στον Rousset 2002a, σ. 188-192, αρ. 27. Συνήθως οι µελετητές της επιγραφής συµ (...)
  • 24 Βλ. Valavanis 2017, σ. 640.
  • 25 Πρόκειται για την πηγή που ρέει και σήµερα µέσα στο πρώην έλος στα Δ της Ιτέας, περιοχή που έχει µε (...)
  • 26 Αντίστοιχη λύση έχει προταθεί και για τον υποτιθέµενο ιππόδροµο της Νεµέας. Βλ. Miller 2004b, σ. 13 (...)

14δ. Υδροδότηση και κρήνη: Η γαλλική έρευνα έχει δώσει ιδιαίτερο βάρος στο συσχετισµό του δελφικού ιπποδρόµου µε κάποια κρήνη, που αναφέρεται στη δελφική επιγραφή του 380 π.Χ. Εκεί υπάρχει αναφορά στον δρόµον και ταν κράναν ταν εµ πεδίω, γι αυτό η έρευνα για τον ιππόδροµο σχετιζόταν µε κάποια κρήνη.23 Κατ’ αρχάς δεν είµαστε βέβαιοι ότι επειδή αυτά τα δύο µνηµεία αναφέρονται µαζί στην επιγραφή ήταν και γειτονικά. Βέβαια, η ύπαρξη νερού είναι απολύτως αναγκαία δίπλα σε τέτοιες εγκαταστάσεις όχι µόνο λόγω της συγκέντρωσης χιλιάδων θεατών αλλά και για τις ανάγκες των αλόγων.24 Στην περιοχή που τοποθετούµε τον ιππόδροµο υπάρχει σήµερα πηγή αλλά προς τα ΝΔ του, εκτός του Κιρραίου πεδίου, σε µιαν απόσταση περίπου 200 µ. και εύκολα προσβάσιµη.25 Αν δεν εξυπηρετούσε αυτή τον ιππόδροµο, το αναγκαίο νερό θα µπορούσε να µεταφέρεται κοντά του µε αγωγό από άλλη πηγή, που βρίσκεται στο Κρισσαίο πεδίο, σε απόσταση περίπου 1 χλµ. προς τα ΒΑ, κοντά στην κοιλάδα του Πλειστού.26

Το αρχαϊκο σταδιο και η μετακινηση του επανω στο ιερο

  • 27 Aupert 1979, σ. 164. Luce 2008, σ. 357. Decker 1997, σ. 85. Bommelaer 2015, σ. 33, 261.
  • 28 Rieger 2004, σ. 185-186.
  • 29 Για τις πινδαρικές αναφορές βλ. Aupert 1979, σ. 149-150. Rieger 2004, σ. 181-183. Petermandl 2013, (...)
  • 30 Βλ. την ίδια άποψη και στον Aupert 1979, σ. 165. Ενδιαφέρον έχει και η αναφορά του Censorinus (3ος (...)
  • 31 Προφ. πληροφορία του ίδιου. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ τον A. Chabrol για τη συνεργασία µας και για τις µ (...)

15Έχοντας επισηµάνει τη θέση του δελφικού ιπποδρόµου, πιστεύουµε ότι έχει επισηµανθεί ταυτοχρόνως η θέση και του αρχαϊκού σταδίου των Δελφών, εφόσον η έρευνα δέχεται ότι αρχικά και οι δύο αγωνιστικές κατασκευές βρίσκονταν στην πεδιάδα.27 Επειδή τελευταία εκφράστηκαν κάποιες διαφορετικές απόψεις,28 θα ήθελα εδώ να συνεισφέρω µε µερικές προκαταρκτικές σκέψεις επί του θέµατος και θα επανέλθω µε λεπτοµερέστερη µελέτη: Ο Πίνδαρος στους Πυθιονίκους του, είτε αναφέρεται σε νικητές γυµνικών αγώνων που γίνονταν στο στάδιο είτε σε νικητές ιππικών αγώνων που γίνονταν στον ιππόδροµο, χρησιµοποιεί τις ίδιες λέξεις, που συνήθως αναφέρουν τη λ. Κίρρα, σε µία µάλιστα περίπτωση στη βαθυλείµονα Κίρρα, στην Κίρρα µε τα βαθιά λιβάδια.29 Πιστεύω ότι το τοπωνύµιο αυτό δεν χρησιµοποιείται µετωνυµικά για τους Δελφούς, όπως προτείνει η B. Rieger, αλλά κυριολεκτικά και αναφέρεται στις αγωνιστικές εγκαταστάσεις που βρίσκονταν αµφότερες στην πεδιάδα της Κίρρας.30 Χαρακτηριστική επίσης είναι η αναφορά του Βακχυλίδη (4.1-20) για τη νίκη του Ιέρωνος των Συρακουσών, που επετεύχθη αγχοιάλοις τε Κίρρας µυχοίς. Εδώ ο ποιητής κυριολεκτεί αναφέροντας ότι η νίκη επετεύχθη δίπλα στη θάλασσα, αφού οι γεωλογικές µελέτες του A. Chabrol απέδειξαν ότι η ακτογραµµή της Ιτέας στους αρχαίους χρόνους ήταν εκατοντάδες µέτρα προς το εσωτερικό, φθάνοντας µέχρι τις παρυφές του ιπποδρόµου.31

  • 32 Perrier 2013, σ. 157.
  • 33 Βλ. σχετ. Aupert 1979, 54, σ. 164-165. Rieger 2004, σ. 185. Bommelaer 2015, σ. 261.

16Ο ιππόδροµος παραµένει µόνος του στην πεδιάδα µόνον όταν το στάδιο µεταφέρεται στη νέα του θέση. Για τη χρονολογία της µετακίνησης υπάρχουν τρεις προτάσεις: Σύµφωνα µε την άποψη του P. Aupert, µε βάση τα ανασκαφικά δεδοµένα, αυτό γίνεται στo τέλος του 4ου αι. έως το 275 π.Χ. Σύµφωνα µε τη χρονολόγηση της επιγραφής του οίνου, που είναι χτισµένη στο νότιο ανάληµµα του σταδίου, ο Th. Homolle είχε προτείνει µια χρονολογία από το τέλος του 6ου αι. έως τα µέσα του 5ου αι.32 Η Β. Rieger, που µελέτησε διεξοδικά τη µορφή των πλακών της βαλβίδος των αγώνων δρόµου, πιστεύει ότι το στάδιο βρισκόταν στη θέση που το βλέπουµε σήµερα από την αρχή των αγώνων και δεν µετακινήθηκε από την πεδιάδα.33

  • 34 Βλ. Rieger 2004, σ. 185-186.
  • 35 Για τη σηµασία της λ. δρόµος βλ. Decker 1997, σ. 84-102. Rieger 2004, σ. 185, σηµ. 798. Romano 2016 (...)
  • 36 Την ίδια άποψη συµµερίζονται µε περισσότερη ή λιγότερη σπουδή και οι Aupert 1979, σ. 164, σηµ. 3. L (...)

17Βλέποντας όµως την οµάδα επιγραφών που αναφέρονται σε εργασίες στο στάδιο και στον ιππόδροµο για την προετοιµασία των Πυθίων, παρατηρούµε ότι στην παλαιότερη, που χρονολογείται στο 380, δεν υπάρχει διάκριση των δύο χώρων αλλά µόνον αναφορά µε τη λ. δρόµος.34 Σηµειωτέον ότι η ίδια λέξη αναφέρεται και στην επιγραφή του οίνου στο στάδιο, ενώ µε τη φράση πυθικός δρόµος χαρακτηρίζει ο Πίνδαρος (Πυθιόνικος 1.32) και τον ιππόδροµο των Δελφών. Με τη λέξη δρόµος δηλώνεται µόνον η επιµήκης επίπεδη έκταση όπου ελάµβαναν χώραν είτε οι γυµνικοί είτε οι ιππικοί αγώνες, ενώ µε τις λέξεις στάδιον και ιππόδροµος δηλώνεται όλη η κατασκευή µαζί µε τα πρανή για τους θεατές.35 Μήπως λοιπόν η συγκεκριµένη λέξη αναφέρεται και στις δύο εγκαταστάσεις που βρίσκονταν στο ίδιο µέρος, στην πεδιάδα της Κίρρας, και εµµέσως υποδηλώνει ότι και το στάδιο των Δελφών βρισκόταν την εποχή εκείνη µέσα στον ιππόδροµο ή δίπλα κατά µήκος, όπως και στο όρος Λύκαιον  ;36

  • 37 Βλ. τις επιγραφές και τα σχόλια στον Aupert 1979, σ. 150-152, 164 µε την παλαιότερη βιβλιογραφία. Ε (...)
  • 38 Τα ίδια µπορεί να ισχύουν και για τον λίθο µε την επιγραφή του οίνου. Πρβλ. όµως τις σκέψεις της Ri (...)
  • 39 Ενδιαφέρον είναι ότι την ίδια περίοδο δίνονται χρήµατα για την κατασκευή ή επισκευή της ιππαφέσεως (...)
  • 40 Βλ. Perrier 2013, σ. 159.

18Για πρώτη φορά εµφάνιση της λ. πυθικόν στάδιον γίνεται στην επιγραφή του 334/3, ενώ διάκριση σταδίου και ιπποδρόµου γίνεται σε επιγραφή του 330-325 π.Χ., όπως και στη µεταγενέστερη επιγραφή του Δίωνος, του 246 π.Χ.37 Με βάση τα δεδοµένα αυτά, και χωρίς να αγνοώ τα αρχαιολογικά δεδοµένα που προσκοµίζει η B. Rieger, σκέφτοµαι ότι οι αναφορές του ποιητή και η φρασεολογία των δελφικών επιγραφών είναι στοιχεία ισχυρότερα από τα µορφολογικά δεδοµένα των βαλβίδων της άφεσης, οι οποίες ως κινητά µέλη θα µπορούσαν ακόµα και να έχουν µεταφερθεί κατά την µετακίνηση του σταδίου από την πεδιάδα στο ιερό.38 Αν οι σκέψεις που προαναφέραµε είναι ορθές, και βασιζόµενοι στην αλλαγή φρασεολογίας που γίνεται στις επιγραφές από το 380 στο 334/3 π.Χ., έχουµε, νοµίζω, το δικαίωµα να ισχυριστούµε ότι η µετακίνηση του σταδίου από την πεδιάδα επάνω στο ιερό θα µπορούσε να έχει γίνει µετά το τέλος του γ΄ ιερού πολέµου, µε t.p.q. το 334/3, ταυτοχρόνως µε το µεγάλο έργο της ολοκλήρωσης του νέου ναού του Απόλλωνος και τη δηµιουργία των νέων αθλητικών εγκαταστάσεων στο γυµνάσιο.39 Ας σηµειωθεί ότι η χρονολογία που παρέχει ο P. Aupert για τη µεταφορά του σταδίου µπορεί να λειτουργήσει µόνον ως t.a.q., εφόσον βασίζεται στην εύρεση αιτωλικού νοµίσµατος στο έδαφος του πρώτου στίβου και στην εγκαθίδρυση των Σωτηρίων µετά τη νίκη των Αιτωλών επί των Γαλατών το 279 π.Χ.40

19Με βάση τον πρακτικό νου των αρχαίων Ελλήνων, είναι πιο δόκιµο να δεχθούµε ότι όταν εισάγονταν αθλητικοί και ιππικοί αγώνες την ίδια περίοδο, όπως έγινε στα Πύθια, και φυσικά αν ίσχυαν κάποιες γεωµορφολογικές προϋποθέσεις, τότε οι δύο αγωνιστικοί χώροι, ιππόδροµος και στάδιο, θα µπορούσαν να συνυπάρχουν στην ίδια κατασκευή, δηλαδή το στάδιο να βρίσκεται µέσα ή δίπλα στον ιππόδροµο, όπως συµβαίνει στο Λύκαιον. Αν ισχύει η πρώτη περίπτωση, δηλ. το στάδιο µέσα στον ιππόδροµο, τότε το φαινόµενο των ιππο-σταδίων, που απαντάται κατά τους ρωµαϊκούς χρόνους κυρίως στην ανατολική Μεσόγειο, µπορεί να έχει τις αφετηρίες του στην αρχαϊκή Ελλάδα.

Τα δυτικα ορια της ιερασ γησ (χωρασ)

20Η νέα πρόταση για τη θέση του ιπποδρόµου των Δελφών σχετίζεται αµέσως µε το ζήτηµα των ορίων µεταξύ της ιεράς γης του Απόλλωνος και της Λοκρίδος, µε δεδοµένο ότι µια τέτοια εγκατάσταση θα πρέπει οπωσδήποτε να βρισκόταν εντός των ορίων της ιεράς γης.

  • 41 Για την ιερά xώρα βλ. Daverio Rocchi 1988, σ. 132-142. Daverio Rocchi 1989. Rousset 2002a, σ. 172-1 (...)
  • 42 Rousset 2002a, σ. 155-175. Παρόλο που η ιστορικότητα του Α΄ ιερού πολέµου έχει αµφισβητηθεί από µεγ (...)
  • 43 Για την ένταξη της ιεράς χώρας στην επικράτεια της πόλης των Δελφών βλ. Rousset 2002a, σ. 241-244. (...)

21Τα στοιχεία στα οποία βασίζεται το όλον θέµα είναι τα ακόλουθα: Στην εδαφική έκταση των Δελφών υπήρχαν από ιδιοκτησιακής απόψεως τρεις διακριτές κατηγορίες γαιών: Οι ιδιωτικές γαίες, οι δηµόσιες γαίες που τις διαχειριζόταν η πόλις των Δελφών, και οι ιερές, που τις διαχειριζόταν το ιερατείο και το αµφικτιονικό συµβούλιο. Οι ιερές γαίες αποτελούνταν από µια πολύ µεγάλη έκταση, που υπολογίζεται σε περίπου 150-200 τετρ. χλµ. και περιελάµβανε χονδρικά το Κιρραίον ή Κρισσαίον πεδίον και τον ορεινό όγκο της Κίρφεως.41 Όλη αυτή η περιοχή, αµέσως µετά τον πρώτο ιερό πόλεµο του 600-590 π.Χ., και τη συντριβή της Κίρρας από τους Αµφικτίονες, είχε αφιερωθεί στο θεό και είχε απαγορευθεί κάθε καλλιέργεια.42 Έκτοτε και µέχρι τον 2ο αι. µ.Χ. εχρησιµοποιείτο µόνον για τη βοσκή των ιερών κοπαδιών του θεού, που υπολογίζονται κατά διάφορες εκτιµήσεις από 10.000 έως 30.000 ζώα.43

  • 44 Daverio Rocchi 1989, σ. 118-120. Rousset 2002a, σ. 71-115. Βλ. τη σωστή θέση των επιγραφών στη βόρε (...)
  • 45 Πρόκειται για τις επιγραφές Syll   3 826E, Rousset 2002a, σ. 85-91, αρ. 6 και Syll   3 827D, Rousse (...)

22Τα όρια της ιεράς γης τα γνωρίζουµε από ένα σύνολο επιγραφών, χαραγµένων στην επιφάνεια λιθοπλίνθων του προνάου του ναού του Απόλλωνος, δείγµα κι αυτό της σηµασίας τους για τη λειτουργία του ιερού.44 Πληρέστερα σωζόµενες και σηµαντικότερες είναι δύο επιγραφές: Η πρώτη, του 117 π.Χ. αφορά σε αµφικτιονική απόφαση, ενώ η δεύτερη του 110 µ.Χ. είναι απόφαση του Ρωµαίου διοικητή της επαρχίας Αχαΐας Γαΐου Αβιδίου Νιγρίνου και είναι δίγλωσση, ελληνική και λατινική.45

  • 46 Rousset 2002a. Για τα φυσικά ή τεχνητά σηµεία που χρησιµοποιούνται σε επιγραφές οριοθετήσεων βλ. Ro (...)

23Συσχετισµός των δύο επιγραφών έχει οδηγήσει στη δηµιουργία ενός καταλόγου 26 διαδοχικών µικροτοπωνυµίων, µε τις θέσεις των ιερών όρων στην περίµετρο της ιεράς γης. Τα τοπωνύµια αυτά είναι συγκεκριµένα σηµεία του εδάφους (βράχοι, λόφοι, δρόµοι, πηγές), που απέχουν το ένα από το άλλο 2-6 χλµ. και για τη δηµιουργία της οροθετικής γραµµής συνδέονται µεταξύ τους µε νοητά ευθύγραµµα τµήµατα, όπως υποδηλώνει η φράση επ’ ορθόν ή εις ορθόν, που αναγράφεται τουλάχιστον 11 φορές.46

  • 47 Rousset 2002a, σ. 168-171.
  • 48 Lerat 1952, Ι, σ. 6-7, 81. Szemler 1991, σ. 96-98. Για την ιστορία της έρευνας βλ. Rousset 2002a, p (...)
  • 49 Wescher 1869. Rousset 2002a, σ. 165-175. Την πρόταση αυτή δέχονται και οι Luce 2008, σ. 354, και Bo (...)
  • 50 Rousset 2002a, σ. 137-139, 166, 171, 263-266, µε τις παλαιότερες απόψεις.

24Το πρόβληµα είναι ότι κανένα από τα τοπωνύµια αυτά δεν έχει γίνει δυνατό να ταυτισθεί έως σήµερα από την έρευνα. Πάντως, τα ανατολικά και βόρεια σύνορα της ιεράς γης θεωρείται ότι έχουν ταυτισθεί µε ασφάλεια.47 Μεγάλη αβεβαιότητα υπάρχει ως προς τα δυτικά σύνορά της µε τη Λοκρίδα, και ιδιαιτέρως µε τις επικράτειες των Λοκρικών πόλεων Αµφίσσης, Μυανίας και Υπνίας. Κατά τους L. Lerat και G. J. Szemler το όριο έφθανε έως τις δυτικές παρειές του Κιρραίου πεδίου, µέχρι δηλ. τους λόφους Γλα και Μούλκι (σήµ. Άγιοι Ανάργυροι), καταλήγοντας στη θάλασσα της Ιτέας (εικ. 10, γραµµή στιγµωτή).48 Αντιθέτως, κατά τους C. Wescher και D. Rousset το δυτικό όριο έφθανε µέχρι το µέσον του Κιρραίου πεδίου, αποδίδοντας το ανατολικό ήµισυ στην ιερά γη και το δυτικό στη Λοκρίδα (εικ. 10, γραµµή συνεχής).49 Βασικό κριτήριο για τη διαδροµή του τελευταίου τµήµατος του ορίου αποτελεί η τοποθέτηση στον χώρο της περιοχής µε την ονοµασία Νάτεια, χώρα γεωργουµένη, ην Μάνλιος Ακίλιος τω θεώ δέδωκε, που βρισκόταν προς την οδόν η εκ Δελφών εις Άµφισσαν άγει, για την θέση της οποίας υπάρχει µεγάλη απόκλιση µεταξύ των µελετητών.50

Εικ. 10 — Χάρτης των ορίων µεταξύ ιεράς χώρας των Δελφών και Δυτικής Λοκρίδος: συνεχής γραµµή = πρόταση Wescher-Rousset, στιγµωτή γραµµή = πρόταση Szemler-Lerat, διακεκοµµένη γραµµή = νέα πρόταση (σχ. Β. Αντωνιάδης).

Εικ. 10 — Χάρτης των ορίων µεταξύ ιεράς χώρας των Δελφών και Δυτικής Λοκρίδος: συνεχής γραµµή = πρόταση Wescher-Rousset, στιγµωτή γραµµή = πρόταση Szemler-Lerat, διακεκοµµένη γραµµή = νέα πρόταση (σχ. Β. Αντωνιάδης).
  • 51 Rousset 2002a, σ. 171-175.

25Θα σταθούµε για λίγο στο τελευταίο τµήµα των επιγραφών, µε τα τοπωνύµια του δυτικού ορίου, όπως αναφέρονται από Β προς Ν: Μετά από ένα βράχο ού τρίπους χαλκούς εστιν συµβολικό σηµείο του ορίου, φθάνει µε ευθεία γραµµή δίπλα σε στίχον ελαιών, και µετά στην κορυφή ενός όρους που ονοµάζεται Ταρµιήον. Από το Ταρµιήον µε ευθεία γραµµή φθάνει σε βράχο που βρίσκεται στην Τριναπέα, δηλ. σε µέρος όπου συνέκλιναν τρεις νάπες, τρεις κοιλάδες. Από την Τριναπέα το όριο περνά από χαράδρα και οδηγεί σε κρήνη που ονοµάζεται Ενβάτεα. Από την κρήνη σε ευθεία γραµµή στον Αστράβαντα, δηλ. λόφο ή βράχο σε µορφή σέλας αλόγου (αστράβη είναι η σέλα). Τέλος, από τον Αστράβαντα, το όριο ταυτίζεται µε δρόµο που οδηγεί προς τη θάλασσα εις τόπον αλείας, δηλ. σε µέρος όπου υπήρχε αλυκή.51

  • 52 Βέβαια, εκτός από την “ιδιόµορφη” σε ευθεία γραµµή οριοθέτηση στο µέσον της πεδιάδας που προτείνει (...)
  • 53 Μια τέτοια πιθανή επισήµανση έχει κάνει ο Σ. Ραπτόπουλος κοντά στο µοναστήρι του Προφήτη Ηλία Χρισσ (...)

26Όπως οµολογούν όλοι οι µελετητές, δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν αυτά τα τοπωνύµια και να τοποθετηθούν στη γη και στο χάρτη. Έτσι, µε αφετηρία τον υποθετικό προσδιορισµό της θέσης της Νατείας, οι µέχρι τώρα µελετητές την τοποθετούν είτε στα ΒΔ, προς την πλευρά της Άµφισσας, οπότε φέρουν το τελικό τµήµα του ορίου στις δυτικές παρειές του ελαιώνα, στη νοητή γραµµή Γλα – Μουλκίου (Αγίων Αναργύρων) – Ιτέας, ακριβώς µπροστά, από τη θέση του ιπποδρόµου (πρόταση Lerat – Szemler), είτε την τοποθετούν στην περιοχή αµέσως στα δυτικά του Χρισσού, οπότε φέρουν το όριο της ιεράς χώρας προς τη θάλασσα, διασχίζοντας τον ελαιώνα στο µέσον (πρόταση Wescher-Rousset). Εδώ δεν είναι δυνατόν να πούµε τίποτα περισσότερο από όσα έχει εξαντλητικά µελετήσει ο D. Rousset στο εξαιρετικό βιβλίο του.52 Ούτε είναι δυνατό να συµβάλουµε στην συγκεκριµένη έρευνα, χωρίς νέα ευρήµατα, π.χ. τη θέση κάποιου από τους αναφερόµενους στην επιγραφή τρίποδες, είτε ανάγλυφους σε βράχο είτε το σηµείο όπου στέκονταν τα χάλκινα αγγεία, όπως π.χ. να επισηµανθούν τρεις οπές σε σχήµα τριγώνου επάνω σε επίπεδη επιφάνεια κάποιου βράχου.53

  • 54 Για τους αρχαίους τρόπους συλλογής του άλατος και για την µορφή των αλυκών στην αρχαιότητα βλ. Moin (...)

27Η νέα συµβολή θα προσπαθήσει να προσθέσει µόνο µια νέα πιθανότητα για την οριοθέτηση του τελικού τµήµατος του δυτικού ορίου. Θα βασιστούµε στο τελευταίο τοπογραφικό σηµείο των επιγραφών, στο οποίο καταλήγει το δυτικό όριο, δηλ. τη θάλασσα όπου υπάρχει αλυκή. Στην αρχαιότητα, όπως και στα παλαιότερα χρόνια, η συλλογή του άλατος γινόταν µε δύο τρόπους: Είτε σε µεγάλες αµµώδεις παραλίες, όπως στην Αττική (βλ. το τοπωνύµιο Αλαί) και στη Σαλαµίνα της Κύπρου, είτε σε συγκεκριµένα σηµεία βραχωδών ακτών που είχαν τέτοια διαµόρφωση ώστε να συγκρατούν ποσότητες θαλάσσιου ύδατος που εξατµιζόταν.54

  • 55 Η γεωλογική µελέτη της περιοχής από τον A. Chabrol έδειξε ότι στο ανατολικότερο άκρο του κόλπου, ακ (...)
  • 56 Saïtas 2001, σ. 257, εικ. 5, σ. 290 και συζήτηση 340-342.
  • 57 Κατά την περίοδο της Κατοχής µάλιστα κάτοικοι της Αγίας Ευθυµίας, δηλ. της αρχαίας λοκρικής πόλης Μ (...)

28Στη δική µας περίπτωση, στη µεγάλη παραλία Κίρρας – Ιτέας δεν έχουµε ενδείξεις για τη συλλογή αλατιού ούτε στην αρχαιότητα ούτε σε νεότερες περιόδους.55 Αντιθέτως, ακριβώς Δ της Ιτέας βρίσκεται ο όρµος, όπου σήµερα είναι εγκατεστηµένο το εργοτάξιο των βωξιτών, το οποίο έχει αλλοιώσει τελείως την αρχική εικόνα της ακτής. Η ονοµασία του όρµου αυτού είναι Λαρνάκι, λέξη που προέρχεται από την αρχ. ελλ. λ. λάρναξ και σήµερα σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας (π.χ. Μάνη) σηµαίνει τις µεγάλες φυσικές κοιλότητες δίπλα σε βραχώδεις ακτές, µέσα στις οποίες γινόταν συλλογή άλατος.56 Επιπροσθέτως προς το τοπωνύµιο, σύµφωνα µε µαρτυρίες υπερηλίκων, στο σηµείο αυτό µάζευαν παλαιότερα αλάτι οι κάτοικοι της Ιτέας.57

  • 58 Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι και η σηµερινή διαίρεση των γαιών θα µπορούσε να ακολουθεί τα όρια (...)

29Αυτό το σηµείο, λοιπόν, θα µπορούσε να ταυτιστεί µε την αλυκή που αναφέρει η επιγραφή. Από κει, παίρνοντας αντίστροφα από Ν προς Β τις ενδείξεις της επιγραφής, οδηγούµαστε σε ένα λοφώδες οροπέδιο, που περιλαµβάνεται ανάµεσα στο λόφο Κεφαλή, στη θέση Αλώνι και στις Πόρτες Σερνικακίου, η µορφή του οποίου είναι ταιριαστή µε τις περιγραφές των τοπωνυµίων τoυ ορίου, περιλαµβάνοντας χαράδρες, κοιλάδες και πηγές (εικ. 10, διακεκοµµένη γραµµή). Το όριο αυτό που προτείνουµε θα µπορούσε να δηλώνει το σύνορο της ιεράς χώρας µε την περιοχή της Μυανίας, λοκρικής πόλης συµµάχου της Άµφισσας, που αναφέρεται στην επιγραφή του Νιγρίνου.58

  • 59 Την καταλληλότητα της περιοχής για κτηνοτροφική δραστηριότητα τεκµηριώνει και η συνθήκη Μυανίας – Ι (...)
  • 60 Rousset 2002a, σ. 174. Rousset 2002b, σ. 239-240. Οι θέσεις 101, 110 και 113 στους χάρτες αρ. 2 και (...)

30Αν δει κάποιος σήµερα την γεωµορφολογία της συγκεκριµένης περιοχής, κατανοεί και τους λόγους για τους οποίους ήταν αναγκαία η συµπερίληψή της στην ιερά χώρα: Μοιάζει πάρα πολύ µε την περιοχή του οροπεδίου της Δεσφίνας, τόπο ιδανικό για κτηνοτροφία, ιδίως για την µεταφορά των κοπαδιών κατά τη διάρκεια του θέρους από τη ζεστή πεδιάδα στα πιο δροσερά οροπέδια. Σε µια τέτοια περίπτωση, η ανάβαση και κατάβαση των κοπαδιών θα γινόταν είτε από τον δρόµο που βρίσκεται πάνω από τον ιππόδροµο είτε από τις Πόρτες Σερνικακίου. Και στις δύο περιπτώσεις η διαδροµή είναι πολύ πιο εύκολη από τον δρόµο που ανεβαίνει από την κοιλάδα του Πλειστού στο οροπέδιο της Δεσφίνας.59 Επίσης, η προτεινόµενη περιοχή έχει και ένα άλλο στοιχείο κοινό µε το οροπέδιο της Δεσφίνας: Έλλειψη οικισµών και άλλων κατασκευών, που χαρακτηρίζει περιοχές εντός της ιεράς χώρας.60

  • 61 CID 4, 108, 23-24. Syll   3 636. Bλ. Rousset 2002a, σ. 193-197, αρ. 29, choix d’inscriptions de Del (...)
  • 62 βλ. Rousset 2002a, σ. 196.

31Αν η πρότασή µας για τα νέα όρια µεταξύ ιεράς χώρας και Λοκρίδος γίνουν δεκτά, τότε το πρώτο αυτονόητο και ασφαλές συµπέρασµα είναι ότι ο ιππόδροµος βρίσκεται µέσα στα όρια της ιεράς χώρας αλλά όχι πολύ µακριά από τα σύνορα. Το στοιχείο αυτό αποδεικνύεται και από το περιεχόµενο ψηφίσµατος των ιεροµνηµόνων του 178 π.Χ., γραµµένο σε δύο λίθους του πολυγωνικού τοίχου, στο οποίο χρησιµοποιείται ένας δρόµος που περνάει από τον ιππόδροµο ως όριο για να οριστεί µια περιοχή εντός της ιεράς χώρας, προορισµένη για τη βόσκηση των ιερών βοών αλλά και ίππων.61 Το κείµενο αναφέρει διάφορες οδούς που περικλείουν την περιοχή και µία απ’ αυτές είναι η οδός άγει α εξ ιπποδρόµου α ξενίς α επί το Λ[ακωνικόν. Αναφέρεται δηλαδή µία οδός που είναι ξενίς, οδηγώντας εκτός του εδάφους της ιεράς χώρας και η οδός αυτή στη µια άκρη περνάει από τον ιππόδροµο και στην άλλη από ένα µνηµείο πεσόντων Λακώνων.62

  • 63 Βλ. Rousset 2002a, σ. 196-197. Valavanis 2017, σ. 628-629.
  • 64 Βλ. και τον προβληµατισµό του Rousset 2002a, σ. 196-197.
  • 65 Για τη σηµασία του όρου ξενίς ή ξενική οδός βλ. Chaniotis 1995b, σ. 68: “routes leading beyond the (...)

32Με την άποψη που είχε η µέχρι σήµερα έρευνα για τη θέση του ιπποδρόµου ακριβώς κάτω από τους Δελφούς και το Χρισσό63, δυσκολευόταν να βρει τη θέση της οδού που ήταν ξενίς, εφόσον οι γειτονικές προς την περιοχή αυτή περιοχές είτε ανήκαν στους Δελφούς είτε στην ίδια την ιερά χώρα.64 Με τη νέα θέση του ιπποδρόµου, νοµίζω ότι µας δίνεται η δυνατότητα να ταυτίσουµε την οδό: πρόκειται για µια κύρια οδική αρτηρία που διέρχεται από την κοιλάδα του Πλειστού και διασχίζει µε κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ το Κιρραίον πεδίον, έχοντας ως άκρα στη µεν ανατολική πλευρά το Λακωνικόν, στη δε δυτική τον ιππόδροµο.65

Notes

1 Τα πρώτα µέρη της εργασίας αυτής αποτελούν περιληπτική απόδοση, µε αρκετές νέες παρατηρήσεις, της παρουσίασης των νέων δεδοµένων για την ταύτιση της θέσης του ιπποδρόµου των Δελφών, όπως δηµοσιεύτηκαν στο Valavanis 2017, όπου ο αναγνώστης µπορεί να βρει πληρέστερη τεκµηρίωση της πρότασης. Για διάφορες βοήθειες ευχαριστώ θερµά τους συναδέλφους και φίλους Δ. Τσουκλίδου, Ου. Βιζυηνού, Δ. και Γ. Σκορδά, Χ. Κριτζά, Άγγ. Ματθαίου, Δηµ. Πλάντζο, Γ. Χαιρετάκη, Φ. Μπαλλά, Γ. Καραχάλιο, Δηµ. Παλούκη, Β. Αντωνιάδη, Ευθ. Σκαρίµπα, Σωτ. Κακανά, Στ. Παρασκευά και Ν. και Σ. Καρατζά. Ο D. Rousset και η Έ. Μπαζιωτοπούλου διάβασαν την εργασία και έκαναν σηµαντικές παρατηρήσεις. Οι συνάδελφοι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φωκίδας ήταν πάντοτε εξαιρετικά φιλικοί και βοήθησαν µε κάθε τρόπο την έρευνά µας.

2 Golden 2004, σ. 83. Scott 2014, σ. 296.

3 Για τους ρωµαϊκούς ιπποδρόµους βλ. Humphrey 1986. Bell S. 2014, σ. 493-495. Dodge 2014, σ. 562-566.

4 Μια oµάδα, µε κυριότερο εκπρόσωπο τον µεγαλύτερο µελετητή των ρωµαϊκών ιπποδρόµων Humphrey 1986, σ. 11-12, υποστηρίζει ότι ήταν τέτοια η ποικιλία των αρχαίων ελληνικών ιπποδρόµων που δεν συνιστούν καν αρχιτεκτονικό τύπο.

5 Βλ. D. G. Romano, J.-Ch. Moretti, Β. Λαµπρινουδάκης – E. Kαζολιάς και B. Dimde – C. Flämig στον παρόντα τόµο.

6 Βλ. Petermandl 2011 και στον παρόντα τόµο. Για τον ιππόδροµο της Ολυµπίας και τις διαστάσεις του βλ. τελ. Decker 2012d, σ. 143-145 και B. Dimde – C. Flämig στον παρόντα τόµο. Υποθέσεις για τη θέση του ιπποδρόµου της Ισθµίας βλ. Broneer 1973, σ. 117-122 (2 χλµ. ΝΔ του ναού του Ποσειδώνος). Gebhard 2013, σ. 264, εικ. 1 (ΝΔ του ελληνιστικού σταδίου). Για τον ιππόδροµο της Νεµέας βλ. Miller 2015.

7 Για τις παλαιότερες προτάσεις βλ. Valavanis 2017, σ. 628-629 και Μ. Λίτσα στον παρόντα τόµο. Βλ. επίσης στον παρόντα τόµο µια άλλη πρόταση για τη θέση του ιπποδρόµου των Δελφών από τους A. Perrier και A. Chabrol.

8 Από ψηλά ξεχωρίζει χαρακτηριστικά η καµπύλη του αγροτικού δρόµου, οι καµπύλες σειρές των ελαιοδένδρων, καθώς και τα καµπύλα αναλήµµατα, που ακολουθούν το πρανές. Το κατεστραµµένο από το σύγχρονο λατοµείο τµήµα στη ΒΑ πλευρά του µνηµείου (βλ. και Dassios 2018, σ. 288-289, σηµ. 10) έγινε δυνατόν να ανακτηθεί από τους παλιούς χάρτες της ΓΥΣ 1:25.000. Πρβλ. και ένα σχέδιο του Στάκελµπεργκ που έχει γίνει το 1811, καθώς και µια φωτογραφία του L. Lerat, που ελήφθη γύρω στο 1947-1950 από το ίδιο σηµείο που έγινε και το σχέδιο. Βλ. Stackelberg 1834, πίν. µε τίτλο Plaine de Crissa. Lerat 1952, πίν. 50,1.

9 Βλ. W. Petermandl στον παρόντα τόµο.

10 Για την έρευνα αυτή βλ. και παρακάτω σ. 205.

11 Για τις αναφορές των γραπτών πηγών βλ. Valavanis 2017, σ. 626-627. Διαφορετική ερµηνεία των πηγών βλ. A. Perrier – A. Chabrol στον παρόντα τόµο.

12 Από το επίπεδο της πεδιάδας δεν φαίνεται το ιερό αλλά αυτό επιτυγχάνεται από τις κορυφές των πρανών του ιπποδρόµου.

13 Valavanis 2017, σ. 634.

14 Για το µυκηναϊκό αυτό τείχος, που µέχρι σήµερα δεν έχει τύχει της ανάλογης προσοχής, βλ. Skorda 2003, σ. 5, πίν. 3α. Dassios 2018, σ. 287, σχ. 2 και σηµ. 9. Για τα προϊστορικά λείψανα στον Γλα βλ. Livieratou 2010, σ. 86. Luce 2011, σ. 352, 361, αρ. 11.

15 Βλ. Valavanis 2017, σ. 637, σηµ. 34 και D. G. Romano στον παρόντα τόµο.

16 Βλ. Για τη συγκεκριµένη έρευνα βλ. Chronique des fouilles en ligne αρ. 5102/2015 και Valavanis 2017, σ. 634-636. Για τον ιππόδροµο στο Λύκαιον, D. G. Romano στον παρόντα τόµο.

17 Βλ. Valavanis 2017, σ. 626-627, 638 και Luce 2008, σ. 357.

18 Βλ. Valavanis 2019, σ. 326-327.

19 Για το θέµα βλ. τις σκέψεις του Amandry 1984, σ. 451, και για την πιθανή διαδροµή του Παυσανία Lerat 1952, II, σ. 111-112.

20 Luce 2008, σ. 357.

21 Οι µετακινήσεις σταδίων δεν είναι βεβαίως ασυνήθιστες. Το στάδιο των Δελφών µετακινήθηκε πλησιέστερα στο ιερό, όπως γνωρίζουµε ότι έγινε και µε τα στάδια Ισθµίας και Νεµέας, τα οποία όµως αποµακρύνθηκαν από τον λατρευτικό πυρήνα. Βέβαια ένα στάδιο µπορεί να µετακινηθεί ευκολότερα από έναν ιππόδροµο. Για την µετακίνηση του σταδίου των Δελφών από την πεδιάδα στη θέση που το βλέπουµε σήµερα βλ. Aupert 1979, σ. 164-166. Υπάρχει και η άποψη (Rieger 2004, σ. 181-186) ότι το στάδιο βρισκόταν στη θέση αυτή ήδη από τον 6ο αι. Για το θέµα βλ. και παρακάτω σ. 207-209.

22 Aπό τους άλλους γνωστούς µέχρι σήµερα ιπποδρόµους, ο ιππόδροµος του Λυκαίου φαίνεται να είχε κατασκευαστεί µετά τον 7ο αι. και να εχρησιµοποιείτο µέχρι τον 3ο (βλ. στον παρόντα τόµο D. G. Romano), ο ιππόδροµος της Δήλου χρονολογείται µετά το 425 π.Χ. (βλ. στον παρόντα τόµο J.‑Ch. Moretti), ενώ ο ιππόδροµος της Επιδαύρου προ του 400 π.Χ. (βλ. στον παρόντα τόµο Β. Λαµπρινουδάκης, Ε. Καζολιάς).

23 Βλ. την επιγραφή και στον Rousset 2002a, σ. 188-192, αρ. 27. Συνήθως οι µελετητές της επιγραφής συµπληρώνουν σε αγκύλη την λέξη ως [ιππό]δροµον, µε κάποια αµηχανία, που συνεχίζεται και στις προσπάθειες µετάφρασης των συγκεκριµένων στίχων. Βλ. π.χ. Aupert 1979, σ. 150-151. Decker 1997, σ. 101. Βλ. όµως παρακάτω σ. 208 για τη µη ύπαρξη ανάγκης για συµπλήρωση.

24 Βλ. Valavanis 2017, σ. 640.

25 Πρόκειται για την πηγή που ρέει και σήµερα µέσα στο πρώην έλος στα Δ της Ιτέας, περιοχή που έχει µετατραπεί σε βιοτεχνικό πάρκο.

26 Αντίστοιχη λύση έχει προταθεί και για τον υποτιθέµενο ιππόδροµο της Νεµέας. Βλ. Miller 2004b, σ. 134-136. Miller 2015, σ. 335-344. Για την πηγή στην Ιτέα, µε την οποία συσχέτισε τον ιππόδροµο ο H. Ulrichs βλ. Valavanis 2017, σ. 628, 640.

27 Aupert 1979, σ. 164. Luce 2008, σ. 357. Decker 1997, σ. 85. Bommelaer 2015, σ. 33, 261.

28 Rieger 2004, σ. 185-186.

29 Για τις πινδαρικές αναφορές βλ. Aupert 1979, σ. 149-150. Rieger 2004, σ. 181-183. Petermandl 2013, σ. 36, 98, 107. Valavanis 2017, σ. 626, σηµ. 10. A. Perrier – A. Chabrol στον παρόντα τόµο. Συλλογή των φιλολογικών και επιγραφικών πληροφοριών σχετικά µε τους ιππικούς αγώνες της αρχαιότητας βλ. Canali De Rossi 2011 και 2016a. Petermandl 2013. Εντυπωσιακή η οµοιότητα χρήσης της µτχ. καταβάντες (για το στάδιο), που χρησιµοποιεί ο Πίνδαρος στον 11ο Πυθιόνικο (11.49-50), µε τη µτχ. καταβάντι του Παυσανία (10.37.4) για τον ιππόδροµο, 700 χρόνια αργότερα.

30 Βλ. την ίδια άποψη και στον Aupert 1979, σ. 165. Ενδιαφέρον έχει και η αναφορά του Censorinus (3ος αι. µ.Χ.), ότι το πυθικό στάδιο είχε µήκος 1.000 πόδια και την πιθανότητα να αναφέρεται στην παλαιότερη θέση του σταδίου, στον ιππόδροµο, Aupert 1979, σ. 160, αρ. 25.

31 Προφ. πληροφορία του ίδιου. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ τον A. Chabrol για τη συνεργασία µας και για τις µακρές συζητήσεις που είχαµε σχετικά µε τη γεωλογία της περιοχής.

32 Perrier 2013, σ. 157.

33 Βλ. σχετ. Aupert 1979, 54, σ. 164-165. Rieger 2004, σ. 185. Bommelaer 2015, σ. 261.

34 Βλ. Rieger 2004, σ. 185-186.

35 Για τη σηµασία της λ. δρόµος βλ. Decker 1997, σ. 84-102. Rieger 2004, σ. 185, σηµ. 798. Romano 2016, σ. 314-315.

36 Την ίδια άποψη συµµερίζονται µε περισσότερη ή λιγότερη σπουδή και οι Aupert 1979, σ. 164, σηµ. 3. Luce 2008, σ. 357. Bommelaer 2015, σ. 261. Για την πρόταση το στάδιο του Λυκαίου να βρίσκεται δίπλα και υψηλότερα από τον ιππόδροµο βλ. D. G. Romano στον παρόντα τόµο. Η πρόταση αυτή δείχνει και την ποικιλία των µορφών και των θέσεων που µπορούσαν να λάβουν όλες αυτές οι µεγάλες αγωνιστικές εγκαταστάσεις, µε κριτήριο κυρίως την προσαρµογή τους στην υπάρχουσα γεωµορφολογία.

37 Βλ. τις επιγραφές και τα σχόλια στον Aupert 1979, σ. 150-152, 164 µε την παλαιότερη βιβλιογραφία. Επίσης, Mulliez 2013, σ. 149. Για την επιγραφή του Δίωνος βλ. και Cl. Sarazanas στον παρόντα τόµο.

38 Τα ίδια µπορεί να ισχύουν και για τον λίθο µε την επιγραφή του οίνου. Πρβλ. όµως τις σκέψεις της Rieger 2004, σ. 183-185.

39 Ενδιαφέρον είναι ότι την ίδια περίοδο δίνονται χρήµατα για την κατασκευή ή επισκευή της ιππαφέσεως του ιπποδρόµου. Βλ. Mathé 2010, σ. 196-200 και πίν. 2. Για την ιππάφεση των Δελφών βλ. τελ. Kritzas 2018.

40 Βλ. Perrier 2013, σ. 159.

41 Για την ιερά xώρα βλ. Daverio Rocchi 1988, σ. 132-142. Daverio Rocchi 1989. Rousset 2002a, σ. 172-175, 181-205. McInerney 2010, σ. 150-153. Luce 2011, σ. 359. Bommelaer 2015, σ. 20.

42 Rousset 2002a, σ. 155-175. Παρόλο που η ιστορικότητα του Α΄ ιερού πολέµου έχει αµφισβητηθεί από µεγάλη µερίδα της έρευνας, πιστεύω ότι δεν είναι δυνατόν να µην υπάρχει ιστορικός πυρήνας στο γεγονός. Βλ. π.χ. τελ. Londey 2015. Πιθανότερο είναι η επιθυµία των αµφικτιόνων για την απόκτηση γης, που µέχρι τότε ανήκε στην Κρίσσα/Κίρρα, να υλοποιήθηκε µε πόλεµο. Επίσης, οι στόχοι αυτής της ενέργειας δεν µπορεί να περιορίζονταν µόνο στο πλαίσιο της λατρευτικής οικονοµίας αλλά να είχαν ευρύτερες γεωπολιτικές προεκτάσεις. Πρβλ. Rousset 2002a, σ. 284-286. Rousset 2002b, σ. 227. Lefèvre 1998, σ. 135. Για τη µορφή του Κιρραίου πεδίου κατά τους Αρχαϊκούς χρόνους βλ. Luce 2008, σ. 354-357. McInerney 2010, σ. 151-152.

43 Για την ένταξη της ιεράς χώρας στην επικράτεια της πόλης των Δελφών βλ. Rousset 2002a, σ. 241-244. Rousset 2002b, σ. 240-241. Για τα ιερά ζώα βλ. Chandezon 2003, σ. 55-56 και 286-293.

44 Daverio Rocchi 1989, σ. 118-120. Rousset 2002a, σ. 71-115. Βλ. τη σωστή θέση των επιγραφών στη βόρεια εξωτερική πλευρά του τοίχου του προνάου του ναού, Jacquemin 2014, σ. 231-232, εικ. 1.

45 Πρόκειται για τις επιγραφές Syll   3 826E, Rousset 2002a, σ. 85-91, αρ. 6 και Syll   3 827D, Rousset 2002a, σ. 95-97, αρ. 10.

46 Rousset 2002a. Για τα φυσικά ή τεχνητά σηµεία που χρησιµοποιούνται σε επιγραφές οριοθετήσεων βλ. Rousset 1994, σ. 116-119. McInerney 1999, σ. 76-85 και σηµ. 92.

47 Rousset 2002a, σ. 168-171.

48 Lerat 1952, Ι, σ. 6-7, 81. Szemler 1991, σ. 96-98. Για την ιστορία της έρευνας βλ. Rousset 2002a, passim. Rousset 2002b, σ. 215-228.

49 Wescher 1869. Rousset 2002a, σ. 165-175. Την πρόταση αυτή δέχονται και οι Luce 2008, σ. 354, και Bommelaer 2015, σ. 20-21. Ενίσχυση της άποψης αυτής βλ. και στον Oikonomou 2010, σ. 138-141. Στον Rousset 2004, σ. 391, το νότιο όριο τοποθετείται on the port of Kirrha.

50 Rousset 2002a, σ. 137-139, 166, 171, 263-266, µε τις παλαιότερες απόψεις.

51 Rousset 2002a, σ. 171-175.

52 Βέβαια, εκτός από την “ιδιόµορφη” σε ευθεία γραµµή οριοθέτηση στο µέσον της πεδιάδας που προτείνει ο Rousset, θα µπορούσαµε να σχολιάσουµε ακόµη και τα εξής: α. Η οριοθέτηση που γνωρίζουµε µας είναι γνωστή από ύστερες πηγές, ενώ έχουν προηγηθεί ο γ΄και ο δ΄ιερός πόλεµος, που ασφαλώς θα περιόρισαν τους Λοκρούς στην περιοχή τους. Και β. Θα φαινόταν περίεργο να ανήκουν στην ιερά χώρα εκτάσεις κοντά στην Αντίκυρα και τη Δεσφίνα και να µην συµπεριλαµβάνονται γειτονικά τµήµατα του Κιρραίου πεδίου ορατά από το ιερό.

53 Μια τέτοια πιθανή επισήµανση έχει κάνει ο Σ. Ραπτόπουλος κοντά στο µοναστήρι του Προφήτη Ηλία Χρισσού. Βλ. Raptopoulos 2007. Σηµειωτέον ότι, εκτός από το πιο χαρακτηριστικό δελφικό σύµβολο, γενικότερα η τοποθέτηση τρίποδα σε ένα σηµείο εθεωρείτο ένδειξη κατοχής και κυριαχίας. Βλ. Papalexandrou 2005, σ. 37-42.

54 Για τους αρχαίους τρόπους συλλογής του άλατος και για την µορφή των αλυκών στην αρχαιότητα βλ. Moinier, Weller 2015. Για την συλλογή από φυσικές λεκάνες σε βραχώδεις ακτές, Petanidou 1997, σ. 68-143, και Langdon 2010, σ. 162.

55 Η γεωλογική µελέτη της περιοχής από τον A. Chabrol έδειξε ότι στο ανατολικότερο άκρο του κόλπου, ακριβώς δίπλα στο τείχος της Κίρρας, σε κάποια περίοδο της Αρχαιότητας είχε γίνει εισβολή θαλάσσιου ύδατος στο εσωτερικό του Κιρραίου πεδίου (προφ. πληρ.). Αυτό όµως δεν σηµαίνει και ύπαρξη αλυκής, αλλ’ ακόµα και σε µια τέτοια περίπτωση το όριο δεν θα µπορούσε να κατέληγε σ’ αυτό το ανατολικότατο σηµείο της ακτογραµµής.

56 Saïtas 2001, σ. 257, εικ. 5, σ. 290 και συζήτηση 340-342.

57 Κατά την περίοδο της Κατοχής µάλιστα κάτοικοι της Αγίας Ευθυµίας, δηλ. της αρχαίας λοκρικής πόλης Μυανίας, µάζευαν από εκεί και από τη γειτονική παραλία Καµιώτισσα µεγάλες ποσότητες αλατιού για εµπορικούς σκοπούς. Αλάτι µάζευαν σε αντίστοιχες φυσικές λεκάνες και από τα νησάκια του κόλπου της Ιτέας.

58 Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι και η σηµερινή διαίρεση των γαιών θα µπορούσε να ακολουθεί τα όρια της αρχαίας. Δηλαδή, το υψίπεδο χωρίζεται στα δύο: το ένα τµήµα µέχρι τον Άγιο Πολύκαρπο και τους Βωξίτες (Λαρνάκι) το νέµονται οι κάτοικοι από το Σερνικάκι, ενώ το υπόλοιπο οι κάτοικοι της Αγ. Ευθυµίας, δηλ. της αρχ. Μυανίας. Βλ. και Raptopoulos 2009, σ. 6138. Αντίστοιχη διαίρεση περιελάµβανε και η παλαιότερη οργάνωση σε επαρχίες του πρώην νοµού Φωκίδος.

59 Την καταλληλότητα της περιοχής για κτηνοτροφική δραστηριότητα τεκµηριώνει και η συνθήκη Μυανίας – Ιπνίας, γύρω στο 190 π.Χ., στην οποία περιλαµβάνονται αυστηρές ρυθµίσεις για τη διακίνηση και παραµονή των κοπαδιών στα εδάφη των δύο πόλεων. Βλ. τελ. Raptopoulos 2009, σ. 6146-6149.

60 Rousset 2002a, σ. 174. Rousset 2002b, σ. 239-240. Οι θέσεις 101, 110 και 113 στους χάρτες αρ. 2 και 3 του Rousset 2002a είναι πύργοι που βρίσκονται στα όρια της περιοχής, την οποία προτείνουµε προς ένταξιν στην ιερά χώρα. Μήπως οι πύργοι αυτοί είναι συνοριακά φυλάκια ;

61 CID 4, 108, 23-24. Syll   3 636. Bλ. Rousset 2002a, σ. 193-197, αρ. 29, choix d’inscriptions de Delphes, σ. 283-285, και Ο. Βιζυηνού στον παρόντα τόµο. Με βάση την αναφορά αλόγων στην επιγραφή αυτή ο McInerney 2010, σ. 152, προτείνει ότι τα ιερά αυτά άλογα θα µπορούσαν να χρησιµοποιούνται στις ιπποδροµίες, πράγµα δύσκολο λόγω της αναγκαίας εξοικείωσης των ζώων µε τους ιππείς ή ηνιόχους τους, που απαιτούσε χρόνο.

62 βλ. Rousset 2002a, σ. 196.

63 Βλ. Rousset 2002a, σ. 196-197. Valavanis 2017, σ. 628-629.

64 Βλ. και τον προβληµατισµό του Rousset 2002a, σ. 196-197.

65 Για τη σηµασία του όρου ξενίς ή ξενική οδός βλ. Chaniotis 1995b, σ. 68: “routes leading beyond the border in the foreign territory”. Πιθανότατα τµήµα του δρόµου αυτού θα εχρησιµοποιείτο και ως ποµπική οδός κατά την κατάβαση και ανάβαση από το ιερό προς τον ιππόδροµο όλων των εµπλεκοµένων στα ιππικά αγωνίσµατα αλλά και των χιλιάδων θεατών. Για µεγάλες οδικές αρτηρίες που οδηγούσαν σε αθλητικές εγκαταστάσεις, βλ. Valavanis 2019, σ. 331.

Table des illustrations

Titre Εικ. 1 — Χάρτης της περιοχής Δελφών – Ιτέας, µε την ένδειξη της περιοχής του ιπποδρόµου (EFA).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-1.png
Fichier image/png, 1,3M
Titre Εικ. 2 — Αεροφωτογραφία της περιοχής Δελφών – Ιτέας από Ν, µε σηµειωµένες τις θέσεις ενδιαφέροντος.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-2.png
Fichier image/png, 315k
Titre Εικ. 3 — Σχέδιο κάτοψης από χάρτη 1:25.000 και αεροφωτογραφία από το Google Earth, µε τη θέση του δελφικού ιπποδρόµου.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-3.png
Fichier image/png, 3,5M
Titre Εικ. 4 — Άποψη του ιπποδρόµου από Β. µε ορατό τον συνδυασµό επίπεδης επιφάνειας για την κονίστρα, που περιβάλλεται από οµαλά πρανή για τους θεατές (φωτο Σ. Κακανάς).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-4.png
Fichier image/png, 712k
Titre Εικ. 5 — Άποψη του ΒΔ τµήµατος του πρανούς, µε έντονα τα στοιχεία της καµπύλης διαµόρφωσης (φωτο Σ. Κακανάς).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-5.png
Fichier image/png, 785k
Titre Εικ. 6 — Σχέδιο κάτοψης του δελφικού ιπποδρόµου, µε σηµειωµένα τα δύο πιθανά µήκη της κονίστρας του: Συνεχής γραµµή = 885 µ. Διακεκοµµένη γραµµή 710 µ. (σχ. Κ. Καζαµιάκης).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-6.png
Fichier image/png, 1,8M
Titre Εικ. 7 — Φυσική (?) κλιµακωτή διαµόρφωση στο ΝΔ πρανές του ιπποδρόµου.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-7.png
Fichier image/png, 3,9M
Titre Εικ. 8 — Χαµηλό ανάληµµα στη θεατροειδή βόρεια πλευρά του ιπποδρόµου, µε λίθους προερχόµενους από τη διάλυση του µυκηναϊκού τείχους του Γλα.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-8.png
Fichier image/png, 662k
Titre Εικ. 9 — Χονδρικά κατεργασµένοι σφόνδυλοι, πιθανότατα από τη βάση του καµπτήρος του ιπποδρόµου. α. από τη ΒΔ πλευρά του ιπποδρόµου των Δελφών, β. από τον ιππόδροµο στο όρος Λύκαιον (K. Κουρουνιώτης, PAAH 1909, εικ. 7).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-9.png
Fichier image/png, 207k
Titre Εικ. 10 — Χάρτης των ορίων µεταξύ ιεράς χώρας των Δελφών και Δυτικής Λοκρίδος: συνεχής γραµµή = πρόταση Wescher-Rousset, στιγµωτή γραµµή = πρόταση Szemler-Lerat, διακεκοµµένη γραµµή = νέα πρόταση (σχ. Β. Αντωνιάδης).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/6537/img-10.png
Fichier image/png, 444k

Auteur

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search