Version classiqueVersion mobile

Les intraduisibles du patrimoine en Afrique subsaharienne

 | 
Danièle Wozny
, 
Barbara Cassin

Bamanankan na. Forobaciyɛn yɔrɔ bayɛlɛmabaliw afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw na

Dɛmɛdonbagaw

Texte intégral

1HƐRIMANI BATIBO bangena Tanzani, k’a ka kalan kɛ yen. Kabini kalanso fitinin na, kancamanko y’a kunminɛ: kalan tun bɛ kɛ siwahilikan ni angilɛkan na denmisɛnw kun minnu ka kanfɔta tun bɛ se tan ma. A y’a ka kalan kɛ Darisalamu Iniwɛrisite la, ka na Faransi o kɔ. Pari, a ye «Lɛtiri kilasiki» kalan kɛ, ka tubabukan kalan ani kankodɔnniya, ka tila k’a ɲɛsin Afiriki kanw dɔnniya ɲinini ma, kɛrɛnkɛrɛnnenya la a fakan, n’o ye sukumakan ye. A ye karamɔgɔya kɛ Darisalamu Iniwɛrisite la Tanzani jamana kan, k’a kɛ fana Bɔsiwana Iniwɛrisite la. San 1994, Bɔsiwana Iniwɛrisete Bolofara min ɲɛsinnen bɛ Afiriki kanw ani sɛbɛnniw yiriwali ma; a kɛra o ɲɛmɔgɔ ye fo ka se san 2003 ma. San 2006, a farala AKALAN baarakɛlaw kan, n’o ye Afiriki Kanw yiriwali Akademi ye.

2Hɛrimani Batibo ka gafe min bɛ wele angilɛkan na ko Language decline and Death in Africa: causes, Consequences and Challenges, o bɔra san 2005. Afiriki kan minnu bɛ tununi dakun na, n’u bɛ ka dun Afiriki kan belebelew fɛ, gafe in bɛ kuma o kan. Kan belebelew bɛ kan fitininw dun cogo min na, a ka ɲininiw bɛ boli o koɲɛw ɲɛdɔnni kan. Kanko bɛ taabolo minnu don mɔgɔw kɔrɔ, kan bɛ tunu sira minnu fɛ ani fɛɛrɛ minnu ka kan ka tigɛ walasa o ko ninnu kana sirasɔrɔ, a ka ɲininw bɛ boli olu fana kan.

3HAMADI BOKUMU ye ɲɛnamaya tɛmɛnenw taamasiyɛnkalan (fɛnkɔrɔtɔkalan) karamɔgɔ ye, hadamadendɔnniyakalan karamɔgɔ don, dɔnkotarikudɔnni karamɔgɔba fana don. San 2001, ale de tun ye forobaciyɛn ɲɛmɔgɔba ye Senegali. Kabini san 2010, a bɛ IFANI na, Iniwɛrisite Sɛki Anta Jɔpu la, Dakaro. A bɛ karamɔgɔya la o kalansoba in na ani ɲinini, kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka ɲɛsin gantugu kɛcogo kɔrɔ ma Afiriki kɔnɔ. A bɛ Senegali ni Afiriki jɔyɔrɔ fa yɔrɔ caman diɲɛ lajɛbaw kɛnɛ kan minnu bɛ boli forobaciyɛnko kan. Afiriki forobaciyɛnko nafolo koɲɛnabɔjɛkulu mɔgɔ don, wa Inɛsiko fana ka baarakɛjɛkulu mɔgɔ don, ka ɲɛsin diɲɛ forobaciyɛn sabatili ma. Senegali Ikomɔsi (Icomos) peresidan don.

4Hamadi Bokumu bɛ baara kɛ ni tubabukan, angilɛkan, wɔlɔfɔkan ani fulakan ye. A cɛsirilen don walasa Afiriki ka baara kɛlenw seko ni dɔnko sira kan, olu ka lakodɔn diɲɛ kɔnɔ ni u jiralikɛnɛw sigili ye senkan, ni gafew sɛbɛnni y’u kan, ni barosigiw labɛnni ye u kan. Afiriki sekow jiralikɛnɛ min sigira senkan Dakaro diɲɛ farafinw ka sekow tɔgɔlaɲɛnajɛba senfɛ san 2010, o baaraw ɲɛnabɔli ɲɛmɔgɔya tun b’a bolo.

5BARIBARA KASƐN ye kan mabɛncogo dɔnniyakalan ani gɛrɛkiw ka bakurubadɔnni kalan dɔnbaga ŋana ye. A ka baara bɛnnen bɛ bakurubadɔnni, hakilijagabɔ, kumadɔn, politiki ani bayɛlɛmani dɔnniyaw laseli ma. Gafe min bɛ wele tubabukan na ko Vocabulaire européen des philosophes. Dictionnaire des intraduisibles (Seuil, le Robert, 2004), ale de tun y’o ɲɛmɔgɔ ye. O gafe in yɛrɛ bayɛlɛmana walima a bɛ ka bayɛlɛma, k’a bɛrɛbɛn kan damadɔ la: Lamerikɛnw ka angilɛkan (Dictionnary of Untranslatables, Princeton, 2014), kɛrɛnikan (L’esprit et la lettre, 3 tomes parus), arabukan (Centre arabe, 1vol. paru), urumɛnkan, (Polirom, sous presse), Mɛkisiki-ɛsipaɲɔlikan (Siglo XXI), Berezilipɔritigɛsikan, irisikan, italiyɛnkan, gɛrɛsikankan, ani heberekan na. Senɛrɛsi (CNRS) ɲɛmɔgɔba don, a ka baara kɛlen mumɛ jansara, ka bakurubadɔnni karamɔgɔya jalaba di a ma.

6MULAYI KULUBALI: siyakalan dɔnniyasɛmɛntiyasɛbɛn b’a bolo, a ye min sɔrɔ Irisijamana na, Sɛnpetɛrisiburi Iniwɛrisite la. A ye jɔyɔrɔ caman fa ka tugu ɲɔgɔn kɔ: a kɛra dɔnkoforobaciyɛnko ɲɛnabɔbaga ye Mali seko ni dɔnko minisiriso la, ka tila ka kɛ cakɛdabolofara ɲɛmɔgɔ ye o minisiriso kelen in na, bolofara min ka baaraw ɲɛsinnen bɛ Mali siyaw cogoyaw n’u ka dɔnkow ɲɛɲinini ma k’u sɛbɛn. Bi, Mali jamana forobaciyɛn ladonnibaarada ɲɛmɔgɔba dankan don Mali kɔnɔ. Karamɔgɔ don fana Bamakɔ Kalansoba la min bɛ wele tubabukan na «Institut Universitaire du développement territorial de Bamako»; a bɛ forobaciyɛn koɲɛnabɔkalan kɛ kalanden kɔrɔbaw kun yen. K’a ta san 1995 la ka se san 2014 ma, a ye ɲininibaara caman kɛ jamana kɔnɔ an’a kɔkan ka ɲɛsin forobaciyɛn ladonniko ɲuman, a lajɛnsɛnni, a kɔlɔsili n’a kiimɛni porozew sabatili ma. Sariyaw tali jamana kɔnɔ ani bɛnkanw tali diɲɛ kɔnɔ, ka ɲɛsin forobaciyɛn sabatili ma, olu fana sen b’o baaraw la. San 1994, a ye gafe bɔ min bɛ wele tubabukan na Traditions et innovations dans la société bambara, éd. Du cercle de Ségou.), n’o ye bamanankan na: laadalakow ani kokurakow bamananna.

7FARI SILATI KA: Gerenɔbulu cɛmancɛkalanso (lise) Sanpoliyɔn kalanden kɔrɔ don. A ye gɛrɛkikan ni latɛnkan sɛbɛkɔrɔ faamuya yen. Ka da o dɔnniyaw kan, a tun y’a kanbɔ lakɔlikaramɔgɔw ka kalansoba kalandenya nɔfɛ ka tɛmɛ, n’o ye Faransi ‘’ENSUP’’ (Eyɛnisipu) ye. Faransi kalansoba Sɔribɔni dɔnniyasɛmɛntiyasɛbɛn b’a bolo, n’o ye Dɔkitora ye masalakalan siratigɛ la. Kankodɔnniya ɲininikɛla don, fulakan dɔnbaga ŋana don, n’o ye Pulari ni fulfulde ye, a bɛ baara kɛ olu kan IFAN na, Sɛki Anta Jɔpu tɔgɔla Iniwɛrisite la. A bɛ k’a ɲɛsin min ma kosɛbɛ, o ye Afiriki kanw yiriwali ye, kɛrɛnkɛrɛnnenya la, kanbolofaraw sɛgɛsɛgɛli dɔnniyakalan, daɲɛw kɔrɔko dɔnniyakalan ani daɲɛgafedilan dɔnniyakalan. Senegali kan caman faamuya b’a la, ka fara Afiriki kan caman kan: arabukan, serɛrikan, wɔlɔfɔkan, sango a sinsinyɔrɔ ye kanw sangali ye ɲɔgɔn ma ni kanw sinticogo dɔnniyakalan hukumu kɔnɔ. A ka gafe caman bɔra i n’a fɔ Le Pulaar au Sénégal, étude dialectologique (1983), Problématique de la standardisation linguistique, De l’oral à la publication: guide de l’éditeur en langues africaines (2006), Pourquoi et comment l’Afrique doit s’unir? (2012). Afiriki ka kelenya kanubaganci don, a ka kelenya n’a ka seko ni dɔnko laɲɛnamayali lafasabaga jɔnjɔn don. K’a ka dɔnniya n’a ka sew bila jamanadenw yiriwalijɛkuluw ka bolo kan k’u dɛmɛ, a y’o jira tuma bɛɛ ni kalanw ni ladamuniw waleyali ye Afiriki kanw na. Senegali kanw dɔnniya ɲɛɲinini cakɛda ɲɛmɔgɔ don, n’o ye Asɛlɛni (ASLN) ye. Fulakan baarakɛjɛkulu min bɛ Akalan na, o peresidan don, n’o ye Fulikɔmu (Fulcom) ye. Bi, ale de ye IFAN kanlabaarayɔrɔ ɲɛmɔgɔ ye, Sɛki Anta Jɔpu tɔgɔla Iniwɛrisite la. Ale de fana ye gafe in bayɛlɛmabaga ye fulakan na.

8SUMANA KANƐ: Ale de ye sɛbɛn in bayɛlɛma bamanankan na. A bɛ baara kɛ Fasokannakalan Dɛmɛncakɛda la, n’a bɛ fɔ a ma sɛnɛrɛfu (CNR-ENF), Bamakɔ, Mali la.

9FARANSISIKO SOZINO MATISINHE: Dɔnniyasɛmɛntiyasɛbɛn min bɛ wele ko PH.D (Pihasidi), o b’a bolo. A y’o sɔrɔ Angilɛjamana Iniwɛrisite kalansoba dɔ la min bɛ wele tubabukan na (Ecole des Etudes Orientales et Africaines, SOAS). Kanko la, a y’a ka ɲininiw sinsin kanfilajɛkalan kan kalanko la ani Afiriki kanw kalanni donni lakɔlisow la, fo ka se bantukanw daɲɛyɛlɛmakalan n’u kumasensigi ma. K’a ta san 1992 la ka se san 2009 ma, Ɔsitaralijamana woroduguyanfan Iniwɛrisite min bɛ wele (UNISA), o bolofara min ɲɛsinnen bɛ Afiriki kanw kalanni ma, a ye karamɔgɔya kɛ yen. Kabini san 2009, a bɛ Akalan ɲɛmɔgɔya la. Akalan ye Afiriki Kelenyatɔnba cakɛda ye min ka baara ye ka Afiriki kanw n’an marabaga kɔrɔw ka kanw bolo don ɲɔgɔn bolo hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan. A b’a ka dɔnniya lase Iniwɛrisite caman na diɲɛ kɔnɔ, Afiriki, Berezili, Ɔsitarali, Kanada ani Ameriki.

10WƐNSAN NEGIRI: ale ye ɲininikɛla ye Senɛriyɛsi (CNRS) la, Diɲɛ sariyako bolodiɲɔnma kalanso kɔnɔ, n’a bɛ wele Sekozi (CECOJI). A ka ɲininibaaraw bɛ boli sariyaw sangaɲɔgɔmani kan ani diɲɛ sariya minnu bɛ tali kɛ dɔnko ni faciyɛnw la seko ni dɔnko siratigɛ la ani sira minnu bɛ sariya talenw ni dɔnkow cɛ. Karamɔgɔba don Alɛkizandiri Iniwɛrisite la, min tɔgɔ dalen bɛ Lepoli Sedari Sɛngɔri la. A bɛ karamɔgɔya la fana Pari 1 ni Pari 11 Iniwɛrisite la ani Liyɔn 3 Iniwɛrisite. Kabini san 1995, dɛmɛbaga don Inɛsiko ni diɲɛ tɔnba caman na (Ikɔmu/Icom, Ikɔrɔmu/Iccom, Erɔpu kolatigɛjɛkulu…). Gafe min bɛ wele Faciyɛnw seko ni dɔnko siratigɛ la sariyaw sangaɲɔgɔnma daɲɛgafe, n’a dilanna jɛkabaara hukumu kɔnɔ, o sɛbɛnbagaw dɔ don. O gafe in tɔgɔ tubabukan na, Dictionnaire comparé du droit du patrimoine culturel (ouvrage collectif), CNRS éditions, 2012. A ka gafe sɛbɛnnen labanw ye: Faciyɛnw seko ni dɔnko siratigɛ la tigiyali, o ye maramafɛnnakɛlɛw kun ye. Tubabukan na, o ye: Le patrimoine culturel, cible des conflits armés. K’a ta Ɛsipaɲi jamadenkɛlɛ la ka se sankɛmɛ 21 nan kɛlɛw ma, (baaraɲɛmɔgɔya kɔnɔ), Biriyilanti san 2014. Tubabukan na, a bɛ wele De la guerre civile espagnole aux guerres du 21ème siècle, (direction d’ouvrage), Bruylant, 2014.

11NATAN SILANZƐRI: ɲɛnamaya tɛmɛnenw taamasiyɛnw dɔnniyakalan karamɔgɔ don, Hadamaden dɔnniyakalan tariku karamɔgɔ fana don. Dɔnniyasɛmɛntiyasɛbɛn min b’a bolo, o ye (Pihasidi/PhD ye, a y’o sɔrɔ Kanbirizi Iniwɛrisite la san 1995). A y’a ɲɛsin fɛɛrɛkalan, sinticogodɔnkalan ani ɲɛnamaya tɛmɛnenw taamasiyɛnw dɔnniyakalan tariku baaraw ma, ani faciyɛnw taabolo seko ni dɔnko siratigɛ la, kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka ɲɛsin Afiriki ma, tuma min na n’a tun bɛ farajɛw ka mara kɔnɔ an’a bilama. A ye gafe minnu sɛbɛn olu dɔw ye ɲɛnamaya tɛmɛnenw taamasiyɛnw dɔnniyakalan min bɛ se ka kow ɲɛsigi Afiriki kɔnɔ: a kolomayɔrɔw n’a laɲini bolodalenw (San 2008, ɲɛmɔgɔyajɛkulu kɔnɔ). O tubabukan ye L’Archéologie préventive en Afrique: enjeux et perspectives (2008, codirection). Tɔw ka hadamadenya jujɔn. ɲɛnamaya tɛmɛnenw taamasiyɛnw dɔnniyakalan ni Hadamaden dɔnniyakalan laɲini bolodalenw (San 2012 ɲɛmɔgɔyajɛkulu kɔnɔ). Tubabukan na o ye, La préhistoire des autres. Perspectives archéologiques et anthropologiques (2012, codirection). Angilɛkan na, a ye gafe min sɛbɛn o ye, European Archeology Abroad. Global Settings, Comparative Perspectives (2013, codirection).

12Ciɲɛmɔgɔ don Inerapu (Inrap) la. Luwuru lakɔli ɲininijɛkulu mɔgɔ fana don. Kabini san 2014 sɛtanburukalo la, kalanw ɲɛmɔgɔ don ɲɛnamaya tɛmɛnenw taamasiyɛnkalan sira kan, Faransijamana lakɔlisoba la min bɛ Sariti.

13DAƝƐLI WOZINI: ale ye muso ye. A kɛlen kɔ ka masala dɔnniyakalan karamɔgɔya kɛ, a y’a ɲɛsin dɔnniyaw jɛnsɛnni n’u ka bolodiɲɔgɔnma sabatili ma. Gafesɛbɛnko nasiraw la (a kɛra Kolɛkisɔn “Alɔri”/Collection “Alors” ɲɛmɔgɔ ye, G Pɔnpidu tɔgɔlakalanso la). A ye nin gafew sɛbɛn: Dɔnniyaw jɛnsɛnni kunnafonisɛbɛnw jiralikɛnɛ fɔlɔ, o kɛra jamana Tariku fɛnkɔrɔmarayɔrɔ la san 1998. Tubabukan na, o ye Premier salon des médias de la science au muséum national d’histoire naturelle en 1998. Sisikurunnadɔnniyajira Ɛndujamana na, Jiraliw. Tubabukan na o ye Train des sciences en Inde, exposition. (Kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ani dɔw jɛra ka kɛ gafe dɔw sɛbɛnni ɲɛmɔgɔw ye, i n’a fɔ Eziputi latikɔlɔnw (Parfums d’Egypte), o labɛnna jamana fɛnkɔrɔlamayɔrɛ fɛ Kɛri, Ni dɔnniyaw bɛ kuma arabukan na (Quand les sciences parlent arabe), o labɛnna silamɛya sekow fɛnkɔrɔlamarayɔrɔ fɛ Kɛri, Ka Alijinɛ geseda, (Tisser le Paradis), o labɛnna Teheran, tapiw tɔgɔlafɛnkɔrɔmarayɔrɔ fɛ. A ye jamalajɛw fana labɛn, ka jɛmuw labɛn jabaranin ni arajo la a ka taamaw senfɛ jamana kɔkan, k’a to seko ni dɔnko ɲɛmɔgɔya la lasigidensow la. K’a ta san 2008 la ka se san 2013 ma, diɲɛ faciyɛnw seko ni dɔnko siratigɛ la, o koɲɛnabɔyɔrɔ min bɛ kɔkankow minisiriso la Faransi, a tun y’o ɲɛmɔgɔ ye.

14Dɛmɛdonbaga ninnu ye lajɛlen Fɔndasɔn Dɛtereyi la (Fondation des Treilles), u ye baara in fanba labɛn ɲɔgɔn fɛ hakilifalenfalenw senfɛ; kelennasɛbɛnniw tugura o la, olu lasera baarajɛkulu mɔgɔ kelen-kelen ma, ka filiw latilen ani ka bɛn u kan. Bɛn ma se ka kɛ yɔrɔ minnu kan, u jɛra ka segin olu kan k’u sɛbɛn ɲɔgɔn fɛ. U seginnen u ka jamana na, u kelen-kelen bɛ ka batakiw ci ɲɔgɔn ma ka ɲɔgɔn kunnafoni.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search